Wiktor Hebda: Kosowo - państwo upadłe?

• kosowo
• serbia

W obecnych czasach kwestia państw upadłych, upadających czy też słabych jest niezwykle ważna dla bezpieczeństwa międzynarodowego. Historia dowodzi, iż słabe byty polityczne były obiektem destabilizującym swoje otoczenie i na przestrzeni wieków możemy zidentyfikować wiele państw, które poprzez swoją upadłość komplikowały sytuację polityczno-gospodarczą w określonym regionie świata. Państwa upadały i upadają głównie z przyczyn polityczno-gospodarczych (Imperium Osmańskie), wieloetniczności (Jugosławia) czy też błędnej ideologii (III Rzesza). Obecnie czynnikami powodującymi upadek państwa są m.in. rozbicie wewnętrzne kraju, słabość gospodarcza, defetyzm społeczny oraz inne przyczyny. Nie tylko w Afryce mamy do czynienia z państwami upadłymi, ale również w tak stabilnym regionie za jaką uchodzi Europa można wyszczególnić państwa o bardzo niskim prestiżu międzynarodowym. Jednym z nich jest Kosowo, była południowa prowincja Republiki Serbii. Po ponad trzyletniej egzystencji Kosowo jest utrzymywane głównie dzięki pomocy zagranicznej. Nie jest tajemnicą, iż bez tego wsparcia państwo to nie miałoby racji bytu. Zatem należy wystosować pytanie czy Kosowo nie jest państwem upadłym od początku swojego istnienia? Kosowo – państwo destabilizujące bezpieczeństwo Europy

W lutym 2011 roku Kosowo, państwo powstałe w wyniku samoistnego odłączenia się od Republiki Serbii obchodziło trzecią rocznice istnienia na mapach Europy. Mając na uwadzę kwestię zasadności trwania państwa ze stolicą w Prisztinie należy dokonać analizy na kilku płaszczyznach. Po pierwsze niezbędne jest przedstawienie sytuacji politycznej Kosowa w aspekcie wewnętrznym jak i zewnętrznym. Po drugie nieodzowne jest ocenienie stanu gospodarki Kosowa. Po trzecie ważne jest ukazanie kwestii społecznej, w tym względzie poruszając problem relacji serbsko-albańskich.

Sytuacja polityczna

Kosowo swoją niepodległość ogłosiło 17 lutego 2008 roku. Deklaracja niepodległości została przyjęta jednogłośnie przez Zgromadzenie Kosowa, na czele którego stał były bojownik Armii Wyzwolenia Kosowa (UCK), Hashim Thaci. Już dwa miesiące później, a dokładniej 15 kwietnia 2008 roku, Kosowo wdrożyło w życie swoją konstytucję. Na mocy przepisów ustawy zasadniczej, państwo to jest demokratyczną republiką parlamentarną funkcjonującą w oparciu o zasadę podziału i równowagi władz [1]. Władzę ustawodawczą sprawuje Zgromadzenie Republiki Kosowa (Parlament) wybierane bezpośrednio przez obywateli na 4 lata. Parlament składa się ze 120 miejsc, w tym 20 jest zarezerwowane dla mniejszości narodowych tzn. Serbów (10 miejsc), Romów, Bośniaków, Turków i innych [2]. Władza wykonawcza skupiona jest w rękach Prezydenta Republiki Kosowa oraz Rządu. Prezydent jest wybierany w głosowaniu tajnym przez Parlament na 5 letnią kadencję większością 2/3 głosów obecnych na sali posłów [3]. W kwestii kreowania rządu, sytuacja przedstawia się jak w większości państw demokratycznych. Po wyborach parlamentarnych Prezydent Kosowa proponuje Zgromadzeniu Kosowa kandydata na premiera, wywodzącego się z ze zwycięskiej partii lub koalicji. Kandydat na premiera prezentuje strukturę rządu, która musi uzyskać aprobatę parlamentu (większość zwykła). Warunkiem koniecznym jest zapewnienie dwóch teczek ministerialnych dla mniejszości narodowych (w tym jedna dla mniejszości serbskiej) [4]. Władza sądownicza przypisana jest niezależnym sądom z Sądem Najwyższym na czele. Co najmniej 3 sędziów Sądu Najwyższego musi wywodzić się z mniejszości narodowych [5].

