Wpływ globalizacji na rynek pracy
-
Danuta Rydlewska
Danuta Rydlewska: Wpływ globalizacji na rynek pracy
1. Słowo wstępu
Ostatnie dwadzieścia lat wzrostu ekonomicznego, nazywane erą globalizacji, było okresem olbrzymiego wzrostu jakości życia dla wielu ludzi na całym świecie. Absolutna bieda zmalała znacząco po raz pierwszy w historii, wskaźniki długości życia, zdrowia i edukacji uległy poprawie, a setki milionów ludzi wydobyło się z ubóstwa, aby zacząć żyć w tzw. skromnym dobrobycie. Sektor prywatnych inwestycji, zarówno lokalnych, jak i zagranicznych zwiększył się i w rezultacie podwoiła się liczba tworzonych rocznie miejsc pracy. Jednocześnie globalizacja stała się przedmiotem wielu kontrowersji: jest często postrzegana jako przyczyna problemów, przede wszystkim dla słabych gospodarek oraz niedostatecznych społecznych i środowiskowych warunków w wielu rozwijających się krajach.
Globalizacja trwa od stuleci: obecna faza tego procesu polega na zwiększonej mobilności towarów i kapitału, a tym samym na powstaniu globalnego rynku, na którym (przynajmniej teoretycznie) obowiązują wszystkich te same parametry jednakowej gry ekonomicznej. W bogatej literaturze dotyczącej przedmiotu można znaleźć bardzo wiele jej definicji. Wynika to z faktu, iż jest to proces wielopoziomowy i wielowymiarowy, który można analizować z różnych punktów widzenia. Dla przykładu: socjolog Anthony Giddens definiuje globalizację jako „odprzęganie przestrzeni i czasu”[1], podkreślając, iż komunikacja, wiedza i kultura mogą być dzielone na całym świecie w tym samym czasie; holenderski uczony Ruud Lubbers określa ją natomiast jako proces, w którym maleje znaczenie geograficznej odległości w ustanawianiu i utrzymywaniu transgranicznych ekonomicznych, politycznych i socjo-kulturowych relacji[2]. Pomimo różnic występujących w definicji pojęcia globalizacja większość autorów jest jednak zgodna, że jest to „proces historyczny kończący industrialną epokę organizacji społecznej, charakteryzujący się ponadnarodową dyfuzją kapitału finansowego i wzorów kulturowych, dla którego podstawą jest rozwój nowych technologii”[3].
Celem niniejszego tekstu jest omówienie konsekwencji wpływu globalizacji na szeroko rozumiany rynek pracy. W szczególności poruszone zostaną kwestie takie jak jej wpływ na segmentację rynku pracy, na zmiany w organizacji miejsc pracy oraz ilościowym i jakościowym popycie na pracę, a także na przepływ czynników produkcji i ich oddziaływanie na rynek pracy. Autorka z góry przeprasza, jeśli niektóre z tych kwestii, ze względu na ograniczenie długości pracy, wydadzą się potraktowane nie dość dogłębnie.
2. Segmentacja rynku pracy
Każdego roku na świecie jest tworzonych około 6 milionów nowych firm i 30-40 milionów nowych miejsc pracy[4]. Ludzie czerpią korzyści z możliwości płynących z mniejszych barier krajowych i transgranicznych, jednak według badań przeprowadzonych w 2002 roku tylko 46 proc. ludności USA postrzega wpływ globalizacji na liczbę miejsc pracy w gospodarce jako pozytywny[5].
Analiza procesów globalizacyjnych wykazała, iż w miarę upływu czasu kształtują się obszary „dobrych” i „złych” obszarów zatrudnienia. Globalizacja dziali rynki pracy. Korzyści, jakie ze sobą niesie nie są w równym stopniu dostępne dla poszczególnych krajów, dziedzin, a nawet dla poszczególnych podmiotów gospodarczych.
