Szanghajska Organizacja Współpracy

• sow
• _azjanews
• _chiny
• _dwschod

Jedną z organizacji, która wzbudziła ostatnio zainteresowanie mediów i obserwatorów polityki międzynarodowej, jest Szanghajska Organizacja Współpracy. Ugrupowanie to zaczyna odgrywać coraz poważniejszą rolę w regionie Azji Centralnej. Stanowi także interesujące forum współpracy rosyjsko-chińskiej. Poniższy tekst relacjonuje proces powstania SOW, jej strukturę i najważniejsze elementy współpracy państw tego ugrupowania. Koncentruje się przede wszystkim na charakterze organizacji i jej budowie, mniej zatem miejsca poświęcono na analizę relacji między państwami tworzącymi SOW.

Powstanie i rozwój

Szanghajska Organizacja Współpracy wyrosła z forum, którego zadaniem było uregulowanie granic na obszarze Azji Centralnej. Zasadniczym przedmiotem dyskusji na szczytach prezydentów państw późniejszego SOW było przeprowadzenie granic między dawnymi republikami radzieckimi. Pierwsze spotkanie tego typu miało miejsce we wrześniu 1993 r. w Mińsku, a uczestniczyli w nim zastępcy ministrów spraw zagranicznych Kazachstanu, Kirgistanu, Rosji i Tadżykistanu.[1]

Dwa szczyty, które położyły fundamenty pod powstanie SOW miały miejsce 26 kwietnia 1996 r. w Szanghaju i 24 kwietnia 1997 r. w Moskwie. W obu spotkaniach uczestniczyły głowy pięciu państw: Rosji, Chin, Kazachstanu, Kirgistanu i Tadżykistanu. Na spotkaniach dyskutowano o kwestiach tyczących się wspólnej ochrony granic i ich delimitacji. Podczas pierwszego spotkania podpisano „Umowę o umocnieniu środków zaufania w kwestiach wojskowych na obszarze pogranicza”, zwaną także „Układem Szanghajskim”. Umowa ta wprowadzała ograniczenia dotyczące ilości i aktywności sił zbrojnych w stukilometrowym pasie zdemilitaryzowanym wzdłuż granicy. Drugi szczyt zaowocował podpisaniem „Umowy o wzajemnej redukcji sił zbrojnych w rejonie granicy” dotyczącej pogranicza Chin i dawnych republik sowieckich.[2] Dzięki nim dokończono delimitacji ponad 4.000 km granicy.

Trzeci szczyt „piątki” odbył się w Ałmaty, w marcu 1998 r. Stopniowo organ konsultacyjny – który od szczytu z 1996 r. zaczęto nazywać „Szanghajską piątką” – rozszerzał tematykę swych spotkań. Pojawiły się kwestie dotyczące szeroko pojętego bezpieczeństwa regionu: terroryzm, ekstremizm, separatyzm, przestępczość zorganizowana. Skutkiem przesunięcia nacisku z problematyki granicznej na sprawy bezpieczeństwa było podpisanie przez ministrów spraw zagranicznych wspólnej deklaracji, dotyczącej zwoływania spotkań ekspertów, ministrów spraw zagranicznych, premierów i głów państw w celu dyskutowania aktualnych problemów bezpieczeństwa i współpracy w Azji Środkowej i na kontynencie azjatyckim.