Pierwsze wybory parlamentarne w niepodległym Kosowie miały miejsce 12 grudnia 2010 roku. Przyczyną przyśpieszonych wyborów było wotum nieufności dla premiera Hashima Thaciego. Zwycięstwo ponownie odniosła Demokratyczna Partia Kosowa (PDK) uzyskując ponad 32% głosów. Drugie miejsce zdobyła Demokratyczna Liga Kosowa (LDK) z wynikiem bliskim 25%. Niespodzianką był trzeci wynik radykalnej partii Vatevendosje (Samookreślenie) z ponad 12% poparciem [6]. Z uwagi na nieprawidłowości w przebiegu wyborów, 9 stycznia 2011 roku w 21 komisjach zostały one powtórnie przeprowadzone. Dużym problemem była stosunkowo niska frekwencja wynosząca 47,5% w skali całego państwa. Przy tym w opsztinach zamieszkałych przez Serbów praktycznie zerowa np. w Leposaviciu na prawie 17 tysięcy zarejestrowanych wyborców do wyborów poszło 70 osób! (ok.0,8%) [7]. Z pewnością niepokojący jest również dobry wynik Vatevendosje, partii słynącej z negatywnego stanowiska wobec ingerencji organizacji międzynarodowych w wewnętrzne sprawy Kosowa. Wybory parlamentarne nie zaprowadziły większych zmian, ponownie Demokratyczna Partia Kosowa pod przewodnictwem Thaciego miała konstruować rząd.

W tym miejscu warte jest przybliżenie osoby premiera. Hashim Thaci w latach 90 był partyzantem w szeregach Armii Wyzwolenia Kosowa (UCK), wówczas uznanej za organizacje terrorystyczną. Thaci zorganizował syndykat przestępczy, zwany Grupą Drenicką. Grupa ta była odpowiedzialna za 10-15% ogólnej przestępczości w Kosowie. Głównym źródłem zarobku był przemyt broni, handel kradzionymi samochodami, handel ropą i papierosami, oraz handel żywym towarem i organizacja prostytucji. Grupa Drenicka była też odpowiedzialna za utrzymywanie kontaktów z mafią albańską, czeską i macedońską. Kolejnym ważnym faktem zasługującym na uwagę jest siostra Thaciego, która wyszła za mąż za Sejdija Bajrusha, jednego z szefów mafii albańskiej [8]. Pomimo dość kontrowersyjnej przeszłości Thaci doprowadził swoją partię do zwycięstwa w wyborach w listopadzie 2007 roku i sam objął stanowisko szefa rządu. W tymże okresie odznaczył się dynamiczną postawą w kwestii niepodległości Kosowa. Skutecznie forsował na arenie międzynarodowej potrzebę uznania serbskiej prowincji za niezależną. Pod koniec 2010 roku Dick Marty działający z ramienia Rady Europy wystosował szereg zarzutów wobec osoby Thaciego. W raporcie oficjalnie oskarżył premiera Kosowa o handel organami ludzkimi i inne poważne przestępstwa [9].

Równie problematycznie zarysowuje się kwestia związana z osobą głowy państwa. Do końca września 2010 roku obowiązki prezydenckie pełnił Fatmir Sejdiu, jednakże podał się do dymisji po wystosowaniu wobec niego oskarżenia naruszenia konstytucji Kosowa [10]. Od 22 lutego 2011 roku Prezydentem Republiki Kosowa jest Behgjet Pacolli. Mandat Pacolliego odznacza się słabym poparciem. Parlament dopiero w trzecim głosowaniu przy obecnych 67 posłach na 120, 62 głosami przeforsował kandydaturę Pacolliego (wygrał 1 głosem!). Tak wysoka absencja parlamentarzystów była spowodowana bojkotem partii opozycyjnych, w stosunku do kontrowersyjnej osoby Pacolliego. Należy zaznaczyć, iż Pacolli, posiadający również obywatelstwo szwajcarskie przez długi okres swojego życia był emigrantem zamieszkującym w Niemczech i Szwajcarii. W Szwajcarii założył firmę budowlaną, która uzyskała korzystne kontrakty w Rosji (m.in. renowacja restauracji Kremla). Wkrótce wobec osoby Pacolliego i współpracowników ówczesnego Prezydenta Rosji, Borysa Jelcyna wystosowano szereg zarzutów korupcyjnych. W 2002 roku śledztwo umorzono z powodu braku dowodów. Biznesmen, przystępując do wyborów prezydenckich, w zeznaniu majątkowym ocenił swoje zasoby finansowe na 420 miliony euro, jednakże szacuje się iż oscylują one w granicach 3 miliardów dolarów [11]. Pacolli uzyskał stanowisko dzięki poparciu partii Thaciego. Thaci poparł kandydaturę prezydencką Pacolliego w zamian za opowiedzeniu się Pacolliego za kandydaturą Thaciego na stanowisko premiera Kosowa. W ten sposób na zasadzie obustronnej korzyści dwa prominentne stanowiska w państwie zostały obsadzone w oparciu o swego rodzaju umowę partnerską.

