Wiktor Hebda: 5 lat niepodległej Czarnogóry

• czarnogóra
• serbia

21 maja 2011 roku w Czarnogórze świętowano piątą rocznicę niepodległości. Dokładnie pięć lat temu Podgorica na drodze referendum zdecydowała o rozwiązaniu fedreacji serbsko-czarnogórskiej. Od tego momentu Czarnogóra jest suwerennym państwem, które z powodzeniem zmierza ku Unii Europejskiej i Sojuszowi Północnoatlantyckiemu. Z tego tytułu warto dokonać syntetycznej analizy sytuacji politycznej, gospodarczej i społecznej państwa ze stolicą w Podgoricy. Należy również odpowiedzieć na pytania czy samodzielna Czarnogóra jest w stanie przekształcić się w silne i dobrze prosperujące państwo oraz czy korzystne dla Podgoricy było rozerwanie historycznych więzów z Belgradem? 1.Sytuacja polityczna

Czarnogóra jest niewielkim europejskim państwem, usytuowanym nad Morzem Adriatyckim. Na powierzchni niecałych 13,9 tyś km2 (wielkość zbliżona do województwa małopolskiego) zamieszkuje zaledwie 672 tysięce mieszkańców (mniej więcej tyle ile we Wrocławiu)[1]. Montenegro sąsiaduje z Chorwacją, Bośnią i Hercegowiną, Serbią, Kosowem oraz z Albanią. Z politycznego punktu widzenia to górskie państwo przez wieki było ściśle związane z Serbią. Do 1991 roku wchodziło w skład komunistycznej Jugosławii, a następnie przez ponad dekadę razem z Serbią, tworzyło Federalną Republikę Jugosławii (1992-2003). Właściwie już w latach 90 XX wieku sojusz serbsko-czarnogórski uległ osłabieniu w konsekwencji doprowadzając do wykreowania federacji Serbii i Czarnogóry istniejącej tylko 3 lata (2003-2006). 21 maja 2006 roku Czarnogórcy w referendum niepodległościowym zdecydowali o wyjściu z federacji. Na mocy konstytucji z 22 października 2007 roku Czarnogóra jest niezależnym i suwerennym państwem z republikańską formą rządów[2]. Władzę ustawodawczą stanowi jednoizbowy parlament, w skład którego może wejść maksymalnie 81 posłów na 4-letnią kadencję[3]. Władza wykonawcza przypisana jest do Prezydenta Czarnogóry oraz rządu. Prezydent wybierany jest w bezpośrednich i tajnych wyborach na 5 lat[4]. Natomiast rząd, na czele którego stoi premier jest wyłaniany z większości parlamentarnej i funkcjonuje równocześnie z kadencją parlamentu[5].

Ostatnie wybory parlamentarne mające miejsce 29 marca 2009 roku zostały przeprowadzone w wyniku skróconej kadencji Skupsztiny. Powodem przerwania kadencji parlamentu była jak to wystosowała rządząca lewicowa koalicja, konieczność przyspieszenia procesu integracji Czarnogóry z UE i NATO[6]. Wybory zgodnie z prognozami wygrała kolacja Europejska Czarnogóra pod przewodnictwem premiera Milo Djukanovicia z 51,9% poparciem (Demokratyczna Partia Socjalistów-DPS, Socjal-Demokratyczna Partia-SDP, Partia Bośniaków-BS oraz Chorwacka Inicjatywa Społeczna-HGI). Drugi wynik, znacznie słabszy należał do SNP (Socjalistyczna Partia Ludowa) i wyniósł 16,8%. Liczące się rezultaty otrzymały również: Nova Srpska Demokratija (Nowa Serbska Demokracja) 9,2% oraz Pokret za Promjene (Ruch na Rzecz Zmian) 6%[7]. W ten sposób na 81 mandatów, 48 przypadło koalicji Djukanovicia, 16 SNP-owi i odpowiednio 8 i 5 kolejnym siłom politycznym. Pozostałe 4 mandaty zostały rozdzielone między ugrupowania mniejszości narodowych. Po wyborach parlamentarnych, czarnogórski rząd skonstruował dotychczasowy premier Milo Djukanović (DPS), jednakże już kilkanaście miesięcy później zrezygnował ze stanowiska na rzecz proponowanego przez siebie Igora Luksicia (DPS). W ten sposób od 29 grudnia 2010 roku funkcjonuje rząd Luksicia, którego priorytetem pozostaje członkostwo w Unii Europejskiej. Aktualnie urzędującym prezydentem pozostaje Filip Vujanović, ponownie wybrany na głowę państwa 6 kwietnia 2008 roku. Co ważne Vujanović reprezentujący DPS, już w pierwszej turze zapewnił sobie urząd prezydencki, uzyskując 51,9% głosów. Godne podkreślenia jest to, iż władza polityczna skupiona jest w rękach polityków wywodzących się z Demokratycznej Partii Socjalistów, zarówno prezydent jak i premier oraz większość posłów do czarnogórskiego parlamentu to członkowie DPS. W tym względzie opozycja w postaci SNP i innych pomniejszych partii nie ma realnego wpływu na politykę Podgoricy.

