Anna Jórasz: Do trzech razy sztuka, czyli o poprzednich prezydencjach Portugalii

• portugalia
• prezydencja portugalska
• traktat z nicei
• _pe24
• _short_ue_prezydencja

W celu zrozumienia mechanizmów i kierunków działań obecnej prezydencji warto przeanalizować dotychczasową politykę Portugalii w UE, którą najlepiej obrazują osiągnięcia minionych dwóch prezydencji tego kraju – w 1992 i 2000 r.

Jeżeli priorytetem obecnej prezydencji jest efektywne przeprowadzenie negocjacji w czasie Konferencji Międzyrządowej, należy zwrócić uwagę, jak poradziła sobie z tym w roku 2000, kiedy to również głównym przedsięwzięciem były negocjacje w celu przyjęcia nowego traktatu – wówczas Traktatu Nicejskiego. Czy to doświadczenie pomoże obecnie rządzącym w Portugalii politykom w realizacji ambitnych celów, a w szczególności w przyjęciu nowego traktatu na podstawie wypracowanego w dn. 21-23 czerwca br. mandatu?

Poza traktatem ważną kwestię stanowi problematyka optymalnych granic UE – jak daleko będą one sięgać? Może zostały one już osiągnięte? Co dalej z Turcją, Ukrainą czy Chorwacją, której chyba do członkostwa jest najbliżej? Nomen omen z podobnym problemem zmagali się Portugalczycy w czasie drugiej prezydencji – wówczas debata dotyczyła większej grupy, bo aż dwunastu kandydatów, do których zaliczała się Polska.

Czy rzeczywiście Portugalia dysponuje wystarczająco silną pozycją na scenie europejskiej, by zmierzyć się z problemem impasu na linii Bruksela-Moskwa, nowej Europejskiej Polityki Sąsiedztwa, kwestią dalszego rozszerzenia UE? Jaki był potencjał polityczny tego kraju w czasie pierwszej prezydencji, tuż po wejściu do Unii? Co zdołała osiągnąć w roku 2000? W jakim kierunku ewoluowała polityka europejska tego kraju? Czy w 2011 będziemy sięgać do doświadczeń obecnej prezydencji i dwóch wcześniejszych? Na początku przeanalizujmy oficjalne rezultaty obu portugalskich prezydencji.

1. Prezydencja portugalska 1992

Najważniejszy  wniosek jaki został przedstawiony na podsumowującym prezydencję portugalską szczycie Rady Europejskiej w dniach 26-27 lipca 1992 r., to postęp na drodze ku Unii Europejskiej. Wcześniej ratyfikowano bowiem Traktat o Unii Europejskiej (podpisany 7 lutego 1992 r.) i opracowano kryteria rozszerzenia UE, wychodząc z założenia, że każdy kraj oparty na rządach demokratycznych ma prawo ubiegać się o członkostwo w UE.

Na szczycie w 1992 r. postanowiono, że negocjacje członkowskie z państwami EFTA rozpoczną się zaraz po wejściu w życie Traktatu z Maastricht i po osiągnięciu porozumienia co do Pakietu Delorsa II. Wstępne rozmowy zostały przeprowadzone również z innymi państwami jak: Turcja, Malta, Cypr oraz przedstawicielami Europy Środkowo-Wschodniej. Drogę do rozszerzenia UE otworzyły także reformy instytucjonalne zawarte w Traktacie o UE.

Przeprowadzona została również reforma Wspólnej Polityki Rolnej, polegająca na obniżce cen gwarantowanych oraz różnego rodzaju subwencji. Ponadto jeszcze w 1993 r. zapowiedziano utworzenie przewidzianego przez TUE Funduszu Spójności, który miał wspierać inwestycje w infrastrukturę i ochronę środowiska w najuboższych państwach i regionach. Jak się później okazało wspomógł on grupę czterech państw, na czele właśnie z Portugalią. Dodatkowo zadecydowano o zwiększeniu udziału małych i średnich przedsiębiorstw w programach wspólnotowych oraz przeznaczeniu dodatkowych środków na cele polityki zagranicznej.

