Przystąpienie UE do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności

Przedmiotem niniejszego artykułu jest przystąpienie Unii Europejskiej (UE) do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Do podjęcia tego kroku Unia została zobowiązana w art. 6 ust. Traktatu z Lizbony przyjętego w 2009 r. i ma on na celu doprowadzenie do spójności systemu ochrony praw człowieka w Europie. W artykule omówione zostały powody oraz podstawa prawna przystąpienia, a następnie dokonano analizy wybranych aspektów instytucjonalno-prawnych przystąpienia przyjętych w projekcie umowy akcesyjnej z 5 kwietnia 2013 r.

System ochrony praw człowieka w Europie jest złożony. Wynika to z faktu, iż z jednej strony ochrona praw człowieka jest zapewniana w ramach podsystemu Rady Europy opartego na przyjętej w 1950 r. Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności  (dalej: Konwencja, EKPC), z drugiej zaś – przez standardy przyjęte w ramach Unii Europejskiej (wcześniej Wspólnot Europejskich). Wskazany dualizm systemu od dawna był postrzegany za niekorzystny dla ochrony praw jednostek i ostatecznie za najlepszy sposób rozwiązania tego problemu uznano przystąpienie Unii Europejskiej do Konwencji.

Celem niniejszego artykułu jest przybliżenie okoliczności przystąpienia Unii do EKPC, poczynając od omówienia powodów oraz podstawy prawnej akcesji, a kończąc na przedstawieniu najważniejszych rozwiązań instytucjonalno-prawnych przyjętych w projekcie umowy akcesyjnej. Artykuł próbuje odpowiedzieć na pytanie o zasadność akcesji oraz dokonać oceny jej znaczenia dla systemu ochrony praw człowieka w Europie.

Powody przystąpienia
Początkowo ochrona praw człowieka w Europie była zapewniana jedynie w ramach Rady Europy i systemu opartego na EKPC. Integracja państw we Wspólnotach skupiała się natomiast jedynie na współpracy ekonomicznej . Z czasem jednak okazało się, że integracja gospodarcza może zagrażać ochronie praw człowieka, a nieuregulowanie tych kwestii w Traktatach założycielskich Wspólnot  stanowi istotną lukę prawną . Konieczne stało się zatem wprowadzenie do prawa wspólnotowego zasad ochrony praw człowieka.

Zadania tego podjął się Europejski Trybunał Sprawiedliwości (obecnie Trybunał Sprawiedliwości, TS) i odegrał on najistotniejszą rolę w rozwoju koncepcji ochrony praw człowieka we Wspólnotach . Można powiedzieć, że swoją działalnością Trybunał „wypełniał luki” w europejskim prawie wspólnotowym w zakresie praw człowieka, i – za pośrednictwem ogólnych zasad prawa, odwołując się do wspólnych tradycji konstytucyjnych oraz do aktów prawa międzynarodowego, w szczególności do EKPCz – ustanowił zasadę ochrony praw podstawowych .

Kierunek ten znalazł później odzwierciedlenie w przepisach traktatowych – do treści kolejnych traktatów włączano coraz szersze uregulowania dotyczące ochrony praw podstawowych. Bardzo duża rolę odegrały także instytucje wspólnotowe, które w swoich stanowiskach wskazywały na konieczność uregulowania powyższej kwestii w traktatach . W ten sposób na kontynencie powstały – równolegle do ochrony zapewnianej w ramach systemu Rady Europy – standardy ochrony praw człowieka obowiązujące we Wspólnotach.
Sytuacja ta okazała się jednak niekorzystna przede wszystkim ze względu na niejasną sytuację jednostek, których prawa miały być chronione. Wiązało się to z tym, iż prawo wydawane przez instytucje wspólnotowe mogło naruszać prawa jednostek. Te jednak nie mogły bronić swych praw przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka poprzez wniesienie skargi na akty prawa Unii, ponieważ Unia nie była stroną Konwencji. Istniała jedynie możliwość skargi pośredniej – na akty prawa krajowego implementujące prawo Unii. To z kolei stanowiło bardzo niekorzystną sytuację dla państw członkowskich, bowiem musiały one odpowiadać za naruszenia, na które nie miały wpływu, ponieważ miały obowiązek stosować prawo Unii we własnych porządkach prawnych .