Najistotniejszym wydarzeniem czwartego szczytu „Szanghajskiej Piątki”, który  odbył się w dniach 24-25 września 1999 r. było podpisanie umowy międzypaństwowej między ChRL, Kazachstanem i Kirgistanem „O punkcie styku granic trzech państw” oraz tzw. Deklaracji Biszkeckiej. W „Deklaracji Biszkeckiej strony podkreśliły m.in.: że choć uznają zasadę ochrony praw człowieka zapisaną w dokumentach o charakterze uniwersalnym, to jednak przy zachowywaniu tej zasady należy „uwzględniać specyficzne cechy suwerennych państw” i nie można używać praw człowieka jako „pretekstu do wtrącanie się w wewnętrzne sprawy państw”.[3] Sygnatariusze wyrazili zaniepokojenie sytuacją w Afganistanie, podkreślając równocześnie centralną rolę ONZ w pokojowym rozwiązaniu konfliktu afgańskiego. Współpraca sygnatariuszy deklaracji opierać się miała na: wzajemnym uznania suwerenności i całości terytorialnej państw, równości, regulowaniu konfliktów drogą pokojową, dążeniu do umacniania roli ONZ jako głównego mechanizmu bezpieczeństwa i rozwiązywania konfliktów oraz przestrzeganiu „Umowy o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej” i „Umowy o powszechnym zakazie prób z bronią jądrową”. W deklaracji poparto dążenia krajów Azji Centralnej do stworzenia w regionie strefy bezatomowej – pomóc w tym ma pogłębienie współpracy w dziedzinie bezpieczeństwa regionalnego.

Szefowie państw-członkowskich wyrazili zadowolenie z postępów procesu pokojowego w Tadżykistanie i z wypełniania przez obie strony konfliktu „Wspólnej umowy  o ustanowieniu pokoju i narodowej zgody” podpisanej w 1997 r. Sygnatariusze poparli, zgłoszoną przez prezydenta Kirgistanu Askara Akajewa, ideę odrodzenia „Wielkiego Jedwabnego Szlaku” i oparciu na nim współpracy w dziedzinie gospodarki i bezpieczeństwa.

Na piątym szczycie, który odbył się w lipcu 2000 r. w Duszanbe, z inicjatywy prezydenta Tadżykistanu Emomaliego Rachmonowa przemianowano „Piątkę Szanghajską” na „Forum Szanghajskie”. Powodem takiej decyzji była m.in.: obecność na spotkaniu, jako obserwatora, prezydenta Uzbekistanu Islama Karimowa i perspektywa przystąpienia do „piątki” Uzbekistanu.[4] Przyjęta w Duszanbe wspólna deklaracja w wielu punktach powtarzała tekst deklaracji z Biszkeku. Podobnie jak w dokumencie z 1999 r. i w tym m.in.: wspominano o centralnej roli ONZ w rozwiązywaniu sporów międzynarodowych, wyrażano zaniepokojenie sytuacją w Afganistanie i popierano inicjatywę stworzenia w Azji Centralnej strefy bezatomowej. Jednak „Deklaracja duszanbińska” zapowiadała znaczne poszerzenie współpracy krajów-sygnatariuszy.

Po raz pierwszy użyto w oficjalnym dokumencie sformułowania „Szanghajska piątka”.[5] Sygnatariusze uznali, że dla pogłębiania współpracy w dziedzinie bezpieczeństwa należy prowadzić regularne spotkania i konsultacje ministrów obrony oraz struktur obrony krajów członkowskich. Strony wyraziły zadowolenie z rozwoju współpracy organów ochrony porządku prawnego i służb specjalnych w ramach tzw. Grupy Biszkeckiej. Sygnatariusze poinformowali o "poparciu dążeń i wysiłków Chińskiej Republiki Ludowej do zachowania jedności kraju zgodnie z zasadą jednych Chin” oraz o „wyrażeniu poparcia dla pozycji Federacji Rosyjskiej w sprawie uregulowania sytuacji w Republice Czeczeńskiej”. Sygnatariusze wypowiedzieli się za bezwarunkowym utrzymaniem umowy o ABM z 1972 r. Szefowie państw uznali, że w celu rozwoju współpracy w dziedzinie polityki zagranicznej należy przeprowadzać coroczne spotkania ministrów spraw zagranicznych. Podkreślono, że współdziałanie sygnatariuszy dokumentu nie jest wymierzone przeciwko żadnym innym krajom i nosi charakter otwarty.

