Daria Paprocka-Rzehak: Status kobiety w Azerbejdżanie
Partia komunistyczna nie tylko uznała równouprawnienie kobiet i mężczyzn, ale też dołożyła wszelkich starań by odciążyć kobiety od ich dotychczasowych obowiązków związanych z macierzyństwem i gospodarstwem domowym. Powstały publiczne jadłodajnie, pralnie i żłobki. Kobiety miały być przede wszystkim aktywne zawodowo.
Obecny status kobiety w Azerbejdżanie kształtował się od końca XIX wieku. W tym czasie można wyodrębnić trzy okresy: przed-sowiecki, sowiecki i post-sowiecki. W każdym z nich zachodziły procesy mające wpływ na obecnie funkcjonujący w Azerbejdżanie model kobiety i jej roli w rodzinie i społeczeństwie.
Okres przed-Sowiecki to przełom XIX i XX wieku. W roku 1873 w Baku odkryto ropę naftową. Odkrycie zaowocowało boomem ekonomicznym, który przyczynił się do szybkiego rozwoju stolicy Azerbejdżanu. Ukształtowanie się bogatej azerskiej elity, jak również napływ potentatów naftowych z zagranicy prowadziły do liberalizacji poglądów w społeczeństwie azerbejdżańskim, szczególnie wśród przedstawicieli klasy średniej. Liberalizacja poglądów dotyczyła zarówno aspektów politycznych, religijnych jak i tych o charakterze społecznym, w tym – praw kobiet (gadin hukuki).
Okres przed-Sowiecki to czas bogaty w wydarzenia polityczne. Wtedy to najbardziej żywe stają się w Azerbejdżanie idee federalizmu, panturkizmu i panislamizmu. W maju 1918 roku ogłoszono samostanowienie Demokratycznej Republiki Azerbejdżanu. Republika przetrwała tylko 23 miesiące, do kwietnia 1920 roku, kiedy to kres jej istnieniu położyła inwazja Armii Czerwonej. Do czasu powstania ZSRR, Azerbejdżan stał się Azerbejdżańską Republiką Radziecką. Okres Republiki, jakkolwiek krótki, postrzegany jest po dzień dzisiejszy za jeden z ważniejszych we współczesnej historii Azerbejdżanu.
Sytuację i pozycję kobiety, w tym bogatym w ekonomiczne i polityczne przemiany okresie, cechował swoisty dualizm.
Z jednej strony dominowały tradycyjne formy zachowania, uwarunkowane Islamem. Najważniejszą wartością był honor kobiety – namoos. Jego definicja określa nie tylko honor kobiety w aspekcie jej życia seksualnego. Definicja ta odnosi się również do mężczyzny, bowiem zarówno irański jak i azerbejdżański szyizm obarcza mężczyzn odpowiedzialnością za kobiece namoos. Nieodpowiednie prowadzenie się kobiety, szczególnie zaś utrata dziewictwa lub zdrada małżeńska, przynosi wstyd i dyshonor (namoossuslig) nie tylko jej samej, ale w jeszcze większym stopniu jej protektorom: ojcu, bratu i mężowi. [2]
Od kobiety, szczególnie na terenach wiejskich, wymagało się skromności i wstydliwości (haya). [3] Kobieta powinna była zakrywać twarz przed każdym mężczyzną, którego poślubienie nie jest zabronione prawem – namahram. [4] Analfabetyzm wśród kobiet muzułmańskich w Azerbejdżanie sięgał 95 procent w miastach i 99 procent na terenach wiejskich. [5]
Małżeństwo i macierzyństwo były głównymi powołaniami kobiety tamtego okresu. Zgodnie z islamskim prawem szariatu minimalny wiek, kiedy można zawrzeć małżeństwo wynosi 15 lat dla chłopców i 9 dla dziewczynek. Wśród najbiedniejszej części społeczeństwa wydawanie za mąż dziewcząt między 10 a 12 rokiem życia, za o wiele od nich starszych i majętnych mężczyzn nie należało do rzadkości. [6] Dominującymi były dwa typy małżeństw: małżeństwa aranżowane i - co ciekawe – porwania. Małżeństwa aranżowane opierały się na umowie pomiędzy stronami reprezentującymi interesy przyszłych małżonków, natomiast porwania panien młodych, obywały się albo za ich zgodą (tzw. „połączenie się i ucieczka”) lub wbrew woli panny młodej (a czasem i jej rodziców). Z chwilą zawarcia małżeństwa mąż przejmował pełną władzę i kontrolę nad żoną oraz dziećmi, choć dużo częściej to teściowa lub inna starsza kobieta w domostwie męża kontrolowała życie codzienne młodej małżonki. [7]