W tej materii warto wspomnieć o strategii polityki zagranicznej Republiki Kosowa. Prisztina w pierwszej kolejności ma na celu wzmocnienie swojej pozycji międzynarodowej głównie poprzez kreowanie bilateralnych stosunków z innymi państwami. Priorytetem jest również członkostwo w różnych organizacjach międzynarodowych, przede wszystkim w ONZ, OBWE czy też w Unii Europejskiej i NATO. Co ciekawe kluczowe dla Kosowa jest rozwijanie relacji ze Stanami Zjednoczonymi, natomiast brak jest jakiejkolwiek strategii wobec Serbii [12]. Aktualnie niepodległość Kosowa uznaje 75 państw w tym Stany Zjednoczone, większość państw Unii Europejskiej [13]. Kategorycznie suwerenność serbskiej prowincji odrzucają takie potęgi jak Rosja czy Chiny oraz inne państwa mające problemy z mniejszościami narodowymi. Zauważalne jest również wyhamowanie procesu uznawania niepodległości Kosowa na arenie międzynarodowej. Jeszcze w 2008 roku stosunki bilateralne z Prisztiną zawiązały 53 państwa, rok później już tylko 11, a w 2010 zaledwie 8. Z racji ograniczonego zaufania międzynarodowego obiektywnie rzecz ujmując Kosowo nie ma szans na członkostwo w NATO czy Unii Europejskiej, również wpisanie się w szeregi innych organizacji międzynarodowych tj. ONZ jest problematyczne.

Kosowo pomimo ukonstytuowania suwerennych organów państwowych nadal pozostaje pod zwierzchnictwem międzynarodowym. Aktualnie stacjonują tam oddziały KFOR (Kosovo Force) w sile 8,5 tysiąca żołnierzy [14]. Równolegle pod auspicją Unii Europejskiej funkcjonuje misja EULEX (European Union Rule of Law Mission in Kosovo) licząca niecałe 2 tysiące policjantów i personelu sędziowskiego [15]. EULEX przejął szereg zadań od zarządzającej Kosowem od 1999 roku misji ONZ UNMIK (United Nations Interim Administration Mission in Kosovo). Obecnie zadania ONZ ograniczają się do monitorowania i nadzorowania procesu prywatyzacji gospodarki. Ważnym organem jest również Specjalny Przedstawiciel Sekretarza Generalnego ONZ w Kosowie obsadzony przez Włocha Lamberta Zannierego. Należy podkreślić, iż suwerenność Kosowa jest w znaczący sposób ograniczona międzynarodową administracją.

Sytuacja gospodarcza

Z punktu widzenia gospodarki, nie jest tajemnicą, że Kosowo jest najbiedniejszym państwem w Europie. Od wieków, zarówno pod rządami Turków jak i Serbów, region ten cechował niedorozwój gospodarczy. Ten obraz utrzymał się do dnia dzisiejszego i w dalszej perspektywie nie widać znaczącej poprawy. Za główną przyczynę słabości gospodarczej wymienia się górzysty charakter kraju, uniemożliwiający rozwój rolnictwa czy też brak ośrodków przemysłowo-usługowych. Aktualnie istniejące gospodarstwa rolne cechuje duże rozdrobnienie i niski stopień mechanizacji. Uprawia się głównie kukurydze, ziemniaki, pszenicę oraz paprykę. Przemysł skupiony jest w nielicznych ośrodkach miejskich oraz w miejscach wydobycia surowców mineralnych. W tym względzie dużym bogactwem są jedne z największych w Europie pokłady węgla. Jednakże w branży przemysłu zauważalna jest nieekonomiczność, brak restrukturyzacji i potężne zacofanie technologiczne. Sektor usług jest ubogi i mało konkurencyjny. W 2009 roku Produkt Krajowy Brutto wyniósł zaledwie 3,9 miliarda Euro [16], co plasowało Kosowo za takimi państwami jak Rwanda czy Mauretania [17]. W konsekwencji PKB na osobę osiągnął tylko 1795 Euro (mniej więcej tyle ile w Pakistanie czy w Nigerii) i w stosunku do roku poprzedniego tj. 2008 wzrósł o 6 Euro! [18]. Już tylko te dane obrazują jak zapóźnione jest Kosowo, w stosunku do państw nie tyle europejskich ale i tych bardzo słabo rozwiniętych.