Zmiany nastąpiły również w zakresie rynku wewnętrznego: przyjęto nowe regulacje w zakresie wolnego przepływu dóbr, usług i kapitału – przede wszystkim dotyczyło to ubezpieczeń, liberalizacji transportu lotniczego i morskiego, ochrony roślin i zwierząt oraz  leków. Podjęto prace nad wspólną stawką VAT.
Jeśli chodzi o swobodny przepływ osób to zalecono ratyfikację Konwencji Dublińskiej ws. wniosków azylowych oraz  zawarcie kompromisu w sprawie ochrony wspólnotowych granic zewnętrznych. Zalecono utworzenie Europejskiego Systemu Informacji i programu dotyczącego azylu i imigracji.

W ramach strategii wzmacniania dialogu ze społeczeństwem zapowiedziano pogłębienie współpracy parlamentów narodowych z Parlamentem Europejskim. Podkreślono rolę zasady subsydiarności jako nadrzędnej.

Powołano do życia Europejski Komitet ds. Zwalczania Narkotyków (CELAD). Na podstawie raportu grupy TREVI postanowiono opracować dokument, który byłby podstawą dla powstania EUROPOLU, którego zaczątkiem instytucjonalnym stała się Europejska Jednostka ds. Narkotyków (European Drug Unit).

Stosunki zewnętrzne

3-14 czerwca 1992 r. w Rio de Janeiro, odbyła się Konferencja Środowiska i Rozwoju,
w czasie której nastąpiło podpisanie Konwencji Zmian Klimatycznych. Podjęte zostały narodowe plany działania na rzecz zachowania bioróżnorodności, ochrony zasobów leśnych, Deklaracja Rio, Agenda 21, pomoc dla krajów rozwijających. W UE, gdzie świadomość ekologiczna jest silnie rozwinięta, a poziom ochrony środowiska wysoki, powstało wiele inicjatyw wdrażania zrównoważonego rozwoju, ale wówczas nie była jeszcze w pełni funkcjonującą zasadą w  ramach UE. Mimo wszystko unijni przedstawicieli brali udział w pracach nad przyjętymi dokumentami.

Prezydencja portugalska ogłosiła wsparcia dla procesu demokratycznych reform i przemian w Europie Środkowo-Wschodniej. Doprowadziło to do rozwoju stosunków z Polską, Węgrami, Czechami i Słowacją na gruncie stowarzyszeniowych Układów Europejskich. Rozpoczęto również negocjacje nad podobnym statusem z Rumunią i Bułgarią. Rozwijał się handel i współpraca z republikami bałtyckimi i Albanią.

{mospagebreak} 

Ważnym aspektem prezydencji portugalskiej była kwestia pomocy byłym republikom radzieckim zorganizowanym w ramach Wspólnoty Niepodległych Państw. Portugalia przedstawiła program wsparcia w celu zintegrowania rynków byłych republik radzieckich z rynkiem światowym  zgodnie z Konferencją Lizbońską 23-24 maja 1992 r., wspomagając tym samym reformy polityczne i rozwój społeczeństwa obywatelskiego. Wezwano Gruzję, Mołdawię i strony konfliktu o Górski Karabach do zakończenia walk. Politycy unijni przeznaczyli 1.250 mln ecu pożyczki dla byłych republik radzieckich na cele medyczne. Utworzono Międzynarodowe Centrum Nauki i Technologii w celu reorientacji gospodarki byłego bloku radzieckiego na produkcję pokojową.

W związku z dążeniem do zwiększenia bezpieczeństwa jądrowego w EŚW i WNP zapowiedziano utworzenie multilateralnego mechanizmu bezpieczeństwa nuklearnego w miejscu istniejących wówczas układów bilateralnych.

Na Lizbońskim Szczycie Energetycznym postanowiono przyjąć Europejską Kartę Energetyczną, do czego doszło w grudniu t.r. – sygnowali ją przedstawiciele 46 państw, w tym Polski.

2 maja 1992 r. utworzono w Porto Europejski Obszar Gospodarczy, który zaczął funkcjonować od 1 stycznia 1993 r. Jest to strefa wolnego handlu obejmująca kraje Unii Europejskiej i Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu (EFTA). EOG opiera się na czterech fundamentalnych wolnościach: swobodzie przepływu ludzi, kapitału, towarów i usług. Wejście w życie układu opóźniało się z powodu odrzucenia go w referendum w Szwajcarii w grudniu 1992 roku. Po wykluczeniu odniesień do Szwajcarii z umowy, ostatecznie weszła ona w życie 1 stycznia 1994 roku.
Nastąpił też rozwój stosunków Wspólnoty i jej państw członkowskich z krajami rozwijającymi się. W kwestii Ameryki Łacińskiej zawarto nowe układy ramowe z Brazylią i Paragwajem.

