Michał Mielniczuk: Stosunki bilateralne pomiędzy Federacją Rosyjską a Republiką Uzbekistanu

• uzbekistan
• _rosja
• _wschod24

Niniejsza praca traktuje o stosunkach bilateralnych pomiędzy Federacją Rosyjską a Republiką Uzbekistanu. Zakres chronologiczny dysertacji obejmuje lata od odzyskania przez Uzbekistan niepodległości po rok 2010. Chciałbym by poniższy artykuł stał się zaczątkiem do szerszej dyskusji na temat miejsca krajów Euroazjatyckich Bałkanów w krajobrazie międzynarodowym XXI wieku.

Po rozpadzie Związku Radzieckiego Uzbekistan proklamował swoją niepodległość. W tych granicach, w jakich jest obecnie nie istniał, jako niepodległe państwo nigdy wcześniej. Władze kraju, szybko uświadomiły sobie, że bez wsparcia z Moskwy będą mieli gigantyczne problemy gospodarcze. W związku z tym Islam Karimow bez wahania przystąpił do Wspólnoty Niepodległych Państw, podpisując porozumienie 13 grudnia 1991 roku.

Samodzielność władz uzbeckich i ich wizja Wielkiego Uzbekistanu, lidera w regionie, wcale nie ułatwiała kontakty tego kraju z sąsiadami. Nie podobało się to też Rosji, która traktowała i traktuje Uzbekistan, jako swoją bliską zagranicę, uważając, że jest on w jej strefie wpływów[1] . Polityka Rosji wobec bliskiej zagranicy dowodzi jednoznacznie, że myślenie władz na Kremlu jest głęboko zakorzenione w przeszłości. Od momentu rozpadu Związku Radzieckiego, jednym z priorytetów w polityce zagranicznej Rosji uznano odtworzenie byłej przestrzeni strategicznej[2] . Słaba gospodarka uzbecka, która w głównej mierze oparta jest na bawełnie, potrzebuje pomocy z zewnątrz, skrzętnie to wykorzystuje Rosja, która za pomoc dla Taszkentu chce się z nim integrować na wszystkich płaszczyznach.

15 maja 1992 roku w Taszkiencie doszło do podpisania układu o bezpieczeństwie zbiorowym WNP. Układ ten miał zapewnić ochronę państw członkowskich przed agresją z zewnątrz, a także zapobiegać wzajemnych konfliktów pomiędzy państwami sygnatariuszami[3]. Budowa takiego systemu bezpieczeństwa, była dla Rosji sposobem na wypełnienie luki bezpieczeństwa, która powstała wraz z upadkiem ZSRR. Traktat był sposobem, na ponowne skupienie wokół siebie państw, które od nikogo nie mogły otrzymać gwarancji bezpieczeństwa[4] . Zasadniczym powodem, dla którego Uzbekistan nawiązał współpracę wojskową z Rosją, było i jest poczucie zagrożenia ze strony islamskich terrorystów. To poczucie zagrożenia jest w interesie Rosji, która często rozgrywa tą kartą na arenie regionu[5] . W maju 1998 roku w czasie swojej pierwszej podróży do Rosji, prezydent Uzbekistanu podpisał porozumienie ze swoim odpowiednikiem w Moskwie, dotyczące budowy samolotów II-76 i II-78 dla uzbeckiej armii[6] .

15 września 1999 roku na spotkaniu Rady Ministrów Obrony państw WNP w Moskwie, Uzbekistan, Rosja, a także ministrowie z pięciu innych republik związkowych, zainicjowali współpracę w walce z terroryzmem. 21 czerwca 2000 roku w Moskwie przyjęto decyzję o utworzeniu wspólnego centrum antyterrorystycznego[7] . Regionalne struktury antyterrorystyczne z siedzibą w Taszkencie oficjalnie powołano do życia w marcu 2003 roku[8] . Niebagatelną rolę w stosunkach bilateralnych, ma przesył surowców naturalnych. Rosja, która po ZSRR oddziedziczyła sieci rurociągów naftowych i gazociągów ma wyłączność na przesył surowców wydobywanych przez kraje z tego regionu w tym także i Uzbekistan[9] . Sytuacja ta jest wielce korzystna dla Moskwy, która używając swojego szantażu energetycznego może zachować kraj ten w swojej strefie wpływów i to na bardzo korzystnych dla siebie warunkach. Prezydent Uzbekistanu Islam Karimow nieraz podkreślał, że Uzbekistan będzie eksportował swój gaz przez Rosję i nie szuka alternatywnych klientów w Europie[10] . Jest to, jak można przypuszczać mydlenie oczu i próba odwrócenia uwagi Moskwy, od tego problemu, gdyż Uzbekistan negocjuje w tej samej sprawie z Chinami.

