Piotr Marczewski: Nie tylko NPT - systematyka oraz syntetyczna ocena

• broń atomowa
• broń jądrowa w xxi wieku
• klub czy targ atomowy
• proliferacja broni atomowej
• stosunki międzynarodowe
• układ ctbt
• układ npt
• układ ptbt

Zagadnienie proliferacji broni atomowej pozostaje jednym z najważniejszych problemów współczesności i z pewnością będzie odgrywać znaczącą rolę wśród szerokiej palety wyzwań stojących przed ludzkością w XXI wieku. Wbrew powszechnej opinii tematyka ta nie dotyczy wyłącznie (1) siedmiu państw, które tworzą swego rodzaju nieformalny „klub nuklearny” (USA, ZSRR/Rosja, Wielka Brytania, Francja, Chiny, Indie i Pakistan), ale także bardziej licznego grona krajów, które: (2) są podejrzewane o posiadanie broni jądrowej (np. Iran, Izrael, Korea Północna, a do niedawna Libia); (3) w przeszłości posiadały lub rozwijały wojskowe technologie nuklearne (np. Algieria, Argentyna, Brazylia, Irak, Republika Południowej Afryki, Korea Południowa, Szwecja, Szwajcaria, Tajwan oraz państwa powstałe po rozpadzie ZSRR - zwłaszcza: Ukraina, Kazachstan, Białoruś); i wreszcie (4) są technicznie zdolne do produkcji broni jądrowej (np. Australia, Kanada, Niemcy, Japonia, Holandia).[39]

Trzeba zresztą jasno stwierdzić, że podobne klasyfikacje bywają nierzadko nieco mylące lub niedokładne, bo poszczególne państwa przemieszczają się pomiędzy wyznaczonymi sztucznie kategoriami, a nade wszystko ważnym aspektem jest tu potajemne przecież rozwijanie technologii nuklearnych, w efekcie czego informacje dostępne opinii publicznej są mocno ograniczone, a sama sprawa dołączenia przez dane - i niekoniecznie tu klasyfikowane - państwa do wspominanego „klubu nuklearnego” pozostaje tak naprawdę sprawą otwartą.

Ważniejsze układy o broni jądrowej, ich zasięg działania i ocena skuteczności 

Wychodząc naprzeciw rosnącemu zagrożeniu niekontrolowanym wyścigiem zbrojeń nuklearnych, a także zwiększającemu się przecież przy okazji prawdopodobieństwu użycia przez któreś z tzw. mocarstw nuklearnych podobnej broni, społeczność międzynarodowa stara się już od wielu lat ograniczyć atomową rywalizację. Służą temu odpowiednie traktaty o broni jądrowej. Do najważniejszych tego typu regulacji o znaczeniu międzynarodowym należą: (1) Układ o Zakazie Doświadczeń z Bronią Jądrową w Atmosferze, Przestrzeni Kosmicznej i Pod Wodą (Partial Test Ban Treaty - PTBT); (2) Układ o Nierozprzestrzenianiu Broni Jądrowej (Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear Weapons - NPT); (3) Traktat o Całkowitym Zakazie Prób z Bronią Jądrową (Comprehensive Nuclear-Test-Ban Treaty - CTBT).[40]

• Układ PTBT

Pierwszą z wymienionych regulacji - Układ o Zakazie Doświadczeń z Bronią Jądrową w Atmosferze,
Przestrzeni Kosmicznej i Pod Wodą, popularne: PTBT - zawarto przy dużym wkładzie ONZ w 1963 r., a układ ten dopuszczał odtąd przeprowadzanie prób jądrowych wyłącznie pod ziemią, zakazując wszelkich innych. Porozumienie to weszło w życie jeszcze w roku jego zawarcia - niebawem po podpisaniu dokumentu przez trzy  państwa atomowe: Wielką Brytanię, ZSRR i USA. Sygnatariuszami nie byli więc tu dwaj pozostali „wielcy gracze”: Francja i Chiny. Chińska Republika Ludowa jest przy tym ostatnim państwem, które przeprowadziło próbę z bronią jądrową w atmosferze; po eksperymencie w 1980 r. ogłosiła sześć lat później bezterminowe zawieszenie przeprowadzania podobnych testów.[41]