Przed szóstym szczytem państw członkowskich podpisano w Pekinie, 10 czerwca 2001 r. „Tymczasową decyzję o porządku działalności Rady Narodowych Koordynatorów państw-członków Szanghajskiej Organizacji Współpracy”. Dokument ten tworzył pierwszy stały organ ugrupowania .[6] Szósty szczyt państw Szanghajskiego Forum odbył się w Szanghaju w dniach 14-15 czerwca 2001 r. Najważniejszym wydarzeniem tego szczytu było ogłoszenie 15 czerwca „Deklaracji o utworzeniu Szanghajskiej Organizacji Współpracy”.[7] Deklaracja ta miała charakter przede wszystkim programowy – definiowała cele i zadania SOW. Wspomina ona o dwóch instytucjach koordynacyjnych organizacji – centrum antyterrorystycznym i Radzie Narodowych Koordynatorów.[8] Dzień przed sygnowaniem „Deklaracji o utworzeniu SOW”, państwa „Szanghajskiej Piątki” podpisały wspólną deklarację, na mocy której do ugrupowania przyjęto Republikę Uzbekistanu.[9] Tym samym członkami założycielami SOW stało się sześć państw. Trzecim dokumentem przyjętym na szczycie w Szanghaju była „Szanghajska konwencja o walce z terroryzmem, separatyzmem i ekstremizmem”.[10]

Kolejnym etapem w procesie instytucjonalizacji SOW był szczyt w Sankt-Petersburgu, który odbył się 7 czerwca 2002 r. Przyjęto na nim „Kartę Szanghajskiej Organizacji Współpracy”.[11] Przygotowanie takiego dokumentu zapowiedziano w „Deklaracji o utworzeniu Szanghajskiej Organizacji Współpracy”. Karta regulowała kwestie instytucjonalne organizacji, określała sposób tworzenia jej budżetu, definiowała cele i zadania oraz wyznaczała kierunki dalszego rozwoju.[12]

Posiedzenie głów państw członkowskich SOW 29 maja 2003 r. w Moskwie zakończyło fazę instytucjonalizacji organizacji. Przyjęto szereg dokumentów regulujących działalność organów SOW, zatwierdzono oficjalne symbole organizacji oraz podpisano „Umowę o porządku formowania i wykonywania budżetu SOW”. Na tym szczycie zaakceptowano także kandydata na pierwszego Sekretarza Wykonawczego organizacji – został nim Zhang Deguang z Chin. Objął on stanowisko podczas uroczystej inauguracji działalności Sekretariatu, która odbyła się 15 stycznia 2004 r. w Pekinie.[13]

{mospagebreak} 

Cele i struktura

Do dokumentów regulujących porządek instytucjonalny ugrupowania należą: „Deklaracja o utworzeniu Szanghajskiej Organizacji Współpracy” i „Szanghajska konwencja o walce z terroryzmem, separatyzmem i ekstremizmem” z 15 czerwca 2001 r., „Tymczasowa decyzja o porządku działalności Rady Narodowych Koordynatorów państw-członków Szanghajskiej Organizacji Współpracy” z 10 stycznia 2001 r., oraz dokument najistotniejszy z punktu widzenia analizy struktury SOW – „Karta Szanghajskiej Organizacji Współpracy” z 7 czerwca 2002 r. Po wejściu w życie tej ostatniej umowy „Tymczasowa decyzja o porządku działalności Rady Narodowych Koordynatorów państw-członków Szanghajskiej Organizacji Współpracy” utraciła moc.