2 kwietnia 1999 roku Uzbekistan nie podpisał przedłużenia traktatu Taszkienckiego, tak samo jak Azerbejdżan i Gruzja. Uzbekistan dołączył do organizacji GUAM[11] , której celem było równoważenie potęgi Rosji w regionie, poprzez chęć bliższej współpracy z NATO oraz Unią Europejską, a także demokratyzację państw przynależących do GUAM. Uzbekistan opuścił tę organizację 5 maja 2005 roku, prezydent Karimow swoją decyzję tłumaczył  tym iż GUAM kładzie nacisk na militarno-polityczne i ideologiczne elementy współpracy, zmierzające do rozwiązania zamrożonych konfliktów, rewizji istniejącego systemu bezpieczeństwa oraz tworzenia nowego bloku wojskowego[12] . a już trochę ponad rok później, tj. 17 sierpnia 2006 roku przystąpił do organizacji, która została stworzona z przekształcenia Traktatu Taszkienckiego – Organizacja Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym[13]  (OUBZ)[14] . 14 listopada 2005 roku Rosja zawarła sojusz wojskowy z Uzbekistanem. Porozumienie to jest o tyle specyficzne, gdyż zawiera gwarancje bezpieczeństwa, z możliwością interwencji wojskowej włącznie. W praktyce oznacza to pomoc Moskwy, dla urzędującego prezydenta Uzbekistanu, gdyby było zagrożenie destabilizacji sytuacji politycznej w tym państwie[15] . Odpowiadał on na obawy uzbeckiego reżimu, a jednocześnie zapewniał Moskwie możliwość potwierdzenia swoich wpływów w geostrategicznie ważnym regionie[16] . Rosja pomaga także Uzbekistanowi w budowie nowoczesnej armii, w Taszkiencie znajduje się wielu rosyjskich ekspertów, a siły zbrojne Uzbekistanu mogą kupować broń rosyjską po preferencyjnych cenach.

Największą dynamikę rozwoju wykazuje Szanghajska Organizacja Współpracy (SOW)[17] . Skupia ona Uzbekistan, Rosję, Chiny, Kazachstan, Kirgistan i Tadżykistan. Celem działań, jest współpraca państw, które ze sobą graniczą, rozwiązywanie problemów związanych z granicami oraz ekstremizm i separatyzm w regionie, który może być zagrożeniem dla stabilnego rozwoju, w każdym z państw członkowskich. Jak zauważyli zachodni eksperci SOW, jest też stabilizatorem wpływów Rosji i Chin w regionie, utrudniając swoją obecnością integrację pozostałych krajów ze Stanami Zjednoczonymi[18] . SOW stał się swoistym środkiem do uzależnienia i „dyscyplinowania” państw środkowoazjatyckich[19] .

25 stycznia 2006 roku Uzbekistan przystąpił do Euroazjatyckiej Wspólnoty Gospodarczej[20] . Było to bardzo korzystne przede wszystkim dla Rosji, gdyż Taszkent był coraz częściej uważany za państwo aspirujące do prowadzenia samodzielnej polityki wobec Moskwy i odgrywania roli lidera wśród republik środkowoazjatyckich[21] .  Na stosunki bilateralne pomiędzy oboma krajami duży wpływ mają długi Uzbekistanu wobec Rosji. Są one trudne jeśli wręcz niemożliwe do spłacenia i choć wywołują pewne trudności dla budżetu Rosji, to z drugiej strony pozwalają na wykorzystywanie ich jako instrument polityki zagranicznej[22] . Trzeba zaznaczyć w tym miejscu, że Uzbekistan od początku swojej niepodległości chciał prowadzić politykę zagraniczną nie w oparciu o czy protektorat Moskwy, ale całkowicie niezależną, a od decydentów Rosyjskich żądał partnerskiego traktowania. Islam Karimow nie raz udowadniał, że potrafi lawirować pomiędzy wielkimi tego świata, to ograniczając wpływy Moskwy, a innym razem sprzeciwiając się administracji z Waszyngtonu. Nie zmienia to jednak faktu, że Rosja, jest najważniejszym partnerem zagranicznym dla Uzbekistanu m.in. dlatego iż na terenie tego kraju działa ponad 800 firm z rosyjskim kapitałem.

