Kryzysy XX wieku: Wielki kryzys

• koniunktura
• kryzys
• usa

Wielki kryzys, zwany również wielką depresją to światowe spowolnienie gospodarcze, które rozpoczęło się w USA w 1929 roku i trwało do początku lat trzydziestych, a w niektórych państwach nawet do lat 40-tych. Była to największa recesja w całym XX wieku. Za początek wielkiego kryzysu uznaje się czarny wtorek 29 października 1929 roku, kiedy nastąpiło załamanie giełd w USA.

Skutki wielkiego kryzysu były dalekosiężne. Obroty w handlu zagranicznym spadły o dwie trzecie, dochody ludności o połowę, tak jak i wpływy z podatków. Najdotkliwiej odczuły kryzys gospodarki miast i państw opartych na przemyśle ciężkim. Budownictwo w wielu państwach dosłownie zamarło. Rolnictwo przeżyło załamanie cen o około 60 procent.

 

Wielka depresja przyczyniła się do dramatycznych zmian w krajobrazie politycznym na świecie. Wiele rządów upadło, a w Niemczech demokratyczne wybory wygrali naziści.

 

Początek 

Wielki kryzys rozpoczął się od nagłych spadków na giełdzie papierów wartościowych 29 października 1929 roku. Złej koniunkturze giełdowej towarzyszyło zahamowanie konsumpcji. Spowolniony został rynek kredytowy. Banki niechętnie udzielały pożyczek, przedsiębiorcy wstrzymywali inwestycji oczekując gorszej koniunktury i niższych cen towarów. Od 1931 roku do spadających cen dóbr dołączyły również płace. Rosło bezrobocie, szczególnie w branży wydobywczej i górnictwie.

 

Wśród ważnych przyczyn kryzysu wskazuje się również na decyzję Wielkiej Brytanii o powrocie do parytetu złota w 1925 roku. Wielka Brytania zawiesiła wymienialność funta szterlinga na czas trwania pierwszej wojny światowej w 1914 roku. Decyzja Wielkiej Brytanii i innych państw wpłynęła na zwiększenie popytu na złoto oraz w konsekwencji wzrost jego ceny w relacji do innych dóbr. W przypadku stałego parytetu wymiany walut na złoto, w tym funta, oznaczało to wystąpienie zjawisk deflacyjnych. Rząd Wielkiej Brytanii zdecydował się zawiesić wymienialność funta na złoto w 1931 roku.

 

Zła koniunktura zapoczątkowana w USA przeniosła się na inne państwa. Poszczególne rządy przyjmowały różne strategie obrony przed kryzysem i pobudzenia wewnętrznej gospodarki w tym środki protekcjonistyczne, które miały chronić przemysł krajowy i w skali globu prowadziły do jeszcze głębszego spadku handlu międzynarodowego i w konsekwencji spadku rozwoju gospodarczego.

 

Wśród przyczyn wielkiego kryzysu wymienia się utratę zaufania do perspektyw gospodarki oraz między innymi; wysokie zadłużenie konsumentów, złą regulację rynków finansowych, spadek obrotów w handlu zagranicznym, brak nowych szybko rosnących gałęzi gospodarki, które wszystkie razem przyczyniły się do powstania spirali spadków wydatków, zaufania do rynków i produkcji.

 

Pierwsze reakcje rządów wprowadzające środki protekcjonistyczne, tak jak ustawa o cłach Smoot-Hawley w USA, przyczyniły się do jeszcze większego pogorszenia koniunktury na świecie.

 

W pierwszym rzędzie najdotkliwiej odczuły kryzys rolnictwo, górnictwo oraz branże dóbr trwałego użytku, budownictwa i samochodowa gdyż konsumenci odkładali w czasie droższe zakupy.

Spadek 

Załamanie na giełdzie spowodowało pęknięcie baniek spekulacyjnych i zapoczątkowało proces upadłości na skutek nadmiernego zadłużenia. Spadki na giełdzie nakłoniły wierzycieli do upomnienia się o zwrot pożyczek na zakup papierów wartościowych, które jak się okazało nie mogły zostać spłacone. Złe długi powodowały bankructwa banków, które z kolei zmniejszały zaufanie do systemu bankowego i przyczyniały się do „biegu na bank”. Upadki banków powodowały dalsze straty. Udział złych długów rósł, bowiem ceny dóbr i dochody ludności malały podczas gdy wartość długów pozostawała na niezmienionym poziomie.