Co warte podkreślenia, podpisany (już kilka lat temu) przez 131 państw i ratyfikowany przez 94 z nich, układ PTBT zachowuje swoją ważność także po ewentualnym wejściu w życie układu CTBT; innymi słowy: państwo-strona układu PTBT, które nie przystąpiło do CTBT pozostaje wciąż związana obowiązkami wynikającymi z zapisów umowy PTBT.[42]

• Układ NPT

Drugim ważnym krokiem na drodze ku powstrzymaniu wyścigu zbrojeń jądrowych był podpisany w 1968 r. Układ o Nierozprzestrzenianiu Broni Jądrowej, czyli popularny NPT. Wszedł on w życie w 1970 r. z myślą przewodnią nierozprzestrzeniania broni jądrowej i związanej z nią technologii. Celem było także zwiększenie współpracy międzynarodowej w zakresie rozwoju technologii jądrowej dla celów pokojowych. Pięć „mocarstw atomowych” - Chiny, Francja, Wielka Brytania, ZSRR i USA - zaakceptowało przy tym prawo stron układu do pokojowego użytkowania energii jądrowej pod kontrolą Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej (International Atomic Energy Agency - IAEA).[43]

Do 2003 r. NPT podpisało i ratyfikowało 188 państw, w tym także wszystkie państwa uznawane przez ten układ za jądrowe i posiadające broń jądrową.[44] Układ o Nierozprzestrzenianiu Broni Jądrowej jest tym samym jednym z największych sukcesów ONZ, bo przecież żaden inny instrument międzynarodowy w tym zakresie tematycznym nie był podpisany i ratyfikowany przez tak wiele państw. Z jednej więc strony, spośród państw istotnych dla problematyki broni nuklearnej poza NPT pozostają właściwie wyłącznie: Indie, Izrael, Kuba, Pakistan i de facto Korea Północna.45 Z drugiej jednak strony, układy PTBT i NPT nie powstrzymały przecież - jak powszechnie wiadomo - prób jądrowych.

• Układ CTBT

Trzecim i dla wielu badaczy najważniejszym środkiem mającym w perspektywie przyszłości działać
przeciwko rozprzestrzenianiu broni atomowej jest Traktat o Całkowitym Zakazie Prób z Bronią Jądrową, popularnie nazywany CTBT. Ów układ zaaprobowało 10 września 1996 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ: 156 głosów poparcia, 3 sprzeciwu (Indie, Libia i Bhutan), 5 głosów wstrzymujących się (Kuba, Liban, Mauritius, Syria i Tanzania). Praktycznie więc umowa ta była gotowa do podpisania już w 1996 r., jednak wiele państw  stwierdziło potem, iż „warunki wejścia w życie traktatu są niezgodne z prawem międzynarodowym, gdyż są zbyt ograniczające i nie mają precedensu w praktyce międzynarodowej”.46 Ostatecznie CTBT przedstawiono do podpisu na forum Zgromadzenia Ogólnego NZ w 1998 r., jednak wciąż traktat ten nie wszedł w życie, ponieważ - w świetle zapisów jednego z artykułów umowy (art. XIV) - cały traktat będzie obowiązywał dopiero po podpisaniu go przez wszystkie 44 państwa posiadające broń jądrową lub elektrownie atomowe i wymienione w drugim załączniku do traktatu CTBT (tzw. Annex 2 States).[47]

Podstawowy cel CTBT to całkowity zakaz jakichkolwiek prób broni jądrowej w jakimkolwiek środowisku - służyć ma to w efekcie zapobieganiu rozwojowi oraz jakościowemu ulepszaniu broni jądrowej i ostatecznemu wejściu w życie zakazu rozwoju nowych zaawansowanych typów tej broni.48 Do chwili obecnej (grudzień 2004) ów układ podpisały już 174 państwa, zaś 120 z nich ratyfikowało umowę; są wśród nich: Francja, Wielka Brytania i Rosja, brakuje natomiast wciąż ratyfikacji ze strony Chin i USA. Układu nie podpisały dotąd takie kraje, jak: Indie, Pakistan i Korea Północna. Sam kluczowy dla losów całości CTBT, osławiony już Annex 2 realnie wypełniają tym samym 33 państwa; oprócz wciąż brakujących trzech podpisów (jw.) w dziewięciu dalszych, strategicznie tu ważnych krajach procedura ratyfikacyjna nie została wciąż zakończona.[49]