Głównym priorytetem polityki zagranicznej czarnogórskiego państwa jest członkostwo w Unii Europejskiej oraz w NATO. Podgorica postrzega akces do wspomnianych organizacji, jako warunek kluczowy dla rozwoju państwa. Proces przybliżania się Czarnogóry do UE formalnie miał swój początek w 2007 roku wraz z podpisaniem Układu o Stabilizacji i Stowarzyszeniu. Następnie w grudniu 2008 roku Podgorica złożyła wniosek o członkostwo w Unii Europejskiej. Kolejny etap dotyczył rozmów w obszarze różnych dziedzin gospodarki i polityki m.in. na temat handlu czy też ruchu wizowego[8]. Ostatecznie 17 grudnia 2010 roku Czarnogóra uzyskała status kandydata do Unii Europejskiej. Równocześnie bałkańskie państwo stara się o przynależność do Sojuszu Północnoatlantyckiego. Dotychczasowe osiągnięcia w tej materii tyczą się m.in. przystąpienia Czarnogóry do programu Partnerstwa dla Pokoju w 2006 roku, ustanowienia Indywidualnego Planu Działań Partnerstwa między NATO a Czarnogórą w 2008 roku, zaproszenie do Planu Działań na rzecz Członkostwa w NATO w 2009 roku[9].

Ważnym celem polityki zagranicznej Podgoricy jest progres w obszarze regionalnego sąsiedztwa i kooperacji. Oczywiście w tej dziedzinie ważnymi partnerami są państwa byłej Jugosławii, Albania oraz Włochy, Austria, Węgry, Grecja czy też Bułgaria i Rumunia. Dotychczas czarnogórską państwowość uznały 133 państwa, dlatego też rozwój bilateralnych relacji z innymi państwami świata pozostaje istotną aspiracją śródziemnomorskiego kraju[10].

2.Sytuacja gospodarcza

Czarnogóra należy do państw rozwijających się o niewielkim potencjale gospodarczym. Niewątpliwie przyczyny takiego stanu rzeczy leżą w mało konkurencyjnych ośrodkach przemysłowo-usługowych. Przez wieki Czarnogórcy żyli z pasterstwa, nie tworzyli zwartych ośrodków miejskich i będąc pod rządami czy to Turków czy Serbów, ziemie przez nich zamieszkałe należały do jednych z najuboższych na Bałkanach. Aktualnie atutem Podgoricy, odgrywającym niebagatelną rolę jest oferta turystyczna. Walory naturalne przyczyniają się do tego, że Czarnogóra uzyskuje spore profity właśnie z tytułu ruchu turystycznego.

Należy zaznaczyć, iż wiele czarnogórskich przedsiębiorstw zostało przejętych przez zagraniczne koncerny m.in. browar Niksić przez belgijski Interbrew, koncern paliwowy Jugopetrol Kotor przez grecki Hellenic Petroleum, Montenegro Bank przez słoweński Nova Ljubljanska Banka, Montenegro Telekom przez węgierski Matov. Znakomicie prosperująca i wytwarzająca 51% czarnogórskiego eksportu huta aluminium KAP (Kombinat Aluminijuma Podgorica) została sprzedana Rosjanom (En+ Group). Do czerwca 2009 roku sprywatyzowano ponad 85% firm będących własnością skarbu państwa.

Biorąc pod uwagę wzrost gospodarczy należy podkreślić jego potężne wahania. Przykładowo wzrost gospodarczy w 2007 roku wyniósł prawie 11%, ale już w 2009 roku było to wynik ujemny tj. -5,3%[11]. W 2010 roku sytuacja uległa niewielkiej poprawie, jednakże był to kolejny rok na tzw. minusie -2%. W ten sposób kryzys ekonomiczny, jaki dotknął wiele państw świata nie ominął śródziemnomorskiego kraju ze stolicą w Podgoricy. Jak można się spodziewać Produkt Krajowy Brutto (PKB) Czarnogóry nie należy do wysokich i w 2010 roku wyniósł niecałe 3,9 miliarda $, co w przeliczeniu na osobę daje wynik ok. 9900 dolarów (dla porównania PKB per capita sąsiadującej Chorwacji – 17500, Serbii – 11000, Albanii – 7400, BiH – 6600 oraz Kosowa – 2500 dolarów)[12].