W 2009 roku wymiana handlowa między Moskwą a Taszkentem, pomimo kryzysu gospodarczego na świecie, zamknęła się w kwocie 4,5 mld USD[23] . Znaczenie Uzbekistanu w polityce zagranicznej Rosji wzrosło wraz z przybyciem pierwszych amerykańskich żołnierzy do Afganistanu po atakach terrorystycznych na World Trade Center i Pentagon. Choć Uzbekistan otworzył szeroko swoje granice dla wojsk amerykańskich, które walczyły w Afganistanie, to dla Rosji terror rozpętany w Nowym Jorku i Waszyngtonie był dobrym pretekstem do „dyscyplinowania” swoich sąsiadów, m.in. także i Uzbekistanu[24] . Ewidentne ocieplenie stosunków pomiędzy Stanami Zjednoczonymi a Uzbekistanem wiązało się jednocześnie z ochłodzeniem relacji na osi Moskwa – Taszkent. Jednym z takich incydentów, który można uznać, za obrazową sytuację w tamtym czasie było uznanie 23 stycznia 2003 roku rosyjskiego ambasadora w Uzbekistanie, jako persona non grata[25] .

Ponowne ocieplenie stosunków, czy wręcz zmianę relacji o 180 stopni, nastąpiło po masakrze w Andiżanie w 2005 roku[26] . 13 stycznia 2006  uzbecki sąd zawiesił działalność amerykańskiej organizacji na rzecz demokracji  Freedom House, uzasadniając, że w organizacji tej nie ma przejrzystości w jej działaniu. Wcześniej sądy Uzbekistanu zawiesiły, a później zamknęły biura IREX, która prowadziła programy edukacyjne[27] . W trakcie wojnie w Gruzji w 2008 roku, gdy cały świat z dezaprobatą reagował na działania Rosji, Uzbekistan zachowywał wymowne milczenie, z jednej strony mogło oznaczać ono akceptację dla działań sił Federacji Rosyjskiej, a z drugiej strach przed prowadzeniem polityki antyrosyjskiej[28] .

Można ośmielić się na stwierdzenie, że polityka zagraniczna Uzbekistanu, jest całkowicie uzależniona od humoru prezydenta Karimowa, który często zachowuje się jak dziecko w piaskownicy, które bawi się tylko z tymi, którzy są dla niego mili i tylko go chwalą. Dlatego też łatwo zauważyć, jak nastąpiło przewartościowanie obecności Uzbeckiej w organizacjach międzynarodowych, wyjście z GUUAM, przystąpienie do OUBZ czy wręcz porozumienie wojskowe z Rosją, stawiające poniekąd Taszkent w roli wasala Moskwy.