Wobec powyższego najkorzystniejszym rozwiązaniem okazało się przystąpienie Unii do EKPC, które umożliwiłoby wnoszenie bezpośredniej skargi do ETPC na prawo Unii, a tym samym możliwość pociągnięcia jej do odpowiedzialności za naruszenie praw człowieka .

Podstawa prawna przystąpienia Unii do Konwencji
Podstawę prawną przystąpienia Unii Europejskiej do EKPC ustanowiono w Traktacie z Lizbony  w art. 6 ust. 2 . Zgodnie z nim Unia przystępuje do europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Postanowienie to ma dwojakie znaczenie - po pierwsze, wyposaża Unię w kompetencję do przystąpienia do EKPC. Stanowi to odpowiedź na konieczność dokonania zmian w Traktatach, dzięki którym Unia uzyska kompetencję do przystąpienia do EKPC wskazywał już Trybunału Sprawiedliwości w stanowisku wyrażonym w opinii 2/94. Po drugie, czasownik przystępuje użyty w przepisie w trybie oznajmującym wyraźnie świadczy o tym, że Unia została zobowiązana do przystąpienia do EKPC . Oznacza to zatem, że przepis ten przesądza o przystąpieniu Unii do EKPC i nie pozostawia jej swobody co do podjęcia tego kroku . Także prof. Leszek Garlicki wskazuje, że tryb oznajmujący, oznacza zobowiązanie o charakterze bezwzględnym i wyłącza polityczną swobodę przy podejmowaniu odpowiednich decyzji przez organy UE oraz jej państwa członkowskie .

Ponadto, do kwestii przystąpienia UE do EKPC odnosi się także Protokół (nr 8) dotyczący art. 6 ust. 2 Traktatu o Unii Europejskiej w sprawie przystąpienia Unii do Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności  i Deklaracja nr 2 odnosząca się do art. 6 ust. 2 Traktatu o Unii Europejskiej . Podstawowym zastrzeżeniem wobec akcesji jest warunek zagwarantowania szczególnych cech Unii i prawa unijnego . Stanowi o tym art. 1 Protokołu nr 8 podkreślając, że umowa o przystąpieniu Unii do EKPCz musi odzwierciedlać konieczność zachowania szczególnych cech Unii i prawa Unii, zwłaszcza w odniesieniu do szczególnych warunków ewentualnego udziału Unii w organach kontrolnych Konwencji Europejskiej oraz mechanizmów niezbędnych do zapewnienia, aby skargi państw nieczłonkowskich i skargi indywidualne były kierowane prawidłowo przeciwko Państwom Członkowskim lub Unii, w zależności od danego przypadku. Protokół określa także, że przyszła umowa akcesyjna musi zagwarantować, że przystąpienie nie będzie mieć wpływu na szczególną sytuację Państw Członkowskich w odniesieniu do Konwencji Europejskiej, a także, postanowienia umowy nie mogą mieć wpływu na art. 344 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej.

Podobnie Deklaracja nr 2 stanowi, że przystąpienie Unii do EKPC powinno nastąpić w taki sposób, aby można było zachować szczególny charakter porządku prawnego Unii, a w tym celu konieczne jest zapewnienie odpowiedniej współpracy pomiędzy Trybunałem Sprawiedliwości Unii Europejskiej a Europejskim Trybunałem Praw Człowieka.

Podstawa prawna przystąpienia Unii do Konwencji musiała zostać stworzona także po stronie Konwencji, ponieważ dotychczas do EKPC przystępowały państwa będące członkami Rady Europy . Umożliwiono to poprzez przyjęcie i wejście w życie Protokołu nr 14 do Konwencji , który dokonał zmiany art. 59 EKPC , wprowadzając możliwość przystąpienia Unii do Konwencji.

Instytucjonalno-prawne aspekty przystąpienia Unii do Konwencji

Przystąpienie Unii do EKPC wymagało nie tylko ustanowienia podstawy prawnej, ale także rozważenia wielu prawnych i instytucjonalnych aspektów w relacjach między systemem Rady Europy a systemem unijnym . W trakcie procesu negocjacyjnego dotyczącego kształtu umowy akcesyjnej najważniejszymi kwestiami do uregulowania okazały się takie problemy jak: ustanowienie mechanizmu niezbędnego do zapewnienia, aby skargi państw nieczłonkowskich i skargi indywidualne były kierowane prawidłowo przeciwko Unii lub państwom członkowskim (co-respondent mechanism) oraz zapewnienie Trybunałowi Sprawiedliwości Unii Europejskiej wyłącznej kompetencji do interpretacji prawa Unii . Rozwiązania przyjęte w zakresie tych dwóch problemów stanowią jednocześnie spełnienie zastrzeżeń określonych we wskazanych wcześniej Protokole nr 8 i Deklaracji nr 2 dotyczących zachowania szczególnych cech Unii i jej prawa.