Wymiana handlowa przedstawia się również negatywnie. Kosowo z braku własnej produkcji jest typowym państwem importującym dobra. W 2010 wartość importu wyniosła ponad 2,2 miliardy Euro, natomiast wielkość eksportu niecałe 300 milionów Euro [19]. W ten sposób zarysowuje się potężna dysproporcja. Prisztina sprowadza przede wszystkim: samochody, maszyny, produkty przemysłowe i spożywcze oraz paliwa. Dobra importowane są w głównej mierze z Macedonii (ok.14%), Serbii (ok.12%), Niemiec (ok.12%), Turcji (ok.8%) i Chin (ok.8%). Głównym produktem eksportu jest węgiel i inne surowce mineralne oraz proste wyroby z metali, sprzedawane do Włoch (ok.25%), Albanii (ok.12%), Chin (ok.10%), Szwajcarii (ok.9%), Macedonii i Niemiec (po 8%) [20]. Oferta handlowa Prisztiny jest ograniczona i praktycznie rzecz biorąc oprócz surowców mineralnych Kosowo nie jest w stanie zaoferować jakichkolwiek produktów mogących konkurować na rynku europejskim jak i regionalnym. Problematyczny jest również brak rodzimej produkcji podstawowych dóbr niezbędnych dla rozwoju państwa.

Najbardziej niepokojącym wskaźnikiem jest stopa bezrobocia, która w 2009 roku wyniosła ponad 45%, nieoficjalnie stopa ta może być jeszcze wyższa [21]. Trend wysokiego bezrobocia utrzymuje się od wielu lat m.in. w okresie 2000-2010 oscylowało ono w granicach 40-60% [22]. W tym względzie alarmujący jest fakt, iż ponad 70% osób młodych (do 30 lat) pozostaje bez pracy [23]. Problem katastrofalnego bezrobocia istniał już wcześniej, zarówno władze komunistycznej Jugosławii jak i późniejszej Serbii nie potrafiły zaktywizować zawodowo Albańczyków. W tej materii alarmujący jest aktualny poziom zatrudnienia w Kosowie wynoszący zaledwie 26%! (Dla porównania poziom zatrudnienia w państwach Unii Europejskich wynosi średnio ok. 65%, w sąsiedniej Albanii i Serbii ok. 54%, w Czarnogórze i Macedonii ponad 40% populacji zdolnej do pracy) [24]. Wśród poszukujących pracy aż 60% stanowią osoby bez żadnych kwalifikacji i wykształcenia, 25% z wykształceniem podstawowym i średnim oraz niecały 1% z wykształceniem wyższym [25]. Prisztina ma potężne problemy w przyciąganiu inwestycji zagranicznych nie tylko z racji niewykwalifikowanej siły roboczej ale z bardziej rudymentarnych powodów. W państwie tym nie ma dróg międzynarodowych nie wspominając o autostradach czy drogach ekspresowych. Sieć tras kołowych stanowi niecałe 2 tysiące kilometrów, w tym główne tylko 630km. Od 2003 roku wybudowano zaledwie 17 kilometrów dróg! [26]. Potężny niedorozwój rynku pracy powoduje, iż duży odsetek ludzi zdolnych do pracy żyje w skrajnej nędzy. Ubóstwo i brak perspektyw przekładają się na różnego rodzaje patologie gospodarcze jak i społeczne. Gospodarka bez aktywnej społeczności nie jest w stanie się rozwijać.