2.1 Segmentacja geograficzna
Globalizacja cementuje istniejący od wieków podział świata na centrum i peryferie. Kraje gospodarczo rozwinięto czerpią z niej większe korzyści niż państwa słabo rozwinięte. Pierwsze są eksporterami towarów na rynek światowy, uodpornionymi na negatywne skutki procesów globalizacyjnych, drugie muszą się dostosować do ustalonych sposobów działania, stając do nierównej walki (często gry o sumie zerowej).
2.2 Segmentacja strukturalna
Globalizacja nie obejmuje wszystkich dziedzin gospodarki, powstają więc obszary wręcz zacofane. W miarę przekształcania się gospodarki industrialnej w elektroniczną zmniejsza się znaczenie zawodów produkcji przemysłowej, a zwiększa się rola szeroko rozumianych usługodawców, w tym w szczególności zawodów związanych z technologiami informacyjno-komunikacyjnymi (ICT)[6]. Sektor ICT wyrasta na największego beneficjenta globalizacji.
2.3 Segmentacja podmiotowa
Wśród podmiotów gospodarczych głównymi beneficjentami globalizacji są jedni z jej sprawców – ponadnarodowe i transnarodowe korporacje. Stanowi to olbrzymie zagrożenie dla małych i średnich przedsiębiorstw działających na rynkach lokalnym i regionalnym.
W miarę postępu globalizacji pojawiło się również pojęcie „podziału cyfrowego” (digital divide)[7]. Mianem tym określa się podział społeczeństwa na dwie grupy: posiadającą dostęp do technik cyfrowych oraz go nie posiadającą (informacyjnie bogaci i informacyjnie biedni, odłączeni). Może to dotyczyć jednostek, mniejszych grup społecznych, zawodowych, a w skrajnych przypadkach całych krajów. Podział cyfrowy prowadzi ostatecznie do wykluczenia z międzynarodowego rynku pracy.
2.4 Koncepcja dualnego rynku pracy
Jest to jedna ze słynniejszych koncepcji segmentacji rynku pracy, stworzona przez M. Piore’a i P. Doeringera[8] w roku 1970. Zakłada ona podział rynku pracy na pierwszorzędny (primary) oraz drugorzędny (secondary). Pierwszy charakteryzuje się wysokimi zarobkami, dobrymi warunkami pracy, stabilnością i bezpieczeństwem zatrudnienia etc., zaś drugi jest jego przeciwieństwem. Drugorzędni pracownicy będą zatrudniani w niestabilnych i upadających gospodarkach, gdzie nie ma wykwalifikowanej siły roboczej i zasobów kapitału. Dlatego produktywność i zarobki w mniej rozwiniętych gospodarkach są mniejsze od tych w zaawansowanych gospodarkach. Z kolei niskie płace zachęcają firmy i korporacje międzynarodowe do przenoszenia swojej produkcji do krajów mniej gospodarczo rozwiniętych i zastępowania własnych, o wiele droższych pracowników, obcymi. Przyczynia się to do wzrostu zagrożenia odpływem miejsc pracy do krajów o tańszej sile roboczej[9]. W oczach wielu są to tzw. fabryki-jaskółki, których podstawowymi cechami są „podążanie za zwolnieniami od podatków i bodźcami motywacyjnymi, szybkie reagowanie na dewaluacje waluty i czerpanie korzyści z rządów dyktatorów”[10].
3. Zmiany w organizacji miejsc pracy
3.1 Rola korporacji transnarodowych
Globalizacja gospodarki wpływa na (a zarazem jest skutkiem,) tworzenie się sieci wielkich korporacji. W ostatnich latach nastąpił gwałtowny wzrost ich liczby i obecnie liczbę osób w nich zatrudnionych szacuje się na 86 milionów[11].
Korporacje stosują nowoczesne strategie nastawione na zaspokajanie potrzeb indywidualnego klienta, co wpływa na zmianę ich organizacji. Decentralizacja (przyjmują formę „pajęczyny”, której centrum stanowi zespół twórczy odkrywający i rozwiązujący główne problemy korporacji jako całości), wzmocnienie koordynacji poziomej i łączenie funkcji to trzy najważniejsze tendencje w projektowaniu struktur organizacyjnych korporacji. Mają one duży wpływ na metody zatrudniania w nich pracowników czyli zmianę globalnego popytu na pracę oraz na wytwarzanie się nowych form zatrudniania pracowników.