Sygnatariusze „Deklaracji o utworzeniu Szanghajskiej Organizacji Współpracy”  stwierdzili, że  do celów organizacji należy: „umocnienie wzajemnego zaufania, przyjaźni i stosunków dobrosąsiedzkich między państwami członkowskimi; zapewnienie efektywnej współpracy między nimi w obszarach: polityki, handlu i gospodarki, nauki i techniki, kultury, wykształcenia, energetyki, transportu, ekologii i innych; współdziałanie w celu podtrzymywania i  zachowywania pokoju, bezpieczeństwa i stabilności w regionie oraz budowa nowego demokratycznego, sprawiedliwego i racjonalnego politycznego i gospodarczego porządku” (art. 2 „Deklaracji o utworzeniu Szanghajskiej Organizacji Współpracy”).

„Karta Szanghajskiej Organizacji Współpracy” rozszerzała i precyzowała wyżej wymienione cele. W tym dokumencie położono przede wszystkim nacisk na dążenie do zapewnienie stabilności i bezpieczeństwa w regionie, zapobieganie konfliktom regionalnym oraz walkę z tzw. „trzema złami” – terroryzmem, separatyzmem i ekstremizmem. Na dalszym miejscu postawiono współdziałanie na poziomie politycznym i gospodarczym oraz współpracę w dziedzinie integracji z gospodarką światową (art. 1 „Karty Szanghajskiej Organizacji Współpracy”) [14]

Wśród organów SOW dokumenty konstytuujące organizację wymieniały: Rada Głów Państw, Rada Szefów Rządów (premierów), Rada Ministrów Spraw Zagranicznych, Narady Kierowników Ministerstw i/lub Resortów, Rada Narodowych Koordynatorów, Regionalna Struktura Antyterrorystyczna oraz Sekretariat (art. 4). Rada Głów Państw miała pełnić rolę najwyższego organu SOW. Zbierać się miała raz w roku, zaś jej obradom przewodniczyć powinna głowa państwa, które gości Radę. Kolejność krajów, w których przeprowadzane są posiedzenia determinowana jest przez kolejność alfabetyczną nazw krajów, ustalaną wg. alfabetu rosyjskiego.

Do kompetencji Rady zaliczono wyznaczanie głównych kierunków rozwoju organizacji; podejmowanie wszelkich decyzji dotyczących struktury SOW i jej funkcjonowania (za wyjątkiem Regionalnego Centrum Antyterrorystycznego); współdziałanie z innymi organizacjami międzynarodowymi oraz dyskutowanie bieżących problemów międzynarodowych (art. 5). Rada Szefów Rządów (premierów) spotykać się ma na posiedzeniach również raz do roku, a obradami kierować miał premier kraju, na którego terytorium odbywa się posiedzenie. Miejsce posiedzenia ustalane jest na drodze konsultacji. Do kompetencji Rady Szefów Rządów należy: przyjmowanie budżetu organizacji, rozpatrywanie i rozwiązywanie spraw tyczących się „konkretnych, a zwłaszcza gospodarczych” [15] sfer współpracy w ramach ugrupowania (art. 6).

Rada Ministrów Spraw Zagranicznych zbiera się na miesiąc przed posiedzeniem Rady Głów Państw. Nadzwyczajne posiedzenia Rady Ministrów Spraw Zagranicznych może zostać zwołane z inicjatywy nie mniej niż dwóch państw członkowskich i za zgodą wszystkich pozostałych krajów. Posiedzeniom przewodzi minister spraw zagranicznych kraju, w którym aktualnie zaplanowane jest posiedzenie Rady Głów Państw. Do kompetencji Rady Ministrów Spraw Zagranicznych zaliczono: rozpatrywanie problemów bieżącej działalności  organizacji; przygotowywanie posiedzeń Rady Głów Państw oraz organizowanie konsultacji w ramach SOW, dotyczących problematyki międzynarodowej. Rada może, jeśli zaistnieje taka potrzeba, wystąpić z deklaracjami w imieniu organizacji. Nadto przewodniczący Rady, w okresie między posiedzeniami Rady Głów Państw, reprezentuje organizację w stosunkach zewnętrznych (art. 7). Jest to więc instytucja wykonawcza, która wprowadza w życie projekty zaakceptowane przez Radę Szefów Państw i Radę Szefów Rządów.