Jednakże koniec XIX i początek XX, to w Baku okres rewolucji naftowej i bajecznych fortun. Na przestrzeni kilku dekad wykształciła się nowa elita azerbejdżańskich nafciarzy. Otwarcie rynku na zagranicznych inwestorów przyciągnęło do Azerbejdżanu najbogatszych (Nobel, Rotszyld i in.), oraz przyczyniło się do liberalizacji norm społecznych. Branie sobie młodej, pięknej kobiety sukcesu za drugą żonę było dość popularnym wśród bogatych Azerów w średnim wieku. Dla mężczyzn azerskiej elity małżeństwo z kobietą z innej grupy etnicznej, włącznie z chrześcijankami i żydówkami, dawało większą szansę na uzyskanie wykształconej, właściwej dla nowo nabytego statusu, partnerki. [8]
Naftowi milionerzy, najczęściej sami będąc analfabetami (Zejnałabdin Tagijew, Musa Nagijew), widzieli potrzebę edukacji swoich dzieci, w wykształceniu upatrując możliwości rozwoju i dalszego awansu społecznego. Odpowiednia edukacja dla dziewcząt miała pomóc im w znalezieniu odpowiedniego kandydata na męża. Stąd też żywotne zainteresowanie najbogatszych możliwościami edukacyjnymi dla dziewcząt. Córki naftowych potentatów kształciły się za granicą i znały języki obce. Naftowy bogacz i filantrop Zeinalabedin Taghiev otworzył w 1896 pierwszą w Baku szkołę z internatem dla dziewcząt. [9] Przemiany te wkrótce miały być jednak przerwane przez kolejne zmiany o charakterze politycznym. Elita milionerów przestała istnieć równie szybko jak i powstała. Wkroczenie Armii Czerwonej w 1920 roku i niemalże natychmiastowa nacjonalizacja własności prywatnej, położyły kres istnieniu elity krezusów.{mospagebreak}
Okres Sowiecki
Okres Sowiecki (1920-1991) roku, okazał się być systemem, który najintensywniej promował emancypację kobiet, podkreślał rolę edukacji i zachęcał je do włączenia się w działalność o charakterze społecznym. W okresie 70 lat sowieckiego reżimu wiele cech definiujących status kobiety w społeczeństwie muzułmańskim, takich jak zakrywanie twarzy, poligamia i wydawanie za mąż nieletnich córek, prawie przestały istnieć. W okresie ZSRR znacząco wzrósł poziom wykształcenia i partycypacji kobiety w życiu społecznym. W roku 1994 w Azerbejdżanie umiejętność pisania i czytania posiadało 99,9 procent dziewcząt i kobiet w grupie wiekowej 15-24 lata, podczas gdy w graniczących z Azerbejdżanem Turcji i Iranie, umiejętność czytania i pisania posiadało wówczas tylko odpowiednio 70 i 42 procent dziewcząt w tej samej grupie wiekowej. [10]
Jakkolwiek nie sposób zaprzeczyć postępom w edukacji społeczeństwa, tym edukacji kobiet w okresie komunizmu, działania te służyły celowi nadrzędnemu – industrializacji społeczeństwa, która również nie ominęła kobiet. Zhenotdel – Partyjny Departament ds. Kobiet w Azerbejdżanie prowadził szeroko zakrojone kampanie propagandowe, zwalczające analfabetyzm i promujące nowy model kobiety w rodzinie i społeczeństwie. Partia Komunistyczna nie tylko uznała równouprawnienie kobiet i mężczyzn, ale też dołożyła wszelkich starań by odciążyć kobiety od ich dotychczasowych obowiązków związanych z macierzyństwem i gospodarstwem domowym. Powstały publiczne jadłodajnie, pralnie i żłobki. Kobiety miały być przede wszystkim aktywne zawodowo. [11]
Kwestie kulturowe związane ze społecznymi oczekiwaniami, co do „skromności” kobiety (haya) sprawiły, że wykształciły się pewne wzorce zatrudnienia. Najczęstszymi miejscami zatrudnienia były: administracja publiczna, opieka społeczna i zdrowotna, szkolnictwo oraz bankowość. Jednakże nawet w szkolnictwie i opiece zdrowotnej, obszarach zawodowych, w których przeważało zatrudnienie kobiet, odsetek kobiet malał na stanowiskach związanych z wyższymi kwalifikacjami, statusem i uposażeniem. W 1989 roku, kobiety stanowiły 65 procent nauczycieli, ale tylko 14 procent było zatrudnionych na stanowisku dyrektora szkoły. [12]