Korporacje przyczyniają się także pośrednio do tworzenia miejsc pracy zlecając innym firmom (kooperantom, podwykonawcom) pracę oraz kupując dobra i usługi od innych wytwórców[12]. W ten sposób globalizacja przyczynia się do zwiększenie globalnej liczby miejsc pracy.
3.2 Wpływ globalnego postępu technicznego na rynek pracy
Szybki postęp techniczny w komunikacji jest głównym czynnikiem umożliwiającym sprawne funkcjonowanie korporacji. Dzięki rozwojowi technik dystanse maleją, podobnie jak koszty ich przebywania[13]. Nowe technologie wpływają na organizację produkcji i relacji zatrudnieniowych, co prowadzi do przemian w instytucjach rynku pracy, które określają kształt umów zbiorowych i kontraktów indywidualnych.
Skutki oddziaływania ICT na rynek pracy można postrzegać w świetle pozytywnym lub negatywnym[14], nie ulegają jednak wątpliwości cztery główne elementy zmiany charakteru pracy spowodowanej przez tzw. globalną rewolucję medialną[15]:
- zmiana czasu pracy, przejście od systemu permanentnego zatrudnienia do tzw. ruchomego czasu pracy;
- zatrudnienie związane z realizacją zadania i kończące się po jego wykonaniu;
- zmiana lokalizacji procesu produkcji, realizacja zadania poza stałym miejscem pracy;
- deformalizacja stosunków między pracodawcą a pracobiorcą.
Czynniki te pozwoliły na wykształcenie się nowych form zatrudnienia, które stają się coraz bardziej popularne.
3.3 Nowe formy zatrudnienia pracowników
Istnienie korporacji transnarodowych i olbrzymi postęp technologiczny wiążą się nieodłącznie z procesem globalizacji. Można więc stwierdzić, że powstanie nowych form zatrudniania pracowników jest pośrednio jej efektem i pozostaje istotnym elementem wpływu globalizacji na rynek pracy. W niniejszym podrozdziale omówione zostały najpopularniejsze z istniejących nowych form pracy[16].
- praca czasowa
Nowoczesne korporacje mogą posiadać stosunkowo niewielki stały personel. Na ich obrzeżach działają firmy lub pracownicy angażowani jedynie do wykonania określonych czynności lub usług. Wiąże się to nieodłącznie z rozpowszechnieniem się outsourcingu[17], który sprawia, że zatrudnienie przyjmuje coraz częściej formy pracy sezonowej/zadaniowej[18]. W związku z tym ważną cechą tworzącego się w dobie globalizacji rynku pracy jest dualizm: zmniejszającej się liczbie ludzi zatrudnionych towarzyszy zwiększająca się liczba osób nie mających stałego zajęcia i oczekujących na pracę.
- praca nakładcza
Praca nakładcza (chałupnictwo) polega na wytwarzaniu przez wykonawcę przedmiotów lub ich części z powierzonego materiału lub świadczeniu usług na polecenie i rachunek zlecającego. Rozpowszechnienie się pracy nakładczej w dłuższym okresie może wpływać destabilizująco na lokalny rynek pracy, ponieważ oznacza wzmocnienie nad nim kontroli korporacji transnarodowych.
- telepraca
Telepraca jest najlepszym przykładem indywidualizacji stosunków pracy przy wykorzystaniu najnowszych technologii. Osoby zatrudnione w tym systemie mogą wykonywać znaczną część zadań zawodowych poza tradycyjnym stanowiskiem pracy, korzystając z telefonu, faxu czy poczty elektronicznej[19]. Zwiększa to mobilność pracowników i pozwala na ich jednoczesny kontakt z wieloma pracodawcami.
- leasing pracowniczy
Organizowaniem leasingu pracowniczego zajmują się agencje pracy tymczasowej. Daje on pracodawcy możliwość zatrudniania pracowników w zależności od pojawiających się potrzeb personalnych. Podobnie jak praca nakładcza wpływa na destabilizację rynku pracy.
