Aleksandra Kończak: Krótka historia Irlandzkiej Armii Republikańskiej

• ira
• irlandia północna
• porozumienie wielkopiątkowe
• separatyzm
• _pe24

Historia Irlandzkiej Armii Republikańskiej sięga początków XX w. i wydarzeń nazywanych powstaniem wielkanocnym w Irlandii Płn. Powstanie wybuchło 23 kwietnia 1916 r. w drugi dzień Świąt Wielkanocnych w Dublinie. Wznieciła je paramilitarna organizacja założona kilka lat wcześniej przez nacjonalistów, Irlandzcy Ochotnicy,  oraz  Armia Obywatelska Jamesa Conolly'ego. Powstańcy opanowali gmach dublińskiej poczty oraz kilka innych ważniejszych budynków w mieście i proklamowali utworzenie Republiki Irlandii. Mimo początkowych sukcesów, powstańcom nie udało się zdobyć poparcia większości mieszkańców miasta. Powstanie zakończyło się po 6 dniach klęską, pochłonęło ok. 500 ofiar, a w trakcie walk doszło do poważnych zniszczeń Dublina. Brytyjski rząd wkrótce przystąpił do ukarania jego organizatorów. Stracono 16 przywódców powstania. Wyjątkowo wysoka kara spotkała się z oburzeniem Irlandczyków, z których wielu walczyło wówczas na polach bitewnych we Francji, licząc na utworzenie w przyszłości niepodległej Irlandii. Brytyjska reakcja na powstanie przekreśliła te marzenia, co doprowadziło do radykalizacji nastrojów. Wówczas, jeden z byłych powstańców, Michael Collins[1], przystąpił do odbudowy Irlandzkich Ochotników, których wkrótce przekształcił w Irlandzką Armię Republikańską.

Rozłam w IRA po podpisaniu traktatu pokojowego pomiędzy Brytyjczykami i Irlandczykami w 1921 r.       

Oficjalnie, IRA została utworzona po ogłoszeniu Irlandii republiką przez partię Sinn Fein[2] w 1919 r. Członkowie Sinn Fein ogłosili wówczas powstanie niezależnego parlamentu Irlandii - Dáil Eireann, rządu centralnego, ministerstw i niezawisłego sądu nowopowstałej republiki. IRA, jako organizacja wojskowa, miała podlegać dowództwu nowego ministerstwa obrony i parlamentowi. Brytyjski rząd ogłosił jednak nieważność wszystkich podjętych przez Sinn Fein decyzji i rozpoczął walkę z Irlandczykami.

Wojna partyzancka prowadzona przez IRA trwała dwa lata i pochłonęła wiele ofiar. Kampanię IRA przeciw Brytyjczykom można podzielić na 3 etapy. Pierwszy z nich obejmuje rok 1919, w trakcie którego doszło do reorganizacji Irlandzkich Ochotników i utworzenia z nich gotowej do walki armii partyzanckiej. Do końca 1919 r. z rąk IRA zginęło czterech członków Dublińskiej Stołecznej Policji oraz jedenastu członków Królewskiej Policji Irlandii.

Drugi etap walk obejmuje pierwszą połowę 1920 r. Trwały wówczas m.in. ataki IRA na ufortyfikowane baraki policji w miastach. Do końca czerwca 1920 r. zniszczono ich 16, a 29 poważnie uszkodzono.

Ostanie miesiące walki przyniosły eskalację konfliktu. Brytyjczycy ogłosili stan wyjątkowy w części kraju i przystąpili do internowania i egzekucji członków IRA. Londyn rzucił do walki większe siły, a IRA zaczęła działać przy pomocy zasadzek. Z czasem IRA stawała się coraz słabsza, brakowało broni i amunicji.  W drugiej połowie 1922 r. zamordowano Michaela Collinsa.

W końcu udało się doprowadzić do rozejmu, który podzielił wyspę na niepodległą część południową i zależną od Londynu północ. Po podpisanym 11 lipca 1921 r. traktacie pokojowym w IRA doszło do rozłamu. Na mocy traktatu 26 południowych hrabstw Irlandii stało się brytyjskim dominium, poza tym obszarem pozostało 6 hrabstw północnych. Część członków dotychczasowej IRA postanowiło walczyć o pełną niepodległość 32 hrabstw i nie uznało postanowień traktatu, utworzyli oni odłam zwany IRA Antytraktatową. Pozostali członkowie IRA, którzy poparli Traktat, zostali wcieleni do Irlandzkiej Armii Narodowej, założonej przez Michaela Collinsa i Richarda Mulcahy. W 1922 r. członkowie IRA Antytraktatowej doprowadzili do wojny domowej, która po dwóch latach zakończyła się ich klęską.