W dniach 3-5 kwietnia 2013 r. odbyła się piąta i zarazem ostatnia tura negocjacyjna pomiędzy grupą negocjacyjną Komitetu Zarządzającego (CDDH) a Komisją Europejską, której wynikiem było przedstawienie ostatecznego projektu umowy o przystąpieniu UE do EKPCz regulującego wszystkie powyższe kwestie .

Co-respondent mechanism
Jak już wskazano wcześniej, głównym celem przyświecającym przystąpieniu Unii do Konwencji jest doprowadzenie do spójności standardów ochrony praw człowieka w Europie, przede wszystkim poprzez przyznanie możliwości wnoszenia skargi bezpośrednio na akty prawa Unii. Jednak takie rozwiązanie rodzi kolejne problemy, bowiem jednym z aspektów zasady autonomii prawa Unii jest to, że z jednej strony prawo to jest wydawane przez organy UE, a wykonywane przez jej przez państwa członkowskie, z drugiej zaś – prawo pierwotne UE tworzone przez państwa członkowskie wykonywane jest także przez instytucje, organy, urzędy i agencje Unii . Powstaje więc niespotykana dotąd w systemie Konwencji sytuacja, w której akt prawny wydany przez jedną ze stron Konwencji, jest wykonywany przez inną stronę . Problem ten z perspektywy systemu EKPC jest istotny, ponieważ niezbędne jest uzyskanie jasności co do tego, która strona ma być pozwana w danej sprawie dotyczącej prawa UE, a także która strona Konwencji (Unia czy jedno z państw członkowskich) poniesie odpowiedzialność za naruszenie jej postanowień. Natomiast z punktu widzenia UE, istotne jest to, aby podział kompetencji między Unią a państwami członkowskimi oraz przypisywanie odpowiedzialności za sposób wykonania prawa unijnego, były określane w decyzji podejmowanej na szczeblu unijnym, a zatem ostatecznie przez TS .

W celu rozwiązania powyższych problemów zdecydowano się na wprowadzenie do systemu Konwencji mechanizmu współpozwania (co-respondent mechanizm), zastrzeżonego dla UE i jej państw członkowskich . Mechanizm ten dotyczy dwóch sytuacji: gdy naruszenie EKPC będzie miało podstawę w prawie pierwotnym, przede wszystkim traktatach (pozwana zostanie Unia, a odpowiedzialnym za naruszenie są państwa członkowskie) lub gdy przedmiotem skargi będzie zachowanie państwa członkowskiego, którego dopuściło się w wyniku implementacji bądź stosowania prawa Unii, a uniknięcie naruszenia EKPC byłoby równoznaczne z niewypełnieniem obowiązków wynikających z porządku prawnego Unii (pozwane jest państwo członkowskie, a odpowiedzialnymi za naruszenie są instytucje unijne).

Mechanizm współpozwania pozwala w powyższych sytuacjach na przystąpienie do postępowania w charakterze współpozwanego odpowiednio – państwa członkowskiego lub Unii Europejskiej . Należy tutaj zwrócić szczególną uwagę na kwestie podjęcia decyzji o przystąpieniu do powstępowania. Problem ten w stosunku do państw członkowskich i Unii został rozwiązany dwojako. Otóż zasadniczo przystąpienie do postępowania w charakterze współpozwanego ma charakter fakultatywny. Art. 3 umowy akcesyjnej stanowi, że „Unia lub państwo członkowskie, jeśli uzna, że przesłanki dla mechanizmu współpozwania zostały spełnione – może przystąpić do postępowania”. Warto jednak zwrócić uwagę na to, że do projektu umowy akcesyjnej został dołączony projekt deklaracji dla Unii, w której zobowiązuje się ona przystępować do postępowania zawsze, gdy przesłanki mechanizmu współpozwania zostaną spełnione. Można więc mówić o faktycznym zobligowaniu Unii co do tej kwestii .