4. Ilościowe i jakościowe zmiany popytu na pracę jako efekt globalizacji
Jak już zostało powiedziane, cechą współczesnych wielkich korporacji jest wielonarodowość. Dzięki globalizacji i łatwości przepływu kapitału następuje likwidacja formalnych granic między krajowymi rynkami pracy. Cechy rynku pracy oraz siły roboczej w różnych państwach to czynniki brane pod uwagę przez zarządy korporacji przy dokonywaniu decyzji o lokalizacji inwestycji. Powstaje więc popyt na pracę o zasięgu ponadnarodowym, wpływający zasadniczo na wielkość i strukturę popytu na rynkach lokalnych. Wśród badaczy zajmujących się zależnością między globalizacją a wielkością popytu na pracę można zaobserwować polaryzację poglądów.
„Pesymiści” twierdzą, iż konsekwencją rozprzestrzeniającego się postępu technicznego będzie gwałtowny i niekontrolowany spadek popytu na pracę, wywołany przede wszystkim zwiększeniem jej produktywności. Wśród tych badaczy najbardziej katastrofalną wizję stworzył Jeremy Rifkin[20]. W myśl jego poglądów konsekwencją zwiększającego się zasięgu procesu globalizacyjnego, tutaj szczególnie rewolucji informatyczno-technologicznej oraz tzw. reengineeringu[21], jest systematyczne ilościowe zmniejszanie się popytu na siłę roboczą , a zwłaszcza na pracę najemną. Zjawisko to nazywa on „końcem pracy”.
Odmienny pogląd prezentują badacze „optymistyczni”, którzy uważają, iż globalizacja jest motorem korzystnych dla jednostek i grup społecznych przemian, ponieważ daje możliwość kształcenia się oraz uzyskiwania większych dochodów z pracy[22]. Konieczne jest jednak przekwalifikowanie się pracobiorców. Obecnie wiele tradycyjnych zawodów staje się zbędnych, widoczny jest także mniejszy popyt na kadry średniowykwalifikowane. Powstaje przepaść pomiędzy ogromnym zapotrzebowaniem na kadry niskowykwalifikowane (tzw. stanowiska dla każdego) oraz popytem na wysokowykwalifikowanych pracowników, którzy będą zajmować nieliczne funkcje kierownicze[23].
Jeżeli chodzi o zmiany jakościowe popytu na prace, badacze są zgodni, że w dobie globalizacji zwiększa się zapotrzebowanie na wiedzę, która urasta do roli czwartego czynnika produkcji. Ludzie i ich kwalifikacje są określani mianem najcenniejszego zasobu firm, bowiem indywidualnie i zbiorowo przyczyniają się do osiągnięcia ich celów. Kapitał ludzki napiera ogromnego znaczenia.
5. Przepływ czynników produkcji w dobie globalizacji i ich wpływ na rynek pracy
5.1 Praca
Globalizację charakteryzuje istotne zróżnicowanie w podejściu do przypływu poszczególnych czynników produkcji. Coraz mniej kontrowersyjnym przepływom kapitału i towarów towarzyszą liczne ograniczenia w swobodnym przemieszczaniu się ludzi – zasobów pracy. Nie są one tak mobilne jak inne czynniki produkcji, a globalne rozmiary migracyjnych zasobów pracy obejmują niewiele ponad 2 proc. ludności[24]. Wynika to głównie z ochrony krajowych rynków pracy przed cudzoziemcami chcącymi podjąć pracę, polityki imigracyjnej, której proces globalizacji jak dotąd nie zdołał złagodzić. Zatem przepływ pracy jako czynnika produkcji jest znacznie ograniczony i wszystko wskazuje na to, że nie ulegnie to w najbliższej przyszłości zmianie.
5.2 Kapitał
W przeciwieństwie do pracy czynnikiem produkcji, który w dobie globalizacji uzyskał niemal doskonałą mobilność w skali międzynarodowej jest kapitał, a w szczególności kapitał pieniężny. Może on przepływać w trzech postaciach: kredytów i tzw. środków pomocowych, bezpośrednich inwestycji zagranicznych oraz inwestycji portfelowych. Za pośrednictwem tych przepływów globalizacja wpływa pośrednio na rynek pracy.