Sytuacja społeczna

Kosowo zamieszkuje ok. 2 miliony 200 tysięcy ludzi [27]. W tym ok. 92% populacji stanowią Albańczycy, Serbowie do 5%, Bośniacy, Gorańcy, Turcy oraz Romowie do 3%. Pod względem geograficznym Serbowie są skupieni w północnych obszarach Kosowa (Zweczan, Leposavić, Zubin Potok) oraz w licznych enklawach (Sztrpce). W tym względzie miastem o niezwykle napiętej sytuacji społecznej jest Kosowska Mitrovica. Rzeka Ibar dzieli ową miejscowość na dwie części nie tylko w sensie administracyjnym ale przede wszystkim etnicznym. Protesty i inne formy starć między Serbami i Albańczykami są zjawiskiem dosyć częstym. W związku z napiętą sytuacją w regionach gdzie Serbowie stanowią większość lub ich populacja jest znacząca często wysuwa się pomysł odłączenia tychże obszarów od Kosowa i przyłączenia ich do Serbii. Abstrakcyjne rzecz ujmując północne ziemie Kosowa graniczące z Republiką Serbią mogłyby ulec cesji jednakże problematyczne jest przeprowadzenie podobnego przedsięwzięcia w serbskich enklawach rozproszonych po całym terytorium Kosowa. Mniejszość serbska absolutnie odrzuca zwierzchnictwo Prisztiny, posiada swoje organy administracyjne podległe Belgradowi. W rządzie Serbii funkcjonuje Ministerstwo dla Kosowa i Metohiji mające za zadanie m.in. podtrzymanie i intensyfikowanie kontaktów kosowskich Serbów z macierzą. Niedawne wybory parlamentarne udowodniły, iż poparcie Serbów zamieszkałych w Kosowie dla suwerenności Prisztiny w żadnym stopniu nie wzrosło.

Biorąc pod uwagę strukturę wiekową populacji Kosowa, należy podkreślić dominujący odsetek ludzi młodych. Dzieci do 14 lat stanowią ponad 30%, natomiast osoby powyżej 65 lat niecałe 7% społeczeństwa[28]. W ten sposób problem starzejącej się populacji, który dotyka przede wszystkim rozwinięte gospodarcze społeczeństwa, jest w Kosowie perspektywą odległą. Zaplecze kulturowe jest w tragicznym stanie (na ponad 2 milionowe społeczeństwo funkcjonuje zaledwie 12 kin, 17 muzeów, 17 galerii i około 150 bibliotek [29]). Przeciętna rodzina wydaję na rozrywkę (kino, teatry itp.) niecałe 70 Euro rocznie. Nielepsza sytuacja zarysowuje się w nakładach finansowych na naukę, które w roku 2008 wyniosły zaledwie 75 Euro na gospodarstwo domowe [30]. Z racji wysokiego bezrobocia i katastrofalnego poziomu zatrudnienia Kosowo dotknięte jest patologiami na szeroką skalę. Ludzie młodzi nie mający perspektyw są zmuszeni do emigracji lub życia w biedzie.

Kosowo stanowi czarny rynek Europy, gdzie handluje się ludźmi, ludzkimi organami, narkotykami czy też bronią. Raport Dicka Marty’ego z grudnia 2010 roku nie tylko wskazał na patologie jakie dotknęły Kosowo w latach 90 i na początku XXI wieku ale też wystosował przesłanie, iż kryminalny proceder nie został zlikwidowany. Do tej pory około 2 tysięcy osób uznaje się za zaginione [31]. Jednakże w tym zakresie nadal nie przeprowadzono rzetelnego śledztwa. Według Interpolu i Europolu przez Kosowo przebiega główny szlak narkotykowy z Afganistanu do państw europejskich. Według niektórych szacunków nawet około 65% światowych transakcji heroiny jest transferowane przez terytorium Kosowa. Uważa się iż 90% wszystkich narkotyków dystrybuowanych na rynki europejskie przerzucane jest właśnie przez tę byłą serbską prowincję [32]. Proceder handlu bronią również nie jest obcy dla rzeczywistości państwa ze stolicą w Prisztinie. Uważa się, iż mieszkańcy Kosowa są najbardziej zmilitaryzowanym narodem Europy. Różne organizacje międzynarodowe oceniają iż w rękach obywateli Kosowa jest ok. 400 tysięcy sztuk nielegalnej broni [33]. Ponadto poważnym problemem jest powszechnie akceptowalna korupcja dotykająca najwyższe organy państwowe [34].

Podsumowanie

Biorąc pod uwagę okres trzyletniej egzystencji Kosowa, jako państwa suwerennego należy podkreślić fakt szczególnej jakości tejże niezależności. Nie jest to niepodległość w znaczeniu prawa międzynarodowego, co najwyżej sytuację Kosowa można określić jako państwa hybrydowego o zewnętrznie (międzynarodowo) nadzorowanej niepodległości. Niewątpliwe jest to precedens na skale światową, można rzec że nawet swego rodzaju eksperyment polityczny.