Bez względu na zachodzące w komunistycznym Azerbejdżanie zmiany nadal oczekiwano od kobiet, że będą przestrzegać pewnych norm i wzorców zachowań im przypisanych (namoos). Zwrot „Azerski prywatnie, Sowiecki publicznie” najlepiej ilustruje dwa sprzeczne modele życia, jakimi musiały się kierować azerbejdżańskie kobiety w okresie ZSRR i podwójne obciążenie, jakie znosiły wywiązując się z obowiązków domowych i prowadząc jednocześnie życie zawodowe. [13]
Intensywna industrializacja społeczeństwa i przejęcie przez państwo wielu zadań rodziny przyczyniło się do korozji instytucji rodziny. 17 tysięcy dzieci w Azerbejdżanie, znajduje się w różnego rodzaju instytucjach opiekuńczych i wychowawczych. Tylko nieliczne z nich są sierotami. Znakomita większość ma przynajmniej jednego z rodziców, jednakże rodzina z różnych powodów nie jest w stanie zapewnić dziecku opieki. Liczba tzw. sierot społecznych z każdym rokiem rośnie. Od roku 1995 wzrosła o 30 procent. [14] Jeśli wziąć przy to pod uwagę, że od roku 1995 rosną też wskaźniki wzrostu gospodarczego w Azerbejdżanie, trudno zakładać, że ubóstwo jest podstawową przyczyną tak powszechnego oddawania dzieci do placówek opiekuńczo-wychowawczych. [15]{mospagebreak}
Współczesny Azerbejdżan
Najnowsza historia Azerbejdżanu, którą można datować od momentu ogłoszenia przez republikę niepodległości w roku 1991, to okres zawirowań i turbulencji zarówno w polityce, jak i w ekonomii. Lata 1991-1994 to czas wojny z Armenią o Górny Karabach. Konflikt ten naruszył równowagę demograficzną społeczeństwa azerskiego i pozostawił wiele osób w trudnej sytuacji społecznej i ekonomicznej. [16]
Lata 1991-1995 to jednocześnie lata politycznej niestabilności, zakończonej wyborami prezydenckimi w roku 1995, w których wygrał Heydar Aliyev, były Pierwszy Sekretarz Azerskiej Partii Komunistycznej. Dzisiejszy Azerbejdżan, w którym prezydentem jest syn Heydara – Ilham Aliyev bardziej przypomina naftowy szejkanat niż demokratyczną republikę.
Polityczna i ekonomiczna destabilizacja kraju sprawiły, że ludzie znów zaczęli odwoływać się do starych tradycji rodzin wielopokoleniowych, które są gwarantem pomocy ekonomicznej i stabilizacji społecznej. Powrót do paternalistycznej koncepcji rodziny, jako „wielkiego gniazda”, które zapewnia swoim członkom pomoc społeczną i ekonomiczną oraz psychiczne wsparcie, oznacza dominującą rolę mężczyzny, jako zapewniającego rodzinie byt, i marginalizację kobiety, której rola po raz kolejny została zawężona do dbałości o gospodarstwo domowe. W roku 2006, tylko 21 procent zamężnych kobiet było aktywnych zawodowo. [17]
Jednym z powracających problemów społecznych, które wydawały się zupełnie wykorzenionymi już w okresie ZSRR, jest wydawanie za mąż nieletnich dziewcząt. [18] Eksperci biją na alarm - odsetek dziewcząt kończących swoją edukację w wieku lat 14, ukończywszy jedynie obowiązkową szkołę podstawową i gimnazjum, rośnie z każdym rokiem. Kolejnym naturalnym korkiem w ich życiu ma być małżeństwo i macierzyństwo. Powraca się nawet do tak starych tradycji jak porwania i tzw. beshide kobek kesdi –zwyczaj „zaręczania” nowonarodzonych dzieci. Szacuje się, że około 70 procent wszystkich małżeństw zawieranych w Lenkoran – południowym regionie Azerbejdżanu znanym ze swojego konserwatyzmu, to małżeństwa nieletnich. Rząd Azerbejdżanu poddaje w wątpliwość rozległość tego problemu a brak odpowiedniego systemu monitorowania uniemożliwia podanie konkretnych danych statystycznych potwierdzających tezę o powszechności małżeństw nieletnich.