Wymiana handlowa przedstawia się niekorzystnie zwłaszcza w tym względzie, iż Czarnogóra jest państwem importującym, nie mającym konkurencyjnej oferty handlowej. Od lat bilans handlowy jest ujemny i właściwie nie ma podstaw by obraz ten uległ zmianie (W 2006 roku był to -1mld, w 2007 już -1,6mld, w 2008 -2,1mld). W 2009 roku Podgorica sprowadziła dobra o łącznej wartości ponad 1,6 miliarda Euro, natomiast eksport wyniósł zaledwie 277 miliony Euro (bilans handlowy zamknął się w ok. -1,4mld, czyli o 700milionów mniej niż w roku poprzednim)[13]. Importowane jest właściwie wszystko tj. żywność, dobra przemysłowe i chemiczne, technologia, maszyny i samochody czy też paliwa. Produkty są sprowadzane głównie z Republiki Serbii (27% całego importu) oraz Niemiec (ok. 7%), Włoch (6,5%), Grecji (6%), Bośni i Hercegowiny (5,5%), Chin (5,5%) i Chorwacji (5%)[14]. Podgorica sprzedaje przede wszystkim aluminium, nieliczne produkty rolne i przemysłowe w głównej mierze do Serbii (27% całego eksportu), Grecji (17%), Włoch (12%), Słowenii (9%), BiH (6,5%), Węgier (4%), Chorwacji (3%)[15]. W ten sposób głównym partnerem handlowym Czarnogóry pozostaje nadal Belgrad.

W tym miejscu ważne jest przytoczenie danych tyczących się czarnogórskiej turystki. Otóż w 2009 roku do Czarnogóry przybyło ponad milion turystów i liczba ta z roku na rok wzrasta (w 2006 było to 797 tysięcy, w 2007 – 984 tysiące, w 2008 – 1031 tysięcy, w 2009 – 1044 tysięcy). Adriatyckie wybrzeże oraz bałkańskie góry odwiedzają głównie Serbowie, Rosjanie, Bośniacy, Włosi i Francuzi, coraz więcej pojawia się również Polaków (w 2006 liczba ta wyniosła 3 tysiące, a w 2009 było już ponad 15 tysięcy turystów znad Wisły)[16].

Niepokojącym wskaźnikiem jest stopa bezrobocia, która od wielu lat pozostaje na dość wysokim poziomie. W 2009 roku około 19% ludzi zdolnych do pracy pozostawało bez pracy. Jednakże bezrobocie było zależne od regionu i tak na wybrzeżu oscylowało wokół 10%, a w północnej części państwa sięgało prawie 30%[17]. Przyczyną tak dużej rozbieżności jest zróżnicowanie rozwoju gospodarczego poszczególnych obszarów państwa (większe zapotrzebowanie na usługi na czarnogórskim wybrzeżu niż w innych regionach).

Największe projekty inwestycyjne czarnogórskiego państwa obejmują rozwój infrastruktury twardej oraz sektora turystycznego. Kluczowe dla Podgoricy jest wybudowanie autostrady z Baru do Boljare łączącej wybrzeże ze stolicą i granicą czarnogórsko-serbską (będzie to odcinek autostrady Belgrad-Bar). Projekt zakłada oddanie do użytku około 170 kilometrowej trasy przebiegającej przez górskie tereny, z tego względu koszty inwestycji mogą sięgnąć aż 2 miliardów Euro (kosztowna budowa 50 tuneli oraz 95 mostów i wiaduktów)[18]. Drugą planowaną nitką jest autostrada łącząca Chorwację i Albanię przez terytorium czarnogórskie (ok. 120 km) w ramach autostrady adriatycko-jońskiej (z Triestu we Włoszech do Kalamaty w Grecji). W zakresie turystki celem Czarnogóry jest rozwój tzw. Wielkiej Plaży (Velika Plaza) zlokalizowanej w południowej części państwa między miastem Ulcinj, a rezerwatem Ada Bojana. Kolejnym przedsięwzięciem będzie ukończenie inwestycji tzw. Porto Montenegro, czyli swego rodzaju przystani spełniającej funkcje typowo rekreacyjne, oferującej bazę hotelową, restauracje, sklepy itp.[19].