Narady Kierowników Ministerstw i/lub Resortów zwoływane są na podstawie decyzji Rady Głów Państw lub Rady Premierów. Posiedzenia mają nosić charakter „regularny”, zaś miejsce i czas ustalane są drogą konsultacji. Naradzie przewodniczy szef resortu organizującego spotkanie. „Karta…” przewiduje możliwość tworzenia stałych lub tymczasowych grup ekspertów, przygotowujących Narady (art. 8). Rada Narodowych Koordynatorów „zbiera się nie rzadziej niż trzy razy do roku”.[16] Posiedzeniom przewodniczy Narodowy Koordynator z kraju, w którym ma się odbyć najbliższe posiedzenie Rady Głów Państw. Do zadań tej Rady należy koordynacja i kierowanie bieżącą działalnością organizacji; przygotowywanie posiedzeń trzech pozostałych Rad (tj. Głów Państw, Premierów i Ministrów Spraw Zagranicznych). Przewodniczący Rady Koordynatorów może, na polecenie Przewodniczącego Rady Ministrów Spraw Zagranicznych reprezentować SOW na zewnątrz. Koordynatorzy są mianowani przez państwa członkowskie zgodnie z przyjętą przez nie wewnętrzną procedurą (art. 9).

Regionalna Struktura Antyterrorystyczna powstała na podstawie „Szanghajskiej konwencji o walce z terroryzmem, separatyzmem i ekstremizmem” z 15 czerwca 2001, zaś art. 10 „Karty Szanghajskiej Organizacji Współpracy” nadała  tej instytucji charakter stałego organu. Na szczycie w Sankt-Petersburgu, w 2002 r., podpisano „Umowę o Regionalnej Strukturze Antyterrorystycznej Państw-Członków SOW”, która regulowała kwestie związane z funkcjami, zadaniami i działalnością RSA. Początkowo jej siedzibą miał być Biszkek, jednak ostatecznie podczas spotkania szefów państw w Moskwie, w 2003 r., zadecydowano o lokowaniu komitetu wykonawczego RSA w Taszkiencie .[17] Szczyt w Moskwie zatwierdził także „Regulamin Komitetu Wykonawczego (sztabu generalnego) RSA”. Biura Regionalnej Struktury Antyterrorystycznej w Taszkiencie otwarto 17 czerwca 2004 r.[18]

Sekretariat jest stałym organem SOW o charakterze administracyjnym. Siedzibą Sekretariatu jest Pekin, zaś jego pracom przewodniczy Sekretarz, który jest mianowany przez Radę Głów Państw, na wniosek Rady Ministrów Spraw Zagranicznych. Sekretarz mianowany jest na zasadzie rotacji według porządku alfabetycznego nazw państw-członków organizacji w alfabecie rosyjskim. Kadencja trwa trzy lata i nie ma możliwości jej przedłużenia. Zastępcy Sekretarza mianowani są przez Radę Ministrów Spraw Zagranicznych na wniosek Rady Koordynatorów i nie mogą pochodzić z tego samego kraju, co Sekretarz. Sekretarz, jego zastępcy i pracownicy Sekretariatu mają status urzędników międzynarodowych (art. 11). W Sekretariacie pracuje ok. 30 osób. Ilość pracowników Sekretariatu pochodzących z danego państwa zależy od wkładu finansowego tego państwa do budżetu organizacji .[19] Podczas jubileuszowego szczytu SOW w czerwcu 2006 r. w Szanghaju, podniesiono status Sekretariatu z Wykonawczego na Generalny .[20]