Dzieje IRA  do czasu kolejnego rozłamu w 1969 r.

Po wojnie domowej IRA przyciągnęła nowych ochotników i ponownie urosła w siłę. Odegrała m.in. ważną rolę w wyborze pierwszego premiera niepodległej Irlandii, Eamonna de Valery'ego w 1932 r.

Lata 30. XX wieku były okresem poważnego kryzysu ideologicznego w IRA. Członkowie organizacji nie umieli sobie znaleźć miejsca na irlandzkiej scenie politycznej, raz po raz popierali ugrupowania prawicowe bądź lewicowe. Jednym z przywódców IRA był wtedy Sean McBride, późniejszy laureat pokojowej Nagrody Nobla. Pomimo powolnego upadku organizacji, IRA udało się zorganizować kilka zamachów bombowych i ataków na ważne osobistości w Wielkiej Brytanii. W 1937 r. przeprowadziła nieudany zamach w Belfaście na króla Jerzego VI. Dwa lata później -  całą serię zamachów bombowych w Wielkiej Brytanii.

W trakcie drugiej wojny światowej szefostwo IRA liczyło na wsparcie ze strony Niemiec i wspólne uderzenie na Wielką Brytanię. Przede wszystkim IRA zależało na dostawach broni, amunicji, materiałów wybuchowych, sprzętu radiowego oraz środków pieniężnych z Niemiec. Operacja, która miała temu służyć, zakończyła się jednak niepowodzeniem. W 1942 r. IRA rozpoczęła kampanię wojskową w Irlandii Płn. Udzielała także pomocy przy niemieckich nalotach bombowych na cele w północnej części wyspy. Pod koniec wojny organizacja poniosła ogromne straty w wyniku działań rządów Republiki Irlandii i Wielkiej Brytanii. Wielu członków IRA zostało internowanych, część z nich stracono.
   
W latach 50. IRA zaczęła odzyskiwać popularność i siły, dzięki nieugiętemu stanowisku rządu w Londynie w sprawie zjednoczenia wyspy. Oddziały IRA prowadziły ataki na brytyjskie obiekty wojskowe w celu zaopatrzenia się w broń i amunicję. Sytuacja taka trwała do końca lat sześćdziesiątych, kiedy to rozpoczął się w dziejach Irlandii Płn. okres zwany potocznie "Troubles". Rozpoczął się on dwudniowymi zamieszkami w Londonderry i trwał praktycznie do końca ubiegłego wieku.

W 1969 r. doszło do kolejnego rozłamu w IRA, na podstawie nieporozumienia dotyczącego opowiedzenia się IRA po stronie ugrupowań lewicowych oraz wykorzystania oddziałów IRA do obrony wspólnot katolickich w Belfaście. Powstała wówczas bardziej radykalna i wierna wartościom republikańskim IRA Tymczasowa oraz marksistowska IRA Oficjalna. Stało się tak po kilkuletnich starciach pomiędzy katolikami i protestantami w Irlandii Północnej.

Od krwawych walk z początku lat 70. do Porozumienia Wielkopiątkowego

IRA Tymczasowa rozpoczęła 30-letnią kampanię wojskową przeciwko brytyjskiej obecności w Irlandii Płn. Głównym celem organizacji stało się zjednoczenie Republiki Irlandii z Irlandią Płn. i utworzenie suwerennego państwa niezależnego od Wielkiej Brytanii; IRA Tymczasowa postanowiła dążyć do tego celu za pomocą wojskowej kampanii wymierzonej przeciwko brytyjskim rządom w Irlandii Płn. Walki pochłonęły wiele ofiar śmiertelnych i zakończyły się zawieszeniem broni przez IRA Tymczasową w 1997 r. Formalny koniec kampanii został ogłoszony w 2005 r., kiedy to IRA Tymczasowa zniszczyła znaczną część własnego arsenału pod okiem obserwatorów międzynarodowych. W tym czasie jej polityczne skrzydło Sinn Fein zwiększyło wpływy w Irlandii i na północy wyspy. Z kolei IRA Oficjalna angażowała się w działania zbrojne do 1972 r., kiedy ogłosiła zawieszenie broni. Do końca lat 80. przekształciła się w ruch polityczny. Konflikty pomiędzy IRA Tymczasową a IRA Oficjalną pochłonęły po 20 ofiar śmiertelnych po każdej ze stron do końca lat 70.