Podsumowując, przedmiotem prac polityków portugalskich w 1992r. było szerokie spektrum problemów. Biorąc pod uwagę, że była to pierwsza prezydencja Portugalii w UE, należy podkreślić sukces, jakim z pewnością było przyjęcie Traktatu o Unii Europejskiej. Skutki tego faktu są donośne i długofalowe, jako że dokument ten stał się kamieniem węgielnym struktur tworzącej się na bazie trzech filarów Unii Europejskiej.

2. Prezydencja portugalska 2000

Portugalia objęła prezydencję w UE po raz drugi na początku 2000 r. Wnioski przedstawione przez tą prezydencję na szczycie Rady Europejskiej w dn. 23-24 marca 2000 r. dotyczyły głównie Strategii Lizbońskiej – zatrudnienia, reformy gospodarczej i polityki spójności, ale też problematyki Konferencji Międzyrządowej.

Podczas szczytu przyjęto cele strategiczne na następną dekadę dotyczące nowych wyzwań stojących przed UE w obliczu globalizacji i rozszerzenia Wspólnot, a zmierzających do rozbudowy infrastruktury wiedzy (innowacje, modernizacja dobrobytu społecznego i systemu edukacji). Celem uczyniono utworzenie w Europie, do roku 2010, najbardziej konkurencyjnej gospodarki na świecie, zdolnej do utrzymania zrównoważonego wzrostu gospodarczego, stworzenia większej liczby lepszych miejsc pracy oraz zachowania spójności społecznej. 
Cel ten obejmuje utworzenie gospodarki opartej na wiedzy, społeczeństwie informacyjnym, a także przeprowadzenie reform strukturalnych w celu zwiększenia konkurencyjności i innowacyjności oraz zakończenie procesu tworzenia wspólnego rynku. Dodatkowo przewidziano modernizację europejskiego modelu socjalnego, inwestowanie w kapitał ludzki, zwalczanie wykluczenia społecznego oraz zrównoważony rozwój (przeciętny wzrost gospodarczy 3 proc. rocznie), otwartą metodę koordynacji: silniejszą rolę Rady Europejskiej, która rokrocznie na wiosennych szczytach będzie analizowała dotychczasową implementację Strategii i wyznaczała kolejne zadania.

Postanowiono, że przejście w kierunku konkurencyjnej, dynamicznej opartej na wiedzy gospodarce obejmować będzie m.in.: tworzenie społeczeństwa informacyjnego dla wszystkich (eEurope Action Plan oparty na dotychczas funkcjonującym eEurope i inicjatywach narodowych), rozwój Europejskiego obszaru Badań i Innowacji, tworzenie przyjaznej atmosfery dla rozpoczęcia i rozwoju innowacyjnego biznesu, szczególnie małych i średnich przedsiębiorstw, reformy gospodarcze dla w pełni funkcjonalnego rynku wewnętrznego, efektywne i zintegrowane rynki finansowe, koordynowanie polityk makroekonomicznych – konsolidacja fiskalna, jakość i zrównoważenie finansów publicznych

Modernizacja europejskiego modelu socjalnego będzie odbywać się przez inwestycje w kapitał ludzki i budowanie aktywnego państwa dobrobytu - edukacja i przygotowanie do życia i pracy w społeczeństwie, więcej miejsc pracy – rozwój aktywnej polityki pracy, modernizacja opieki społecznej, promocja integracji społecznej. 

Reforma instytucjonalna:

Wobec pewnych niedostatków Traktatu Amsterdamskiego, kwestie koniecznej reformy instytucjonalnej Wspólnoty stały się głównym priorytetem państw członkowskich. W tym kontekście ważnym aspektem prezydencji portugalskiej stała się Konferencja Międzyrządowa rozpoczęta w lutym 2000 r. a zakończona już za prezydencji francuskiej 11 grudnia t.r. przyjęciem tekstu Traktatu Nicejskiego. Przedmiotem prac Konferencji była wielkość i skład Komisji Europejskiej, system ważenia głosów i ewentualne rozszerzenie głosowania większościowego w Radzie UE, a także poprawki do Traktatu o UE dotyczące funkcjonowania instytucji oraz wdrażania Traktatu Amsterdamskiego. Kraje kandydujące do członkostwa w UE zostały zaproszone do zaprezentowania opinii w sprawach będących przedmiotem obrad Konferencji.  Seria konferencji międzyrządowych rozpoczęła się w dniu 14 lutego 2000 roku pod patronatem prezydencji portugalskiej, a dalsze przygotowania prowadzono pod nadzorem prezydencji francuskiej.