Oprócz RSA w ramach SOW funkcjonuje jeszcze jedna instytucja zajmująca się bezpieczeństwem regionalnym. Ma ona charakter półformalny, ponieważ żaden z podstawowych dokumentów o niej nie wspomina. Jest nią tzw. „Grupa Biszkecka”, składająca się z szefów organów ochrony porządku prawnego i służb specjalnych krajów członkowskich. Pierwsze spotkanie tej grupy odbyło się w dniach 1-2 grudnia 1999 roku w Biszkeku. Podpisano na nim „Memorandum o kooperacji i współdziałaniu” oraz dokument tworzący ramy instytucjonalne dla działania „Grupy Biszkeckiej”. Od tej pory grupa spotykała się regularnie co roku. Jest to organ o charakterze konsultacyjnym – prowadzi dyskusje i przygotowuje plany kooperacji państw w dziedzinie walki z zorganizowanymi grupami przestępczymi, terroryzmem, nielegalną migracją itp.[21]

Podczas szanghajskiego szczytu, w czerwcu 2006 r., zakończono formowanie dwóch struktur o charakterze konsultacyjnym, których zadaniem jest ułatwienie współpracy gospodarczej państw SOW. Mowa tu o Radzie Gospodarczej i Stowarzyszeniu Międzybankowym. Do kompetencji tych organów należy przygotowywanie i wdrażanie projektów współpracy w dziedzinie gospodarki.[22]

Decyzje w SOW podejmowane są na zasadzie konsensusu, za wyjątkiem decyzji dotyczących zawieszenia lub pozbawienia członkostwa. Decyzje tego typu podejmowane są według zasady „konsensus minus głos zainteresowanego”(art. 16 „Karty SOW”). Organizacja posiada własny budżet, który tworzony jest poprzez wkłady państw członkowskich (art. 12). SOW ma charakter zamknięty – mogą do niej wstępować tylko kraje regionu, które „zobowiążą się do przestrzegania celów i zasad niniejszej Karty oraz decyzje innych umów międzynarodowych i dokumentów przyjętych w ramach SOW” [23] (art. 13). Dokument nie definiuje o jakie region chodzi, ale można domniemywać, że chodzi o region Azji Centralnej. Decyzja o przyjęciu nowego członka podejmowana jest przez Radę Głów Państw, na wniosek Rady Ministrów Spraw Zagranicznych (art. 13).
„Karta Szanghajskiej Organizacji Współpracy” zawiera także procedurę usuwania lub występowania kraju członkowskiego z ugrupowania. Państwo, które nie przestrzega zasad Karty „i/lub systematycznie nie wypełnia swoich obowiązków wynikających z międzynarodowych umów i dokumentów zawartych w ramach SOW” [24] może być zawieszone w prawach członka decyzją Rady Głów Państw, na wniosek Rady Ministrów Spraw Zagranicznych, lub decyzją Rady Głów Państw z organizacji usunięte. Państwo członkowskie może wystąpić z organizacji, pod warunkiem, że poinformuje o tym pozostałych członków na 12 miesięcy przed datą wystąpienia. Jest jednak związane wszystkimi zobowiązaniami przyjętymi w ramach SOW do ich pełnej realizacji (art. 13). Językami oficjalnymi i roboczymi organizacji są chiński i rosyjski (art. 20).

{mospagebreak} 

Główne kierunki współpracy

Współpraca w ramach SOW prowadzona była w trzech sferach. Po pierwsze, organizacja ta rozwinęła się ze spotkań konsultacyjnych dotyczących spraw bezpieczeństwa, więc przede wszystkim ma charakter organizacji bezpieczeństwa regionalnego. Z drugiej strony kraje tworzące SOW pragną widzieć ją jako instytucję działającą na wielu różnych poziomach – przede wszystkim jako podmiot integracji gospodarczej, co sprawia, że kwestie gospodarcze również są podnoszone na forum SOW. Ponadto jest to organizacja, dzięki której jej członkowie mogą realizować swoje cele polityczne. Być może przesadą jest powiedzieć, że jest to tylko i wyłączenie narzędzie rosyjskiej i chińskiej polityki zagranicznej [25], ale nie można też powiedzieć, że nie widać w działalności organizacji wpływu motywów politycznych. Najlepszym przykładem może być wspominana wyżej „Deklaracja duszanbińska” z popierająca m.in.: politykę chińską wobec Tajwanu i Xinjangu oraz rosyjską wobec Czeczenii. Dzięki tej organizacji oba te kraje wzajemnie popierają swoją politykę zagraniczną i wewnętrzną.