3.Sytuacja społeczna

Czarnogóra pod względem narodowościowym stanowi ciekawy przykład państwa multietnicznego. Sytuacja nie jest tak skomplikowana jak w sąsiedniej Bośni i Hercegowinie, ale również wzbudza pewne wątpliwości. W tym względzie należy wziąć pod uwagę ostatnie spisy narodowościowe tj. jugosłowiański z 1991 roku oraz czarnogórski z 2003 roku. Otóż dwadzieścia lat temu na 615 tysięcy mieszkańców, narodowość czarnogórską deklarowało ok.381 tysięcy (ok.62% ogółu ludności). Największymi mniejszościami narodowymi byli: Bośniacy – 90 tysięcy (14,5%), Serbowie – 57 tysięcy (ok.9%) oraz Albańczycy ok. 41 tysięcy (7%). Dekadę później powyższa struktura uległa diametralnej zmianie. Według spisu z 2003 roku na 672 tysięcy mieszkańców Montenegro, Czarnogórcy stanowili już tylko 273 tysiące (ok. 40,5%), Serbowie prawie 202 tysiące (30%)!, Bośniacy około 92 tysiące (14%) i Albańczycy 48 tysiące (7%). W ten sposób liczba Czarnogórców spadła o ponad 100 tysięcy natomiast Serbów wzrosła o ponad 140 tysięcy![20]. Wnioskuje się, iż w wyniku skomplikowanej sytuacji politycznej, w jakiej znalazła się Jugosławia oraz tendencji niepodległościowych czarnogórskiej elity politycznej, wielu obywateli Czarnogóry zmieniło opcję narodowością z czarnogórskiej na serbską. Aktualnie proporcje narodowościowe nie uległy większym zmianom, przez co Czarnogórę zamieszkują w większości mniejszości narodowe stanowiące prawie 60% ogólnej liczby mieszkańców (Serbowie, Bośniacy, Albańczycy i inne). Również ciekawie przedstawia się sytuacja pod względem wyznania. Otóż 70-75% obywateli Czarnogóry identyfikuje się z prawosławiem (Czarnogórcy, Serbowie), natomiast około 20% populacji stanowi społeczność muzułmańska (Bośniacy, Albańczycy).

Z racji, iż Montenegro liczy nieco ponad 670 tysięcy mieszkańców, ośrodki miejskie są niewielkie. Stolicę państwa – Podgoricę zamieszkuje zaledwie ok. 136 tysięczna populacja, Niksić, drugie miasto po Podgoricy już tylko 58 tysięcy. Kolejne miejscowości są małe, w granicach 10-30 tysięcznej ludności (Bar, Berane, Bjelo Pole, Budva, Cetynia, Herceg Novi, Pljevlja, Tivat, Ulcinj). Z pewnością nieduże aglomeracje nie sprzyjają rozwojowi biznesu czy też pozyskiwaniu kapitału i inwestycji zagranicznych.

Podsumowanie

Analizując kwestię 5-letniej suwerenności Czarnogóry należy wziąć pod uwagę sferę polityczną, gospodarczą i społeczną.

Niewątpliwie w zakresie politycznym, niepodległość przyniosła Czarnogórcom więcej korzyści niż strat. Podgorica w swoich decyzjach politycznych uniezależniła się od Belgradu, dzięki czemu może swobodnie decydować o priorytetach polityki zagranicznej i wewnętrznej. W tej materii z pewnością największym sukcesem dla Czarnogóry było uzyskanie statusu kandydata do UE wcześniej niż Serbia. Czarnogórcy wychodząc z federacji jugosłowiańskiej oraz spod serbskiej kurateli uwolnili się od odpowiedzialności za zbrodnie bośniackiej wojny oraz od problemu Kosowa. Dzięki temu Czarnogóra nie jest postrzegana na arenie międzynarodowej, jako państwo problematyczne jak jest to w przypadku Serbii czy też Bośni i Hercegowiny. Doszukując się ujemnych wartości czarnogórskiej suwerenności można jedynie wspomnieć o utracie ewentualnej „ochrony” regionalnej, jaką otaczali Serbowie swoich czarnogórskich sojuszników. Poza tym Czarnogóra stanowiąc niewielki pod względem powierzchni i populacji byt polityczny jest narażona na wpływy silniejszych sąsiadów i innych państw europejskich. W tym względzie często wspomina się o kwestii albańskiej i możliwości cesji ziem zajętych przez tą nację (gmina Ulcinj 72% ogółu mieszkańców stanowią Albańczycy). Oczywiście owe zagrożenie jest póki co czysto hipotetyczne.