Wyłączna kompetencja Trybunału Sprawiedliwości do interpretacji prawa Unii
Kolejną kwestią odnoszącą się do konieczności zachowania szczególnych cech porządku prawnego Unii, która wynika ze wskazanych wyżej zastrzeżeń zawartych w Protokole nr 8 oraz Deklaracji nr 2, jest zapewnienie Trybunałowi Sprawiedliwości wyłącznej kompetencji do interpretacji prawa Unii. Problem ten stał się przedmiotem rozważań Trybunału Sprawiedliwości w Dokumencie roboczym dotyczącym niektórych aspektów przystąpienia UE do EKPCz , a zasadniczy kierunek jego rozwiązania został określony we wspólnym dokumencie wydanym przez Prezesów obu Trybunałów . Prezesi Trybunałów zgodnie podkreślili, że konieczne jest zagwarantowanie, aby w każdym przypadku zaistnienia wątpliwości co do zgodności prawa UE z postanowieniami Konwencji, pierwszeństwo w dokonywaniu oceny posiadał Trybunał Sprawiedliwości . Należy przy tym zwrócić uwagę na to, iż zasada subsydiarności systemu konwencyjnego wymaga, aby organy pozwanej strony miały możliwość samodzielnego rozwiązania sporu (w pierwszej kolejności ochrona praw człowieka powinna być zapewniana na poziomie krajowym, a dopiero następnie przez ETPC). W konsekwencji tego, przed wniesieniem skargi do ETPC, konieczne jest wyczerpanie wszystkich krajowych środków prawnych. Po przystąpieniu Unii do Konwencji zrodzi się pytanie czy w odniesieniu do spraw zawierających „element unijny” zasada wyczerpania będzie obejmować także konieczność wyczerpania przez skarżącego oprócz środków krajowych, także środków unijnych . Problem polega tutaj na tym, iż nie we wszystkich sytuacjach skarżący ma bezpośredni dostęp do sądów unijnych. W przeważającej większości z nich procedura stosowania prawa UE odnosi się do pytań prejudycjalnych, których skierowanie do TS zależy od decyzji sądu krajowego orzekającego w sprawie . Oznacza to więc, że procedura prejudycjalna nie powinna być traktowana jako obowiązkowa w zakresie wyczerpania środków prawa wewnętrznego, ponieważ nie zależy ona od skarżącego. Takie rozwiązanie pociągałoby za sobą zaistnienie sytuacji, że w niektórych przypadkach TS nie miałby możliwości zbadania zgodności prawa UE z prawami podstawowymi . Stanowiłoby to zagrożenie dla autonomii prawa UE, dlatego konieczne stało się przyjęcie rozwiązania, które umożliwi Trybunałowi Sprawiedliwości przeprowadzenie kontroli wewnętrznej, przed zewnętrzną kontrolą EKPCz .

Zgodnie z tymi ustaleniami w projekcie umowy akcesyjnej znalazły się postanowienia mające zapewnić pierwszeństwo TS przed ETPC, w kontekście sprawowania kontroli nad prawem UE. Dlatego, w przypadku pozwania państwa członkowskiego i uzyskania przez UE statusu współpozwanego, jeśli TS dotychczas nie oceniał zgodności danej regulacji UE z prawami konwencyjnymi, postępowanie przed ETPC zostanie zawieszone, a TS będzie miał możliwość zaangażowania się w sprawę i wyrażenia swej oceny. Nie została jednak określona żadna procedura, na podstawie której ma zostać dokonana ta ocena – art. 3 ust. 6 umowy mówi jedynie o przyznaniu TS odpowiedniego czasu na dokonanie oceny zgodności aktu z Konwencją. Kwestię tę pozostawiono do uregulowania prawu UE . Wskazane zostało jedynie, iż ocena powinna zostać dokonana niezwłocznie, ponieważ do momentu podjęcia decyzji przez TS, ETPC nie będzie mógł wydać wyroku. Co ważne, ustalono także, że wprowadzona procedura nie naruszy kompetencji ETPC, bowiem ocena TS nie będzie wiążąca dla ETPC .