Przypisy

[1] Z. Brzeziński, Wielka Szachownica, Warszawa 1999, s.132.
[2]  M. Nizioł, Dylematy kulturowe międzynarodowej roli Rosji, Lublin 2004, s.160.
[3] A. Włodkowska Polityka Federacji Rosyjskiej wobec Wspólnoty Niepodległych Państw, [w]: Polityka Zagraniczna Rosji, pod  red. S.Bieleń, M. Raś, Warszawa 2008,, s. 136.
[4]  Ibidem.
[5]  K. Strachota, Nowy system nie-bezpieczeństwa regionalnego w Azji Centralnej, www.ows.waw.pl (24 maja 2010).
[6]  http://www.rferl.org/content/article/1061714.html (24 maja 2010).
[7]  A. Bryc, Rosja w XXI wieku. Gracz światowy czy koniec gry?, Warszawa 2008, s. 62.
[8] Uzbekistan, przewodnik dla przedsiębiorców, pod red. A. Naruniec, H.Borko, P. Gębski, Warszawa 2005, s.29. http://www.parp.gov.pl/files/74/81/105/uzbekistan.pdf  (24 maja 2010).
[9]  I. Topolski, , Działania Federacji Rosyjskiej w regionie, [w]: Region Azji Centralnej jako obszar wpływów międzynarodowych, pod red. B. Bojarczyka, A. Ziętek, Lublin 2008, s.98.
[10] http://www.geopolityka.org/pl/analizy/430-polityka-energetyczna-federacji-rosyjskiej-wobec-azji-centralnej.html (24 maja 2010).
[11]  Forum konsultacyjne stworzone w 1997 roku. Nazwa pochodzi od pierwszych liter nazw państw członkowskich (Gruzja, Ukraina Azerbejdżan i Mołdawia), gdy w 1999 roku do tej organizacji przystąpił Uzbekistan nazwę zmieniono na GUUAM, po jego wystąpieniu z organizacji, powrócono do starej nazwy. Państwa przynależące deklarowały chęć walki z terroryzmem, szerzenie demokracji w rejonie i demokratyzację własnych krajów, a także bliską współpracę z państwami Zachodu. Ł. Wróblewski, GUAM - Organizacja na Rzecz Demokracji i Rozwoju, www.psz.pl (24 maja 2010).
[12]  A. Włodkowska, op. cit., s. 150.
[13]  Ibidem, s.136.
[14]  Organizacja powstała z przekształcenia Traktatu Taszkienckiego. Stworzona z myślą, by była równowagą i odpowiednikiem NATO. W rzeczywistości bardziej przypomina to układ, który ma potwierdzić hegemoniczność Rosji na obszarze postradzieckim i utrudnić państwom członkowskim integrację z Zachodem. A. Bryc, op. cit., s.38.
[15]  I. Topolski, op. cit., s.105.
[16]  B. Szajkowski, Uzbekistan – Problematyczny członek problematycznej koalicji, op. cit., s. 281.
[17]  Utworzona z dawnej  Szanghajskiej Piątki w 2001 roku po wstąpieniu do niej Uzbekistanu. Organizacja, która początkowo powstała, by likwidować spory graniczne powstałe po rozpadzie ZSRR, teraz nabiera cech sojuszu wojskowego, który może przeważyć siły NATO, jeżeli uda przyciągnąć się na swoją stronę Indie oraz ich największego rywala na arenie międzynarodowej - Pakistan. K. Wańczyk, Szanghajska Organizacja Współpracy, www.psz.pl (24 maja 2010).
[18]  A. Bryc, op. cit., s.39.
[19]  I. Topolski, op. cit., s.93.
[20]  Organizacja, która zastąpiła niedziałającą unię celną pomiędzy Rosją, a azjatyckimi byłymi republikami radzieckimi. Jest wzorowana na Unię Europejską i do jej głównych zadań należy m.in. opracowanie wspólnej taryfy celnej, stworzenie wspólnego rynku finansowego czy zapewnienie swobodnego przepływu kapitału. http://www.evrazes.com/en/about/ (24 maja 2010).
[21]  A. Bryc, op. cit., s.67.
[22]  A. Włodkowska, op. cit., s.53.
[23] Ibidem.
[23]  H. Szlajfer, Stany Zjednoczone: Wielka Strategia i co dalej, [w]: Dokąd zmierza świat?, pod red. A.D. Rotfeld, Warszawa 2008, s.334
[25]  http://www.rferl.org/content/article/1061714.html (24 maja 2010).
[26]  Masakra w Andiżanie w 2005 roku. Doszło do niej po tym, gdy do tłumu demonstrantów, którzy żądali uwolnienia 23 lokalnych biznesmenów i działaczy islamskich, wojsko otworzyło ogień. W wyniku ostrzału zginęło od 180 do 5000 osób. Ciała wielu osób zostały pochowane w masowych grobach. Po ostrej krytyce ze strony opinii międzynarodowej, tym ze strony Stanów Zjednoczonych nastąpiła diametralna zmiana w polityce zagranicznej Uzbekistanu. Rząd Uzbecki nakazał zamknięcie amerykańskiej bazy na swoim terenie i ocieplił swoje kontakty z Rosją oraz Chinami, które nie skrytykowały prezydenta Karimowa po wydarzeniach w Andiżanie. Uzbekistan: The Andijon Uprising,
Crisis Group Asia Briefing, nr 38, 25 maja 2005.
[27]  http://www.rferl.org/content/article/1061714.html (24 maja 2010).
[28]  A. Jarosiewicz, T.A. Olszański, W. Konończuk,  Konsekwencje wojny w Gruzji dla stosunków Rosji z państwami obszaru WNP, www.osw.waw.pl (24 maja 2010).