W styczniu 1972 r. w Londonderry w Irlandii Płn. miała miejsce pokojowa demonstracja Stowarzyszenia Praw Człowieka Irlandii Płn. W jej trakcie brytyjscy żołnierze zabili 14 osób, a 13 zostało rannych. Wielu uczestników przyznało, że ofiary nie były uzbrojone. Wydarzenie to nazwano "krwawą niedzielą". Stało się ono początkiem nowej wojny pomiędzy IRA Tymczasową a ulsterską policją, brytyjską armią oraz kilkoma nielegalnymi protestanckimi organizacjami zbrojnymi. Walka przy pomocy zamachów bombowych, zabójstw politycznych, podpaleń, ostrzeliwania domów z broni maszynowej trwała ponad 20 lat.

IRA Tymczasowa przeprowadzała zamachy terrorystyczne do końca lat siedemdziesiątych. W czerwcu 1976 r. zamordowała ambasadora Wielkiej Brytanii w Dublinie. W sierpniu 1979 r. w zorganizowanym przez nią zamachu bombowym zginął krewny królowej Elżbiety II, admirał Louis Mountbatten. W samych latach siedemdziesiątych w wyniku starć w Irlandii Płn. zginęło ok. 1,5 tys. osób.

Lata 80. nie przyniosły poprawy sytuacji. Członkowie IRA zaczęli prowadzić strajki głodowe w więzieniach. Zaczęło się jeszcze w latach 70. od protestu z 1976 r., kiedy to więźniowie sprzeciwili się obowiązkowi noszenia uniformów. Był to powód zastępczy, ponieważ więźniowie faktycznie dążyli do przywrócenia im statusu więźniów politycznych. Pierwszy strajk głodowy rozpoczął się jesienią 1980 r.  Drugi zaczął się w marcu 1981 r., gdy Robert Sands zaczął odmawiać jedzenia w więzieniu Maze, niedaleko Belfastu. Ten ówczesny lider IRA i członek Izby Gmin zmarł po dwumiesięcznej głodówce 5 maja 1981 r. W trakcie strajku głodowego zmarło jeszcze 9 więźniów.

W 1982 r. IRA Tymczasowa zorganizowała zamachy bombowe w Hyde Park i Regent's Park, w których zginęło kilkanaście osób. W październiku 1984 r. IRA dokonała w Brighton nieudanego zamachu na Margaret Thatcher. Konserwatywny brytyjski rząd dążył wówczas do stłumienia siłą trwających strajków głodowych.

Po podpisanym w listopadzie 1985 r. porozumieniu pomiędzy Wielką Brytanią a Irlandią o wspólnym rozwiązywaniu problemów Irlandii Płn. IRA nie złożyła broni. Na przykład, w lutym 1991 r. IRA Tymczasowa przeprowadziła atak rakietowy na siedzibę brytyjskiego rządu przy Downing Street 10 w Londynie. Kilka osób doznało obrażeń.

W wyborach parlamentarnych w Irlandii w styczniu 1987 r. po raz pierwszy startowało polityczne skrzydło IRA Tymczasowej, czyli partia Sinn Fein, ale zdobyła zaledwie 1,9% głosów. Kiedy 15 XII 1993 r. premier Wielkiej Brytanii, John Major i premier Irlandii, Albert Reynolds podpisali dokument dający katolikom i protestantom ulsterskim prawo samostanowienia, IRA odrzuciła porozumienie. Sinn Fein została zaproszona do rozmów o przyszłości regionu pod warunkiem zaprzestania działań terrorystycznych przez IRA.  Początkowo IRA odrzuciła taką możliwość i w marcu 1994 r. zorganizowała ataki terrorystyczne na lotnisko Heathrow w Londynie.  Przywódcy Sinn Fein udało się jednak  przekonać IRA do zaprzestania radykalnych działań. IRA ogłosiła pierwsze zawieszenie broni we wrześniu 1994 r. Przetrwało ono do lutego 1996 r.  Kolejne zawieszenie broni, które trwa do dziś, ogłoszono w lipcu 1997 r.