{mosimage} 

Podsumowanie

Celem niniejszego artykułu było przybliżenie przystąpienia Unii Europejskiej do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności oraz próba odpowiedzi na pytanie o zasadność akcesji i jej znaczenie dla systemu ochrony praw człowieka w Europie.
Analiza okoliczności, które doprowadziły do podjęcia decyzji o przystąpieniu Unii do Konwencji, pozwala ocenić, że ze względu na obecny niedostateczny poziom ochrony praw człowieka w Unii, akcesja jest konieczna. Dzięki niej wszystkie instytucje unijne będą formalnie zobowiązane do przestrzegania praw podstawowych zawartych w EKPC i będą odpowiadać za ich naruszenie. Akcesja umożliwi także Unii występowanie w charakterze strony w postępowaniu przed ETPC, co pozwoli jednostkom na korzystanie z prawa skargi indywidualnej wnoszonej bezpośrednio wobec sprawcy naruszenia, czyli przeciwko Unii, a nie tak jak do tej pory, przeciwko jednemu lub wszystkim państwom członkowskim UE. Prowadzi to do kolejnej korzyści, a mianowicie, iż od momentu akcesji Konwencja będzie stanowić bezpośrednią podstawę prawną uprawnień jednostek. W ten sposób pozycja jednostki i system ochrony jej praw zostanie znacznie wzmocniony. Nie należy zapominać, że także Unia odniesie korzyści z przystąpienia, z tego powodu, że uzyska możliwość występowania przed ETPC w charakterze strony, a tym samym możliwość wypowiadania się i prezentowania oraz obrony swych racji przed ETPC.

Akcesja budziła jednak wiele obaw, z których na pierwszy plan wysuwało się pytanie, czy przystąpienie może stanowić zagrożenie dla autonomii prawa Unii oraz wyłącznego prawa do kontroli i interpretacji prawa unijnego przez TS. Analiza przeprowadzona przez autorkę w niniejszym artykule pozwala odpowiedzieć na to pytanie przecząco, bowiem szczególne cechy Unii i prawa unijnego, pomimo przyznania zewnętrznej kontroli Trybunałowi Praw Człowieka, nie zostaną naruszone. Wniosek ten jest uzasadniony po pierwsze szczególną zasadą działania systemu konwencyjnego, a mianowicie zasadą subsydiarności ochrony sprawowanej przez ETPC, która w praktyce oznacza, że po akcesji obowiązek poszanowania praw podstawowych ustanowionych w Konwencji będzie spoczywał na państwach członkowskich, następnie na organach i instytucjach unijnych, a dopiero po wyczerpaniu tych środków, w przypadku niezapewnienia wystarczającej ochrony – oceny prawa czy działania będzie dokonywał ETPC. Przystąpienie przyniesie zatem wprowadzenie zewnętrznej kontroli realizacji praw człowieka w Unii, ale nie nada Trybunałowi Strasburskiemu kompetencji ani do dokonywania poprawek ani uchylania prawa Unii.
Ponadto rozwiązaniami przyjętymi w celu zachowania autonomii prawa Unii, poddanymi analizie w artykule, są mechanizm współpozwania oraz zapewnienie Trybunałowi Sprawiedliwości możliwości uprzedniego wypowiedzenia się na temat zgodności prawa Unii z postanowieniami Konwencji, jeśli wcześniej nie dokonywał on takiej oceny, i miałaby być ona dokonana jedynie przez ETPC.

Reasumując, można stwierdzić, że przystąpienie Unii Europejskiej do europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka doprowadzi do spójności ochrony praw człowieka w Europie i umożliwi koegzystencję i współpracę dwóch Trybunałów. Przystąpienie wpłynie także pozytywnie na sytuację jednostki podwyższając standard ochrony jej praw w Unii. Warto także zwrócić uwagę na jeszcze jeden aspekt. Dzięki przystąpieniu Unia Europejska wzmocni swoją wiarygodność jako podmiot międzynarodowy opowiadający się na rzecz praw człowieka oraz udowodni, że jest organizacją, która dba o swoich obywateli.

Na koniec warto zaznaczyć, że chociaż projekt umowy akcesyjnej został przyjęty już ponad rok temu, nie wiadomo jeszcze, kiedy Unia do Konwencji przystąpi. Wymaga to bowiem w pierwszej kolejności wydania pozytywnej opinii przez TS co do zgodności projektu z traktatami, a następnie spełnienia wymagań procedury przyjęcia umowy akcesyjnej, która zakłada jednomyślne podjęcie decyzji w tej sprawie przez Radę, wyrażenia zgody przez Parlament Europejski oraz zatwierdzenia przez wszystkie państwa członkowskie . Ponadto niezbędna jest ratyfikacja umowy przez wszystkie państwa członkowskie Rady Europy.