- kredyty i tzw. środki pomocowe
Przepływ kapitału pieniężnego w postaci kredytów i tzw. środków pomocowych może wpływać bardzo korzystnie na sytuację na rynku pracy kraju docelowego. Siła tego oddziaływania zależy od alokacji uzyskanych tą drogą funduszy i ilości utworzonych dzięki temu nowych miejsc pracy. Należy jednak pamiętać, że kredyty są zwrotne, więc ich zła alokacja może nie tylko nie prowadzić do polepszenia koniunktury, ale do zadłużenia się państwa[25].
- bezpośrednie inwestycje zagraniczne
Również BIZ mogą oddziaływać bardzo korzystnie na rozmiar popytu na pracę w kraju przyjmującym kapitał pieniężny. Korzyści te są większe, jeśli BIZ charakteryzują się następującymi cechami: są przeprowadzane od podstaw, są pracochłonne i nie eliminują z rynku krajowych przedsiębiorców. Praktyka jednak dowodzi, że połączenie tych trzech cech jest trudne do osiągnięcia i w wielu przypadkach BIZ są uznawane za przyczynę upadku przedsiębiorstw krajowych. Sama liczba utworzonych na drodze BIZ nowych miejsc pracy zależy od strategii zatrudniania samego inwestora[26].
- inwestycje portfelowe
Jeżeli chodzi o inwestycje portfelowe to ich korzystny wpływ na lokalny rynek pracy nie jest tak ewidentny. Z jednej strony zwiększają one bądź uzupełniają oszczędności danego kraju. Dzięki temu może on tworzyć nowe miejsca pracy, co ma odbicie w polepszeniu się sytuacji na danym rynku pracy. Jednakże z drugiej strony nie można zapominać o tym, że rynek inwestycji portfelowych jest bardzo płynny i zazwyczaj kojarzony z kapitałem spekulacyjnym wielkich korporacji. Mogą one destabilizować krajowy rynek pracy przez proceder gry na walutach i stopach procentowych.
5.3 Wiedza
Bez wątpienia w dobie globalizacji najbardziej mobilnym czynnikiem produkcji stała się wiedza. Staje się ona nawet bardziej mobilna niż pieniądze[27] - a wszystko dzięki wykorzystaniu szerokiej gamy innowacji technologicznych i społecznych oraz rozwojowi nośników informacji. Wydaje się, że rozwój cywilizacji wiedzy oraz postęp w zakresie jej udostępniania, przekazywania i rozwijania jest największą korzyścią jaką niesie ze sobą globalizacja[28].
6. Uwagi końcowe
W monografiach i opracowaniach często pojawia się określenie „globalny rynek pracy”. Spotyka się mianowicie stwierdzenie, że dany kraj powinien się dostosować do „realiów panujących na globalnym rynku pracy”. Czy jednak rzeczywiście już w tej chwili można mówić o jego istnieniu?
Bez wątpienia globalizacja zmniejszyła, i dalej zmniejsza, bariery pomiędzy lokalnymi/krajowymi rynkami pracy. Stają się one bliższe sobie i jednocześnie bardziej do siebie podobne pod względem chociażby struktury. Nie można jednak zapominać, że nadal występują istotne cechy różniące poszczególne rynki pracy. Są to w pierwszej kolejności:
- niejednorodność samej pracy; kraje uprzemysłowione dysponują pracownikami o wyższych kwalifikacjach oraz zakumulowanym kapitałem ludzkim;
- niejednorodność zaplecza technicznego na poszczególnych rynkach pracy
Dlatego używanie terminu „globalny rynek pracy” jest przedwczesne, chociaż tendencje wpływu globalizacji na rynek pracy, opisane w niniejszym artykule, nieuchronnie prowadzą do jego powstania.
Przypisy:
1. www.globalisationguide.org/01.html .
2. Ibidem.
3. Cyt. za Starosta P., Społeczne skutki globalizacji [w:] Globalizacja pod red. J. Klicha, Kraków 2001.
4. Oberhänsli H., Vera O., Globalisation: opportunities and conserns for the people of the developing world, www.humanglobalisation.org/facts/factsChapters.htm .