Pod względem gospodarczym sytuacja nie przedstawia się tak pozytywnie jak w przypadku politycznym. Czarnogóra jest nadal uzależniona gospodarczo od Serbii. Belgrad pozostaje największym partnerem handlowym dla Podgoricy. Poza tym nadadriatyckie państwo rokrocznie notuje ujemny bilans handlowy. Oczywiście do korzyści należy zapisać suwerenność budżetową, dzięki czemu Podgorica nie jest zobligowana do transferu profitów do Belgradu (jak miało to miejsce w ramach Jugosławii). W ten sposób zgromadzony kapitał może swobodnie wykorzystywać na własne przedsięwzięcia. Szansą na rozwój państwa jest turystyka i szerszej zakrojone usługi, już teraz czarnogórskie wybrzeże stanowi konkurencję dla Chorwacji, Grecji czy Bułgarii.

Spore kontrowersje budzi kwestia narodowościowa Czarnogóry. Wielu etnologów zastanawia się nad rzeczywistym istnieniem narodu czarnogórskiego. Znawca Bałkan, wybitny historyk i slawista Henryk Batowski twierdził, iż Czarnogórcy to właściwie Serbowie. Według polskiego naukowca nie ma osobnej narodowości etnicznej czarnogórskiej, jest najwyżej narodowość polityczna[21]. Spis narodowościowy z 2003 roku ukazał skalę tego problemu.

Reasumując należy stwierdzić, iż nic nie stoi na przeszkodzie by Czarnogóra stała się stabilnym, dobrze prosperującym państwem. Perspektywa członkostwa w Unii Europejskiej jest już właściwie przesądzona i w przeciągu kilku lat to bałkańskie państwo powinno stać się członkiem rodziny europejskiej. Faktem jest, iż więzi polityczne pomiędzy Podgoricą, a Belgradem uległy osłabieniu i niegdyś asymetryczne relacje przerodziły się w dialog dwóch suwerennych państw. Należy jednak zaznaczyć, że owe więzi nadal są mocne w sferze gospodarczo-społecznej z wyraźną korzyścią na rzecz Belgradu.

Przypisy

[1]Dane na czerwiec 2011 roku za: CIA – The World Factbook.
[2]Art.1 The Constitution of Montenegro.
[3]Art.83-84 ibid.
[4]Art.96-97 ibid.
[5]Art.102-103 ibid.
[6]Czyt. więcej: Ł.Kobeszko, Przedterminowe wybory w Czarnogórze, 29.01.2009 URL:< http://www.psz.pl/tekst-16725/Przedterminowe-wybory-w-Czarnogorze>.
[7]Dane za: Statisticki godisnjak CrnaGora 2010, s.33.
[8]Czyt.więcej: Montenegro 2009 progress report, Enlargement Strategy and Main Challenges 2009-2010, Commission Staff Working Document, Brussels 2009.
[9]Na ten temat czyt.więcej: URL: < http://www.mip.gov.me/en/index.php/Ministry/foreign-policy-priorities-of-montenegro.html>.
[10]Montenegro Fact, Government Guide Series, Podgorica December 2010, s.10.
[11]Ibid., s.13.
[12]Dane za: URL: https://www.cia.gov/library/ publications/the-world-factbook.
[13]Statisticki godinsjak, s.137.
[14]Dane za ibid., s.138.
[15]Dane za ibid., s.139.
[16]Dane za ibid., s.152.
[17]Dane za ibid., s.60.
[18]Na ten temat czyt. więcej: Detaljni Prostorni Plan Autoputa: Bar-Boljare, Ministarstvo za ekonomski rozvoj, Podgorica 2008.
[19]Montenegro Fact, Government Guide Series, Podgorica December 2010, s.14.
[20]Dane za: P.Eberhardt, Przemiany demograficzno-etniczne na obszarze Jugosławii w XX wieku, s.122-127.
[21]R.Bilski, Nie strzelajcie do nocnego ptaka. Bałkany 1991-1998, s.127.

Wybrana bibliografia:

Commission Opinion on Montenegro's application for membership of the European Union, Brussels 2010.
Detaljni Prostorni Plan Autoputa: Bar-Boljare, Ministarstvo za ekonomski rozvoj, Podgorica 2008.
Eberhardt P, Przemiany demograficzno-etniczne na obszarze Jugosławii w XX wieku, Lublin 2005.
Montenegro 2009 progress report Enlargement Strategy and Main Challenges 2009-2010, Commission Staff Working Document, Brussels 2009.
Montenegro Fact, Government Guide Series, Podgorica December 2010.
National Program for integration of Montenegro into EU (NPI) for the period 2008-2012, Podgorica April 2008.
Statisticki godisnjak CrnaGora 2010.
The Constitution of Montenegro, 22 October 2007.