Jednak nie tylko Chiny i Federacja Rosyjska mogą traktować SOW jako platformę dla budowania swej pozycji w regionie. Dla Kazachstanu jest to wymarzona organizacja, która pozwala skanalizować istniejący od początku lat 90 dylemat kazachstańskiej polityki, określany jako „smok czy niedźwiedź”, czyli balansowanie między Moskwą i Pekinem. Taszkient, który konkuruje z Astaną o palmę pierwszeństwa w regionie, zyskuje płaszczyznę na którym może tę walkę prowadzić, a równocześnie pozyskuje sojuszników, niezbędnych mu do walki z wewnętrzną opozycją islamską. Tadżykistan potrzebuje pomocy finansowej i technicznej w celu zapewnienia bezpieczeństwa na słabo strzeżonej i „gorącej” granicy z Afganistanem. Kirgistan, którego pozycja na regionalnej i globalnej scenie stosunków międzynarodowych jest bardzo słaba, ma dzięki SOW szansę zaistnieć na szerszym forum politycznym.

Upolitycznienie organizacji sprawia, że w krótkiej historii SOW to zazwyczaj motywy polityczne decydowały o intensyfikacji współdziałania. Jak już wspomniano, podstawową sferą współpracy jest kooperacja w dziedzinie bezpieczeństwa. Fakt, że szczyty „Szanghajskiej piątki” w Biszkeku i Duszanbe zbiegły się w czasie z tzw. kryzysami batkeńskim, wpłynęło na aktywizację współpracy w tej dziedzinie. Batken to prowincja Kirgistanu, która leży na pograniczu kirgisko-tadżycko-uzbeckim. Graniczy z uzbecką Doliną Fergańską, gdzie aktywnie działa parta Hizb ut-Tahrir al-Islam oraz z tadżycką prowincją Sogd, gdzie schronili się zbiegli z Uzbekistanu członkowie Islamskiego Ruchu Uzbekistanu (IRU). Bojownicy IRU zaatakowali z terytorium Tadżykistanu pogranicze Kirgistanu i Uzbekistanu. Żaden z napadniętych krajów nie otrzymał pomocy od swoich szanghajskich partnerów, same zaś nie potrafiły przeciwdziałać atakom.[26] Fakt ten wpłynął na podważenie wiarygodności organizacji jako struktury bezpieczeństwa i zmusił państwa członkowskie, zwłaszcza dwóch najważniejszych członków ugrupowania, do intensyfikacji współdziałania w tej sferze. Bezpośrednim efektem tej współpracy było przyjęcie „Szanghajskiej konwencji o walce z terroryzmem, separatyzmem i ekstremizmem” oraz późniejsze powstanie Regionalnej Struktury Antyterrorystycznej.