5. Zob. Environics International, Toronto 2002.
6. Zob. Wiśniewski Z., Zatrudnienie i rynki pracy w warunkach społeczeństwa informacyjnego [w:] Zarządzanie zasobami ludzkimi w warunkach nowej gospodarki pod red. Z. Wiśniewskiego i A. Pocztowskiego, Kraków 2004.
7. Zob. Porębski L., Rewolucja informacyjna jako źródło nowych podziałów społecznych [w:] Globalopolis. Kosmiczna wioska szanse i zagrożenia pod red. R. Borkowskiego, Warszawa 2003.
8. Zob. Doeringer P., Piore M., Internal Labour Markets and Manpower Anaisis, Lexington MA:DC Heath 1971.
9. Por. Brittan S., Who’s afraid of globalization?, Financial Times 08.01.1998.
10. Cyt. za Klein N., No logo, Izabelin 2004.
11. Zob. Ziejka Z., Globalne powiązania rynków pracy [w:] Globalizacja. Mechanizmy i wyzwania pod red. B. Liberskiej, Warszawa 2002.
12. Pośrednie zatrudnienie tworzone przez działalność korporacji jest oceniane jako nawet dwukrotnie wyższe od bezpośredniego. Zob. World Investment Report 1994, UNCTAD, New York 1994.
13. Np. Obecna cena połączenia telefonicznego między Londynem i Nowym Jorkiem stanowi 4% ceny z 1940 r. Szerzej zob. Szałkowski A., W kierunku indywidualizacji stosunków pracy [w:] Zarządzanie zasobami ludzkimi w warunkach nowej gospodarki, op.cit.
14. Można kłaść nacisk na tworzenie przez ICT nowych miejsc pracy przez rozwój nowych rynków i kapitału ludzkiego, bądź też na ograniczanie liczby miejsc pracy przez automatyzację. Zob. Wiśniewski Z., op.cit.
15. Szerzej o rewolucji medialnej zob. Castells M., Galaktyka Internetu, Poznań 2003 oraz Starosta P., op.cit. Szerokie omówienie czterech elementów zmiany zob. Carnot M., Utrwalenie nowej gospodarki, Toruń 2002.
16. Szerzej na temat tych i innych form zatrudnienia zob. Nowicka J., Niestandardowe formy zatrudnienia, www.egospodarka.pl/6365,Niestandardowe-formy-zatrudnienia,1,34,3.html .
17. Outsourcing (ang. out-source – zewnętrzne źródło) – praktyka polegająca na przeniesieniu części zadań wykonywanych przez firmę z własnych pracowników na zewnętrznych kontrahentów. Def. za http://pl.wikipedia.org/wiki/outsourcing .
18. Por. Stonehouse G., Hamill J., Campbell D., Purdie T., Globalizacja. Strategia i zarządzanie, Warszawa 2001.
19. Szerzej zob. Gableta M., Pietroń-Pyszczek A., Funkcjonowanie pracownika w wirtualnych warunkach gospodarowania [w:] Zarządzanie zasobami ludzkimi w warunkach nowej gospodarki, op.cit.
20. Zob. Rifkin J., Koniec pracy. Schyłek siły roboczej na świecie i początek ery postrynkowej, Wrocław 2001.
21. Reengineering to pojęcie używane w stosunku do procesów biznesowych, oznacza całkowite przeprojektowanie procesów z nastawieniem na osiągnięcie maksymalnej efektywności. Def. za http://pl.wikipedia.org/wiki/Reengineering .
22. Zob. Reich R.B., Praca narodów. Przygotowanie do kapitalizmu XXI wieku, Toruń 1996
23. Zob. Strykowska M., Globalizacja a kariery zawodowe [w:] Społeczne problemy globalizacji pod red. Z. Bloka, Poznań 2001.
24. Dla porównania: globalny eksport towarów obejmuje obecnie około jednej trzeciej światowej produkcji, natomiast zagraniczne inwestycje bezpośrednie około jednej piętnastej ogółu inwestycji brutto. Zob. Ziejka Z., op.cit.