W ramach reformy instytucjonalnej Portugalia dążyła do zintensyfikowania prac nad Europejską Kartą Praw Podstawowych. Respektując autonomię parlamentów narodowych oraz ich prawo do wyrażania opinii na poziomie unijnym, w szczególności w ramach COSAC [Komitetu Przewodniczących Komisji ds. integracji parlamentów państw członkowskich UE], Portugalczycy zachęcali do podjęcia debaty na temat skuteczniejszego udziału parlamentów narodowych w działaniach Wspólnoty dotyczących informacji oraz podejmowania decyzji.

Poza powyższymi problemami prezydencja opracowała we współpracy z Wysokim Przedstawicielem ds. Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa raport nt wzmocnienia Wspólnej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony. Dodatkowo zaproponowano włączenie państw trzecich do mechanizmu zarządzania kryzysowego oraz wyrażono zgodę na utworzenie do lub w trakcie szczytów w Santa Maria da Feira  Komitetu ds. Cywilnego Zarządzania Kryzysowego

Kolejny raport prezydencji dotyczył zachodniej części Bałkanów i dotyczył procesu Stowarzyszeniowego i Stabilizacyjnego w tym rejonie. Układy zawierane z państwami tego rejonu miały obejmować będą wsparcie gospodarcze i finansowe, dialog polityczny, przybliżenie prawodawstwa państw bałkańskich do unijnego, wolny handel i współpracę w innych dziedzinach, a poprzedzane będą asymetryczną (na korzyść państw bałkańskich) liberalizacją handlu. Prezydencja portugalska wyraziła poparcie dla Serbii (sankcje do czasu obalenia Milosevicia) i Czarnogóry (wsparcie finansowe - Agencja Odbudowy w Tessalonikach) 

Zapowiedziano też wizytę unijnej trojki w Moskwie po wyborach prezydenckich oraz pomoc regionom ultraperyferyjnym.

W jakich kategoriach z perspektywy siedmiu lat możemy ocenić tą półroczną prezydencję? Z reguły rzeczy o sukcesie mówi się, jeżeli jest on trwały i oznacza realne korzyści z przyjętych założeń. W 2004 roku specjalny zespół na czele z byłym premierem Holandii Wimem Kokiem opracował raport podsumowujący dotychczasowe rezultaty Strategii Lizbońskiej. Według byłego przewodniczącego Komisji Europejskiej, włoskiego polityka Romano Prodiego, konkluzja raportu jest pesymistyczna: od czasu szczytu lizbońskiego Unia Europejska pozostała jeszcze bardziej w tyle za Stanami Zjednoczonymi. Czy to tylko subiektywna opinia? Z raportu Koka wynikało, że w ciągu pierwszych pięciu lat uczyniono niewielkie postępy oraz zalecano zwrócenie szczególnej uwagi na problem wzrostu gospodarczego i zatrudnienia. W raporcie podkreślono również konieczność przejęcia rzeczywistej odpowiedzialności za niezbędne reformy przez państwa członkowskie. ...pozostaje mieć nadzieję, że to kwestia czasu. Obecnie rezultaty Strategii oceniane są rokrocznie na wiosennych szczytach Rady Europejskiej.

Nie tylko kwestia realizacji Strategii Lizbońskiej do dziś wzbudza kontrowersje. Dotyczy to również postanowień nicejskich odnośnie m.in. systemu głosowania w Radzie UE, które są obecnie renegocjowane w kontekście rozmów nad nowym traktatem. I znów trafiają pod prezydencję portugalską.

****

Jedno jest pewne – Portugalia ma szczęście do przełomowych momentów. W 1992 r. przyjęcie Traktatu z Maastricht i europejskiego planu rozwoju gospodarczo-społecznego w postaci Strategii Lizbońskiej w 2000r. z pewnością dowodzą, że Portugalczycy dysponują politycznym potencjałem, zapisując się w historii integracji europejskiej jako negocjatorzy dokumentów o donośnym znaczeniu, choć różnych skutkach. Ewentualne błędy w czasie pierwszej prezydencji można zrozumieć. Potknięcia w 2000 trudniej. Teraz mamy do czynienia z państwem o ponad dwudziestoletnim stażu w UE, co ze wszech miar zobowiązuje...