Aktualna sytuacja polityczna Kosowa (premier zamieszany w handel organami ludzkimi i inne kryminalne przedsięwzięcia, prezydent obciążony zarzutami korupcyjnymi, radykalizowanie się sceny politycznej) wyraźnie wskazuje że perspektywy europeizacji są w wysokim stopniu wątpliwe. Z gospodarczego punktu widzenia Prisztina mogłaby być stolicą niejednego afrykańskiego państwa (z grupy tych najuboższych). Stopa bezrobocia jedna z najwyższych na świecie oraz inne problemy gospodarcze wpisują Kosowa w poczet państw upadających czy też upadłych. Kwestie społeczne również przedstawiają się katastrofalnie. Bolączką są przede wszystkim patologie groźne nie tyle dla samego Kosowa ale całego regionu i Europy.

Kosowo istnieje tylko dzięki pomocy międzynarodowej. Pełna niepodległość i elementarna samowystarczalność państwa jest w aktualnych i zapewne przyszłych realiach niemożliwa. Ewentualne wycofanie się kapitału i wsparcia Unii Europejskiej oraz innych organizacji międzynarodowych prawdopodobnie spowodowałoby w Kosowie co najmniej chaos z upadkiem państwa włącznie oraz potężne perturbacje w regionach sąsiednich. Mówienie o perspektywie przyłączenia Kosowa do Unii Europejskiej jest sporym nadużyciem, również perspektywa członkostwa w innych organizacjach międzynarodowych przedstawia się negatywnie. Oczywiście państwo to w przyszłości może istnieć jak każde inne z tą różnicą iż będzie wymagało stałego nadzoru międzynarodowego i potężnego wsparcia finansowego.

Czy Kosowo jest państwem upadłym od początku swojego istnienia? Powyższa analiza pozwala udzielić odpowiedzi twierdzącej.