10 kwietnia 1998 r. obie strony konfliktu przyjęły Porozumienie Wielkopiątkowe. Zostało ono podpisane przez przedstawicieli rządów Republiki Irlandii, Wielkiej Brytanii oraz głównych partii politycznych działających na terenie Irlandii Płn. Autorami porozumienia były dwie osoby: John Hume i David Trimble. Pierwszy reprezentował katolików, drugi protestantów. Obaj architekci porozumienia otrzymali za swój wkład w zażegnanie konfliktu pokojową Nagrodę Nobla. Główne postanowienia Porozumienia Wielkopiątkowego były następujące:

- Irlandia Płn. pozostała w Wielkiej Brytanii, jednak jej mieszkańcy otrzymali prawo zadecydowania o zjednoczeniu wyspy większością głosów w przyszłości,
- partie i inne ugrupowania polityczne zobowiązały się do korzystania z pokojowych metod działania,
- w ciągu dwóch lat organizacje paramilitarne miały się rozbroić, a więźniowie polityczni pochodzący z tych organizacji, które podpisały porozumienie, mieli zostać wypuszczeni z więzień,
- w Irlandii Płn. utworzono szereg nowych instytucji: 108-osobowe Zgromadzenie Irlandii Płn. i rząd Irlandii Płn., Radę Ministerialną Północ-Południe dbająca o współdziałanie pomiędzy północną a południową częścią wyspy oraz Brytyjsko-Irlandzką Konferencję Międzyrządową,
- w krótkim czasie miało zostać wprowadzone nowe prawo w zakresie praw człowieka i równouprawnienia obywateli w Irlandii Płn.,
- ulsterska policja - Royal Ulster Constabulary - została zastąpiona Police Service of  Northern Ireland,
- Republika Irlandii obiecała zmienić zapisy w swojej konstytucji mówiące o roszczeniach terytorialnych wobec Irlandii Płn., z kolei Wielka Brytania zobowiązała się uchylić ustawę o administrowaniu Irlandią z 1920 r.

Porozumienie Wielkopiątkowe zostało zaakceptowane przez mieszkańców Irlandii Płn.i Republiki Irlandii w głosowaniu, które odbyło się  22 maja 1998 r. Ponad 70% mieszkańców Irlandii Płn. oraz ponad 90% mieszkańców Republiki Irlandii wypowiedziało się za porozumieniem. Taka postawa była wyrazem zmęczenia społeczności wyspy długotrwałym i krwawym konfliktem.

Kolejne rozłamy i kontynuacja procesu pokojowego w Irlandii Płn.

W 1996 r. zaczął działać odłam IRA Tymczasowej - IRA Kontynuacja, powstały już w 1986 r. IRA Kontynuacja dążyła bez powodzenia do podporządkowania sobie IRA Tymczasowej. W 1997 r. z IRA Tymczasowej wyłoniła się Prawdziwa IRA, nie akceptująca trwającego procesu pokojowego. W tym samym roku powstał Komitet o Suwerenność 32 Hrabstw, którego Prawdziwa IRA stała się zbrojnym skrzydłem. Prawdziwa IRA poniosła jednak druzgocącą klęskę po przeprowadzonym przez nią zamachu bombowym w Omagh 15 sierpnia 1998 r., kiedy to zginęło 29 osób. Skompromitowana Prawdziwa IRA została zmuszona do usunięcia się w cień.

Wybory do Zgromadzenia Irlandii Płn. odbyły się 25 czerwca 1998 r. Startowała w nich również Sinn Fein. Na czele nowego rządu stanął David Trimble, ze strony Sinn Fein w rządzie zasiedli: szef partii Gerry Adams i jego zastępca Martin McGuiness. Rząd początkowo nie uzyskał odpowiedniego poparcia, głównie dzięki sprzeciwowi przedstawicieli protestantów przeciwko udziałowi w rządzie członków Sinn Fein przed rozbrojeniem IRA. Mimo to, w 1999 r. udało się powołać wspólny rząd z zasiadającymi w nim reprezentantami Sinn Fein, ale David Trimble zapowiedział, że on i ministrowie z partii unionistów opuszczą rząd, jeśli rozmowy rozbrojeniowe z IRA będą się przedłużać. IRA nie chciała się zgodzić na natychmiastowe rozbrojenie, wyraziła jednak wolę podjęcia rozmów z Międzynarodową Komisją ds. Rozbrojenia. Przedłużający się impas w negocjacjach pomiędzy IRA a rządem Irlandii Płn. zmusił brytyjski rząd do zawieszenia niezależnych instytucji w Ulsterze i przejęcia kontroli nad regionem.