Chęć jak najszybszego zamążpójścia wynika z możliwości, jakie młodym małżonkom daje „wielkie gniazdo”: poczynając od nabycia mieszkania w nowoczesnym wieżowcu, przez uzyskanie wyższego wykształcenia, a po otrzymanie prestiżowej pracy. W wielu przypadkach małżeństwa są zawierane po to by powiązać więzami rodzinnymi przyjaciół czy znajomych. Wydawanie za mąż nieletnich córek jest postrzegane, jako przejaw stabilizacji, a nawet dobrobytu. Patriarchalny typ rodziny, z hierarchą wzajemnej pomocy kształtuje podstawy dla nepotyzmu, tradycyjnego system łapówek (hormat) i klanowości relacji międzyludzkich.
Przypisy:
[1] Said K., Ali i Nino, 2004. Powieść opisująca losy gruzińskiej księżniczki Nino Kipiani i Alego z perskiego rodu Szinwanszir na przełomie XIX i XX wieku.
[2] Tohidi, N. Soviet In Public, Azeri In Private Gender, Islam, and Nationality in Soviet and Post-Soviet Azerbaijan. W: Women's Studies International Forum, 1996, Vol. 19, s. 121; (Więcej informacji na ten temat: Barakat, H., The Arab family and the challenge of social transformation. W: Fernia E. (Ed.), Women and the family in the Middle East, 1985; Beck L. & Keddie N., Women in the Muslim world, Harvard University Press, s. 189-215.
[3] Heyat F., Azeri Women in Transition. Women in Soviet and post-Soviet Azerbaijan, 2005, s. 41
[4] Dla odróżnienia mahram to mężczyzna, którego poślubienie jest zabronione prawem (brat, ojciec, szwagier). W obecności mahram’a zakrywanie twarzy nie jest konieczne.
[5] Heyat F., Azeri Women in Transition…, s. 126.
[6] Tamże, s. 83.
[7] Tamże, s. 82.
[8] Tamże, s. 98.
[9] Tamże, s. 88
[10] United Nations Development Programme. (1994). Human development world report. New York: Oxford University Press, s.144.
[11] Heyat F., Azeri Women in Transition…, s. 113-118.
[12] Tamże, s. 177-178.
[13] Podwójny charakter zachowań ma swoje korzenie w azerbejdżańskiej kulturze, która rozróżnia pomiędzy wnętrzem (icharida), odnoszącym się do prawdziwych, osobistych uczuć, oraz tym co na zewnątrz (zahirda), czyli tym czego się od człowieka oczekuje w sferze etykiety, norm społecznych czy dobra ogółu. Podobny podział (na batin i zahir) znajdujemy w kulturze krajów Bliskiego Wschodu oraz Iranie. Okres sowiecki jeszcze bardziej umocnił ten podział, który znalazł swe zastosowanie również w życiu codziennym, w wyrażanych opiniach. I tak zaistniał podział pomiędzy tym, co byłoby powiedziane szczerze (urakdan) i tym co rzeczywiście było mówione (zahirda) zarówno publicznie, jak i prywatnie. Por. Heyat F., Azeri Women in Transition…
[14] Children’s Rights and possibilities of the De-Institutionalisation reform. Study on Institutionalised Children in Azerbaijan, raport zrealizowany pod patronatem Ministerstwa Młodzieży, Sportu i Turystyki Republiki Azerbejdżanu, Baku, 2005, s. 11 i następne.
[15] Roccella C., The Child Protection System in Azerbaijan. Situation Analysis. Available Resources, Referral Mechanisms, Gaps and Risks seen from a Child Rights Perspective, UNICEF 2005, s. 21
[16] 20 tysięcy zabitych, głównie mężczyzn w wieku produkcyjnym zostało zabitych; milion uchodźców, z których 55 procent to kobiety, w tym wiele owdowiałych.
[17] Azerbaijan Demographic Health Study, s. 191.
[18] Women against violence, Echo, 4 listopada 2006.
Wolność w szwedzkim modelu państwa opiekuńczego