25. Na temat zadłużenia zob. Kołodko G.W., Globalizacja a transformacja. Iluzje i rzeczywistość, www.tiger.edu.pl/kolodko/kolodko/ referaty/pl/referat%20Kongres%20Ekonimistów%20Polskich%2025-26%20I%202001.pdf .
26. Por. Stonehouse G., Hamill J., Campbell D., Purdie T., op.cit.
27. Zob. Drucker P., Survey of the near future. The next society, The Economist 03.11.2001
28. Zob. Kryńska E., Globalizacja a rynek pracy [w:] Zarządzanie zasobami ludzkimi w warunkach nowej gospodarki, op.cit.
Bibliografia:
* Monografie i opracowania:
Carnot M., Utrwalenie nowej gospodarki, Toruń 2002.
Castells M., Galaktyka Internetu, Poznań 2003.
Doeringer P., Piore M., Internal Labour Markets and Manpower Anaisis, Lexington MA:DC Heath 1971.
Environics International, Toronto 2002.
Gableta M., Pietroń-Pyszczek A., Funkcjonowanie pracownika w wirtualnych warunkach gospodarowania [w:] Zarządzanie zasobami ludzkimi w warunkach nowej gospodarki pod red. Z. Wiśniewskiego i A. Pocztowskiego, Kraków 2004.
Klein N., No logo, Izabelin 2004.
Kryńska E., Globalizacja a rynek pracy [w:] Zarządzanie zasobami ludzkimi w warunkach nowej gospodarki pod red. Z. Wiśniewskiego i A. Pocztowskiego, Kraków 2004.
Porębski L., Rewolucja informacyjna jako źródło nowych podziałów społecznych [w:] Globalopolis. Kosmiczna wioska szanse i zagrożenia pod red. R. Borkowskiego, Warszawa 2003.
Reich R.B., Praca narodów. Przygotowanie do kapitalizmu XXI wieku, Toruń 1996.
Rifkin J., Koniec pracy. Schyłek siły roboczej na świecie i początek ery postrynkowej, Wrocław 2001.
Starosta P., Społeczne skutki globalizacji [w:] Globalizacja pod red. J. Klicha, Kraków 2001.
Stonehouse G., Hamill J., Campbell D., Purdie T., Globalizacja. Strategia i zarządzanie, Warszawa 2001 .
Strykowska M., Globalizacja a kariery zawodowe [w:] Społeczne problemy globalizacji pod red. Z. Bloka, Poznań 2001.
Szałkowski A., W kierunku indywidualizacji stosunków pracy [w:] Zarządzanie zasobami ludzkimi w warunkach nowej gospodarki pod red. Z. Wiśniewskiego i A. Pocztowskiego, Kraków 2004.
Wiśniewski Z., Zatrudnienie i rynki pracy w warunkach społeczeństwa informacyjnego [w:] Zarządzanie zasobami ludzkimi w warunkach nowej gospodarki pod red. Z. Wiśniewskiego i A. Pocztowskiego, Kraków 2004.
World Investment Report 1994, UNCTAD, New York 1994
Ziejka Z., Globalne powiązania rynków pracy [w:] Globalizacja. Mechanizmy i wyzwania pod red. B. Liberskiej, Warszawa 2002.
* Czasopisma:
Brittan S., Who’s afraid of globalization?, Financial Times 08.01.1998.
Drucker P., Survey of the near future. The next society, The Economist 03.11.2001.
* Strony internetowe:
http://pl.wikipedia.org/wiki/outsourcing
http://pl.wikipedia.org/wiki/Reengineering
www.egospodarka.pl/6365,Niestandardowe-formy-zatrudnienia,1,34,3.html
www.humanglobalisation.org/facts/factsChapters.htm
www.globalisationguide.org/01.html
www.tiger.edu.pl/kolodko/kolodko/referaty/ pl/referat%20Kongres%20Ekonimistów%20Polskich%2025-26%20I%202001.pdf
TTIP: szansa czy zagrożenie dla gospodarki Niemiec?