Literatura:

Najważniejsze dokumenty:
•    Draft Explanatory report to the Agreement on the Accession of the European Union to the Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms, Strasbourg, 05.04.2013 roku, 47+1(2013)08.
•    Dokument roboczy Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej dotyczący niektórych aspektów przystąpienia Unii Europejskiej do europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, 05.052010 roku, Luksemburg, [Online], dostępne: http://curia.europa.eu/jcms/upload/docs/application/pdf/2010-05/convention_pl_2010-05-21_08-58-25_909.pdf, 04.05.2013.
•    Final report to the CDDH, Draft Revised Agreement on the Accession of the European Union to the Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms, Strasbourg, 5 April 2013, 47+1(2013)008.
•    Joint communication from Presidents Costa and Skouris, Strasbourg and Luxembourg, 24 January 2011, [Online], dostępne: http://curia.europa.eu/jcms/upload/docs/application/pdf/2011-02/cedh_cjue_english.pdf, 31.05.2014.
•    Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, otwarta do podpisu 04.11.1950 roku, weszła w życie 03.09.1953 roku, zmieniona Protokołem nr 14, 01.06.2010 roku, Dz.U. z 1993 roku, nr 61, poz. 284.
•    Opinia ETS nr 2/94 z 28.03.1996 roku: Przystąpienie Wspólnoty do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, (1996) ECR I-1579.
•    Protokół nr 14 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności zmieniający system kontroli Konwencji, Strasburg 13 maja 2004 roku, wszedł w życie 01.06.2010 roku, CETS No. 194.
•    Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Węgla i Stali, podpisany 18.04.1951 roku w Paryżu, wszedł w życie 23.02.1952 roku, wygasł 22.07.2002 roku; Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej, podpisany 25.03.1957 roku w Rzymie, wszedł w życie 01.01.1958 roku, wersja skonsolidowana (2012), Dz.U. UE 2012 C 327, 26.10.2012 roku.
•    Traktat z Lizbony zmieniający Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską, podpisany dnia 13.12.2007 roku, wszedł w życie 1.12.2009 roku, Dz.U. UE C 306, z 17.12.2007 roku.

Druki zwarte:
•    Barcz J., Traktat z Lizbony: wybrane aspekty prawne działań implementacyjnych, Warszawa 2012
•    Florczak A., Ochrona praw podstawowych w Unii Europejskiej, Warszawa 2009.
•    Garlicki L., Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, t. 2, Komentarz do artykułów 19 59 oraz do protokołów dodatkowych, Warszawa 2011.
•    Kowalska R., Pierwszy etap prac Unii Europejskiej nad przystąpieniem do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka – wytyczne negocjacyjne na rokowania akcesyjne, [w:] Przystąpienie Unii Europejskiej do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, Biuletyn nr 3-4/2010, Biuro Informacji Rady Europy 2010.
•    Płachta A., Zasada ochrony praw podstawowych, [w:] Stosowanie prawa Unii Europejskiej przez sądy, t. 1, red. A. Wróbel, Warszawa 2010.

Najważniejsze artykuły:
•    Garlicki L., Przystąpienie UE do Europejskiej Konwencji praw człowieka – przygotowania i problemy, Europejski Przegląd Sądowy 2011/01.
•    Półtorak N., Przystąpienie Unii Europejskiej do Konwencji o Ochronie Praw Człowieka – projekt umowy akcesyjnej a prawo UE, Europejski Przegląd Sądowy 2012/09.
•    Przystąpienie UE do EKPC, [Online], dostępne: http://www.europapraw.org/news/przystapienie-ue-do-europejskiej-konwencji-praw-czlowieka, 28.05.2014.
•    Zakończenie negocjacji w sprawie przystąpienia UE do EKPCz, [Online], dostępne: 09.04.2013 roku, http://www.europapraw.org/news/zakonczenie-negocjacji-w-sprawie-przystapienia-ue-do-ekpcz, 04.05.2013.
•    Zając M., Relacja pomiędzy Trybunałem Sprawiedliwości Unii Europejskiej a Europejskim Trybunałem Praw Człowieka po przystąpieniu UE do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, [w:] Współczesne koncepcje ochrony wolności i praw podstawowych, red. A. Bator i in., „Prace Naukowe Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego”, Seria E-Monografie, nr 42, Wrocław 2013, s. 215, [Online], dostępne: http://www.bibliotekacyfrowa.pl/Content/43843/017.pdf, 28.05.2014.