IRA w odpowiedzi na zaistniałą sytuację zawiesiła rozmowy z Komisją, ale aby całkowicie nie hamować procesu pokojowego, zgodziła się na inspekcję międzynarodowych obserwatorów w niektórych ze swoich składów broni. Wkrótce wyraziła ponownie gotowość podjęcia kontaktów z Międzynarodową Komisją. Po przeprowadzonych inspekcjach broń i materiały wybuchowe zostały zabezpieczone. Było to wyrazem panującego już od dłuższego czasu w szeregach IRA przekonania, że jedynie środki pokojowe mogą prowadzić do zjednoczenia Irlandii.

Pomimo osiągniętego porozumienia, w Irlandii Płn. co jakiś czas dochodzi do zamieszek i zamachów organizowanych przez odłamy IRA. Oficjalnie IRA Tymczasowa wydała oświadczenie o złożeniu broni zgodnie z wymogami procesu pokojowego w Ulsterze, ale jednocześnie nie podała żadnych szczegółowych informacji co do ilości, rodzajów i metod pozbycia się całego arsenału. Wiele jest opinii mówiących o tym, że IRA nie pozbyła się całkowicie posiadanej broni.

IRA Kontynuacja zaczęła się powoli rozbrajać, natomiast Prawdziwa IRA po fali aresztowań podjęła kontakty z Rewolucyjnymi Siłami Zbrojnymi Kolumbii (FARC) w 2001 r. W zamian za teren do ćwiczeń, prowadzi szkolenia z przygotowania zamachów terrorystycznych dla tej organizacji. W 2003 r. odbyły się kolejne wybory do parlamentu Irlandii Płn., które tym razem wygrała Partia Demokratycznych Unionistów z Ianem Paisleyem na czele. Paisley jest przeciwnikiem rozmów z katolikami do momentu całkowitego rozbrojenia IRA. Z kolei główną siłą katolików w parlamencie jest Sinn Fein. Pod koniec 2004 r. miały miejsce kolejne problemy przy formowaniu wspólnego rządu, ponieważ IRA Tymczasowa nie zgodziła się na fotografowanie procesu oddawania i niszczenia przez nią broni.

Ostatnie wydarzenia

26 lutego 2006 r. w Dublinie miała miejsce demonstracja Protestantów Irlandii Płn. Demonstranci zostali zaatakowani przez sympatyków IRA, doszło do starć z policją. Pomimo że protestanci opuścili teren demonstracji, walki przeniosły się na inne ulice miasta. 14 ciężko rannych osób zostało hospitalizowanych. Irlandzki premier, Bertie Ahern, stwierdził, że protestanccy zwolennicy unii Irlandii Płn. z Wielką Brytanią powinni mieć swobodę wypowiedzi i organizowania pokojowych demonstracji.  Potępił osoby, które wywołały uliczne walki.

25 marca 2006 r. szef Sinn Fein, Gerry Adams, zapowiedział, że przeciwstawi się brytyjsko-irlandzkim planom reorganizacji samorządnych instytucji Irlandii Płn, chyba że będzie to oznaczało sprawiedliwy podział władzy pomiędzy katolikami i protestantami. Zgodnie z obecnie obowiązującym prawem, rząd musi zostać powołany w ciągu sześciu tygodni od uformowania składu parlamentu, w przeciwnym wypadku parlament zostaje rozwiązany. Szef Partii Demokratycznych Unionistów, Ian Paisley, twierdzi, że warunek ten powinien zostać uchylony, tak aby parlament mógł obradować przez miesiące bez porozumienia w sprawie wspólnego rządu. Paisley nie godzi się na wspólny rząd z Sinn Fein bez całkowitego rozbrojenia i rozwiązania IRA. Z kolei lider Sinn Fein, Gerry Adams, twierdzi, że jego partia nie zgodzi się na jakiekolwiek zmiany w prawie, które prowadziłyby do istnienia "przejściowego i niepełnego" parlamentu.

------------------------------
[1] Michael Collins był głównym irlandzkim działaczem rewolucyjnym tego okresu, uczestniczył w anglo-irlandzkich negocjacjach pokojowych.
 [2] Sinn Fein (po irlandzku: "My sami") to irlandzka partia lewicowa związana z IRA, powstała pod koniec XIX w., jedna z głównych sił politycznych współczesnej Irlandii.