Monitorowaniem statusu traktatu CTBT oraz przygotowaniami do jego ostatecznego i efektywnego
wdrożenia zajmuje się utworzona 19 listopada 1996 r. Komisja Przygotowawcza ds. Całkowitego Zakazu Prób Jądrowych (Preparatory Commission for the Comprehensive Nuclear Test-Ban Treaty - CTBTO). Natomiast zgodnie z decyzjami państw-stron Traktatu co dwa lata organizowane są tzw. konferencje Art. XIV CTBT; celem jest tu doprowadzenie do jak najszybszej ratyfikacji tego instrumentu przez jak największą liczbę państw. Sama Komisja natomiast posiada ciało plenarne złożone z wszystkich państw sygnatariuszy oraz Tymczasowego Sekretariatu Technicznego (Provisional Technical Secretariat - PTS). Jednym z zadań CTBTO jest utworzenie i organizacja Międzynarodowego Systemu Monitoringu i Międzynarodowego Centrum Danych. Zgodnie z przyjętymi zasadami, dane państwo staje się członkiem Komisji automatycznie wraz z podpisaniem traktatu. CTBTO jest nadzorowana i finansowana przez państwa członkowskie.[50]

39 Por. M. Rojszczak (Serwis internetowy: „Broń Jądrowa. Boży Gniew”), Mocarstwa atomowe i ich arsenały,
http://www.atominfo.org/atom5.html (26 grudnia 2004).
40 Por. Broń masowego rażenia, Ośrodek Informacji Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ) w Warszawie,
http://www.unic.un.org.pl/rozbrojenie/bron_masowego_razenia.php (26 grudnia 2004).

41 Por. Massenvernichtungswaffen ihr bisheriger Einsatz sowie Maßnahmen zu ihrer Eindämmung, Fischer Weltalmanach
(Online), http://www.weltalmanach.de/stichwort/stichwort_mvw.html (26 grudnia 2004).
42 Ibidem.
43 Por. Broń... (26 grudnia 2004). Por. także: Massenvernichtungswaffen... (26 grudnia 2004).
44 NPT był początkowo układem zawartym na 25 lat, ale na konferencji w 1995 r. jego ówczesne strony (wtedy było to
178 państw) opowiedziały się przez aklamację za przedłużeniem jego obowiązywania na czas nieokreślony i bez żadnych
dodatkowych warunków. Por. Massenvernichtungswaffen... (26 grudnia 2004).
45 Korea Północna poinformowała 10 stycznia 2003 r., że wycofuje się NPT (W umowie funkcjonował zapis o 3-mies.
okresie wypowiedzenia). Por. A. Zoń, Hazardowa zagrywka Korei?, serwis: http://www.stosunki.pl/ - 11 stycznia 2003 (26
grudnia 2004). Por. także: Massenvernichtungswaffen... (26 grudnia 2004).

46 Za: Broń... (26 grudnia 2004).
47 Por. Broń... (26 grudnia 2004). Por. także: Massenvernichtungswaffen... (26 grudnia 2004).
48 Por. Rozbrojenie w Wiedniu, http://michal.git.pl/ONZ/SITE/Rozbrojenie_w_Wiedniu.htm, Poznajmy ONZ - UN
Awareness Action (26 grudnia 2004).
49 Ten katalog państw-sygnatariuszy i/lub państw-stron CTBT jest stale aktualizowany. Zob. Preparatory Commission for
the Comprehensive Nuclear Test-Ban Treaty, http://www.ctbto.org/ (26 grudnia 2004).
50 Por. Rozbrojenie... (26 grudnia 2004).