Przypisy

[1]Art.4 Constitution of the Republic of Kosovo.
[2]Art.63-66 Ibid.
[3]Art.86-87 Ibid.
[4]Art.95-96 Ibid.
[5]Art.108 Ibid.
[6]Wyniki z grudnia 2010 i aktualny podział mandatów: 1.PDK – 32,11% (34 mandaty), LDK – 24,69% (27 mandatów), Vetenvendosje – 12,69% (14 mandatów), 4.AAK (Sojusz dla Przyszłości Kosowa) – 11,04% (12 mandatów), 5. Nowy Sojusz Kosowski – 7,29% (8 mandatów), 6. SLS (Niezależna Partia Liberalna) – 2,05% (8 mandatów), 7. JSL (Zjednoczona Lista Serbska) – 0,86% (4 mandaty), 8.KDTP (Demokratyczna Turecka Partia Kosowa) – 1,22% (3 mandaty), 9.VAKAT – 0,76% (2 mandaty), 10. Inne partie – po 1 mandacie. Dane za: Opszte rezultati, Izbori za Skupsztinu Republike Kosovo 2010, Centralna Izborna Komisija, 30 January 2011; Raspodela mandata od strane politićkih partija, Izbori za Skupsztinu Republike Kosovo 2010, Centralna Izborna Komisja, 30 January 2011.
[7]Podobnie w Zweczanie (1,86%) i Zubin Potok (6,24%), Mitrovica (27,02%) dane za: Statistika po Opsztinama, Izbori za Skupsztinu Republike Kosovo 2010, Centralna Izborna Komisja, 30 January 2011.
[8]Zob. Hashim Thaci or When the Little Red-Cap’s Wolf is Tamed, Article about Hashim Thaçi from Axis Globe by Can Karpat, AIA Balkanian Section (04/01/2006).
[9]Zob. Inhuman treatment of people and illicit trafficking in human organs in Kosovo, Committee on Legal Affairs and Human Rights, Report by Mr Dick Marty, Switzerland, Alliance of Liberals and Democrats for Europe, Parliamentary Assembly, Council of Europe, 12 December 2010, s.12-18.
[10]27 września 2010 podał się do dymisji po stwierdzeniu przez Sąd Konstytucji poważnego naruszenia przez niego przepisów konstytucji. Wniosek w tej sprawie złożyła grupa 32 deputowanych. Sąd Konstytucyjny uznał, że łączenie stanowiska szefa państwa ze stanowiskiem przewodniczącego Demokratycznej Ligii Kosowa narusza art. 88 konstytucji mówiący o zakazie pełnienia przez prezydenta jakiejkolwiek funkcji w partii politycznej. Sejdiu uszanował decyzję sądu, choć stwierdził, że się z nią nie zgadza. Do czasu wyboru nowego szefa państwa obowiązki prezydenta przejął przewodniczący parlamentu, Jakup Krasniqi.
[11]Źródło PAP: Czyt. więcej. URL: http://wiadomosci.gazeta.pl/Wiadomosci/1,81048,9150456,Kosowo_Behgjet_Pacolli_nowym_prezydentem_Thaci_premierem.html.
[12]Zob. The programme and core objectives of the Ministry of Foreign Affairs, The Foreign Policy of Republic of Kosovo.
[13]Stan na 1 marca 2011r., dane za: http://www.mfa-ks.net.
[14]Stan na 7 listopada 2010r., dane za: http://www.nato.int.
[15]Zob. URL:http://www.eulex-kosovo.eu.
[16]Series 3: Economic Statistics, Gross Domestic Product in Kosowo 2004 – 2009, Statistical Office of Kosovo, Pristina, November 2010.
[17]Zob. URL:https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2001rank.html?countryName=Kosovo&countryCode=kv&regionCode=eu&rank=158#kv.
[18]Series 3: Economic Statistics, ibid.
[19]Series 3: Economic Statistics External Trade Statistics, December 2010, Statistical Office of Kosovo, Pristina, February 2011, s.8.
[20]Dane za: Ibid., s.11.
[21]Series 5: Social statistics, Results of the labour force survey 2009, Statistical Office of Kosovo, Pristina, July 2010, s.25.
[22]Ibid., s.25.
[23]Ibid., s.5.
[24]Ibid., s.23.
[25]Dane na 2009 rok za: Series 1: General Statistics, Kosovo in figures 2009, Pristina, April 2010, s.33.
[26]Dane na 2009 rok za: Ibid., s.51.
[27]Dane na 2009 rok za: Series 4: Statistics of Population, Statistics of birth in Kosovo 2009, Pristina, July 2010, s.9.
[28]Zob. URL: https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/kv.html.
[29]Dane na 2008 rok za: Series 1: General Statistics, Kosovo in figures 2009, Pristina, April 2010, s.23-24.
[30]Ibid., s.39.
[31]Zob.URL:http://www.amnesty.org/en/news-and-updates/report/nearly-2000-people-missing-ten-years-after-kosovo-conflict-20090610.
[32]Dane za: The Voice of Russia, June 5, 2010.
[33]Dane za: URL:http://www.gunpolicy.org.
[34]Czyt.więcej: URL:http://www.economist.com/node/15731392.

Wybrana bibliografia

1.Constitution of the Republic of Kosovo, 15 June 2008.
2.Inhuman treatment of people and illicit trafficking in human organs in Kosovo, Committee on Legal Affairs and Human Rights, Report by Mr Dick Marty, Switzerland, Alliance of Liberals and Democrats for Europe, Parliamentary Assembly, Council of Europe, 12 December 2010.
3.Opszte rezultati, Izbori za Skupsztinu Republike Kosovo 2010, Centralna Izborna Komisija, 30 January 2011.
4.Raspodela mandata od strane politićkih partija, Izbori za Skupsztinu Republike Kosovo 2010, Centralna Izborna Komisja, 30 January 2011.
5.Series 1: General Statistics, Kosovo in figures 2009, Pristina, April 2010.
6.Series 3: Economic Statistics External Trade Statistics, December 2010, Statistical Office of Kosovo, Pristina, February 2011.
7.Series 3: Economic Statistics, Gross Domestic Product in Kosowo 2004 – 2009, Statistical Office of Kosovo, Pristina, November 2010.
8.Series 4: Statistics of Population, Statistics of birth in Kosovo 2009, Pristina, July 2010.
9.Series 5: Social statistics, Results of the labour force survey 2009, Statistical Office of Kosovo, Pristina, July 2010.
10.Statistika po Opsztinama, Izbori za Skupsztinu Republike Kosovo 2010, Centralna Izborna Komisja, 30 January 2011.
11.The programme and core objectives of the Ministry of Foreign Affairs, The Foreign Policy of Republic of Kosovo.