 

Przez pierwszych 12 miesięcy od rozpoczęcia kryzysu w USA zbankrutowały 744 banki. Banki w relatywnie dobrej kondycji, w obliczu pogarszającej się koniunktury, spowolniły udzielanie kredytów. Budowały rezerwy kapitałowe i udzielały mniej pożyczek co tym bardziej przyczyniło się do efektów deflacyjnych.

 

O doprowadzenie do wielkiego kryzysu obwinia się również działania Rezerwy Federalnej. Amerykański bank centralny nie zareagował w porę i doprowadził do spadku podaży pieniądza mierzonej przez M2 o 1/3 w latach 1929 do 1933. Fed nie podjęła odpowiednich działań w czasie, gdy upadały kolejne banki. Zdaniem niektórych ekonomistów (Friedman, Bernanke) Fed powinna zaoferować dużym bankom niezbędne pożyczki oraz poprawić płynność w systemie finansowym. Przyczyną niepodjęcia akcji przez Fed były z kolei wadliwe regulacje rynkowe, które zabraniały Rezerwie Federalnej emisji pieniądza ponad określony poziom pokrycia w złocie.

 Odbicie 

Do odbicia przyczyniła się inicjatywa prezydenta Roosvelta w USA, który wprowadził nadzwyczajną ustawę bankowa, która łącznie z innymi działaniami w sektorze finansowym powstrzymała fale bankructw banków. W czasie wprowadzania ustawy (marzec 1933 r.) większość banków w USA była zamknięta. Nowe prawo pozwalało na otwarcie zdrowych banków pod nadzorem skarbu  państwa z możliwością udzielenia gwarantowanych pożyczek w razie potrzeby. W ciągu trzech dni od wprowadzenia ustawy ponownie otwarto ponad trzy czwarte banków. W czerwcu tego samego roku kongres utworzył Federal Deposit Insurance Corporation, która, miała  gwarantować depozyty bankowe. Początkowo gwarancjom podlegały depozyty w wysokości do 2.500 $. Powstrzymało to falę odpływu pieniędzy z banków i zakończyło „bieg na banki”. W 1934 limit ten został zwiększony do 5.000 $. Od 1935 r. nowelizacja ustawy Banking Act z 23 sierpnia 1935 wprowadziła system stałego gwarantowania depozytów.

 

USA odeszło również od wymienialności dolara na złoto.

 

Od 1933 r. do 1936 w Stanach Zjednoczonych przeprowadzono program New Deal. Program zakładał wprowadzenie regulacji zatrzymujących opadająca spirale cen poprzez wprowadzenie cen i płac maksymalnych oraz zmniejszenie produkcji rolnej by podnieść ceny w rolnictwie.

Bibliografia:

1. Charles Duhigg, "Depression, You Say? Check Those Safety Nets," New York Times, March 23, 2008
2. "Commodity Data". US Bureau of Labor Statistics. http://www.bls.gov/data/
3. Cochrane, Willard W. (1958). Farm Prices, Myth and Reality. pp. 15.
4. "1998/99 Prognosis Based Upon 1929 Market Autopsy". Gold Eagle. http://www.gold-eagle.com/editorials_98/vronsky060698.html.
5. Fisher, Irving (October 1933). "The Debt-Deflation Theory of Great Depressions". Econometrica 1: 337–357. doi:10.2307/1907327.
6. "Bank Failures". Living History Farm. http://www.livinghistoryfarm.org/farminginthe30s/money_08.html
7. "Bernanke: Federal Reserve caused Great Depression". WorldNetDaily. http://www.worldnetdaily.com/index.php?fa=PAGE.view&pageId=59405
8. A Monetary History of the United States.
9. Tomasz Obal, SYSTEM GWARANCJI DEPOZYTÓW W USA