Kolejną przesłanką dla współpracy państw SOW, nie tylko w dziedzinie bezpieczeństwa dały wydarzenia z 11 września 2001 r. w USA. Aktywizacja państw zachodnich, a przede wszystkim USA w regionie oraz stosunkowo szybkie postępy podczas wojny w Afganistanie doprowadziły do podważenia zaufania do SOW jako organizacji mającej zapewnić bezpieczeństwo. Bliska współpraca Stanów Zjednoczonych z krajami regionu, zwłaszcza z Tadżykistanem i Uzbekistanem, spowodowała ofensywę dyplomatyczną Federacji Rosyjskiej i Chin. Głównym instrumentem działania były kontakty dwustronne – zintensyfikowanie współpracy gospodarczej z krajami regionu przez Chiny oraz „dyscyplinujące” wizyty rosyjskich polityków w państwach Azji Centralnej .[27] Jednak oba kraje postanowiły także przekształcić „Szanghajskie forum” w pełnoprawną organizację, by podnieść jej rangę w świecie. Efektem tego było przyspieszenie prac nad „Kartą Szanghajskiej Organizacji Współpracy” i instytucjonalizacją organizacji.
Widocznym efektem współpracy w dziedzinie bezpieczeństwa były wspólne manewry jednostek krajów SOW. Pierwsze zostały przeprowadzone w październiku 2002 r., przez wojska Chin i Kirgizji w strefie pogranicza obu krajów. Rok później, w sierpniu 2003 r. odbyły się wspólne ćwiczenia sztabowe i manewry pod kryptonimem „Współpraca-2003”. Były one podzielone na dwa etapy. Pierwszy przeprowadzono na terytorium Kazachtanu i uczestniczyły w niej oddziały z Kazachstanu, Kirgizji i Rosji. Drugi odbył się w Xinjangu – zachodniej prowincji Chin i uczestniczyły w niej wojska Chin oraz Kirgizji .[28] Kolejne manewry zostały zaplanowane na 2007 r. Przeprowadzone mają być w pobliżu Uralu i na pograniczu krajów SOW.
Równocześnie rozpoczęto pracę nad rozwojem współpracy na poziomie gospodarczym. Pierwsza Rada Szefów Rządów, która zebrała się 14 września 2001 r. w Ałmaty, przyjęła memorandum, które mówiło o głównych celach regionalnej współpracy gospodarczej i dążeniu do stworzenia warunków ułatwiających rozwój inwestycji i handlu między członkami organizacji. W maju 2002 r., w Szanghaju miało miejsce pierwsze spotkanie ministrów odpowiedzialnych za handel zagraniczny i gospodarcze stosunki zewnętrzne. W październiku 2002 r. w Pekinie odbyło się I Forum SOW, na którym dyskutowano o kooperacji i wspólnych inwestycjach w dziedzinie energetyki.[29]

Drugie posiedzenie Rady Szefów Rządów odbyło się 23 września 2003 r. w Pekinie. Podpisano na niej kilka dokumentów technicznych i programowych, m.in.: „Program wielostronnej współpracy gospodarczo-handlowej między krajami członkowskimi SOW”, który miał określać kierunki współpracy państw SOW na okres do 2020 r. Zakładał on stopniową wprowadzenie na „obszarze SOW” swobody przepływu towarów, kapitału, usług i technologii. W 2004 i 2005 r. państwa SOW przyjęły dwa dokumenty określające konkretne etapy realizacji tego programu.[30]

21 czerwca 2004 r., w Taszkiencie, odbył się kolejny szczyt głów państw organizacji. Przyjęta na nim Deklaracja Taszkiencka podsumowała dotychczasowy rozwój organizacji, bowiem szczyt w Taszkiencie zamknął oficjalnie okres formowania instytucjonalnego SOW. Sygnatariusze Deklaracji podkreślili fakt, że zachowanie stabilności w regionie uzależnione jest od rozwoju współpracy gospodarczej .[31] Dla stymulacji tego procesu państwa członkowskie poleciły Sekretariatowi SOW przygotowanie dokumentów niezbędnych dla stworzenia Fundacji Rozwoju SOW i Centrum Handlu SOW. Instytucje te miały, w zamyśle sygnatariuszy Deklaracji Taszkienckiej, zintensyfikować wymianę handlową między krajami członkowskimi oraz zwiększyć wartość wzajemnych inwestycji bezpośrednich. Dokument zawierał również ustalenia dotyczące włączenia do obszaru objętego współpracą w ramach SOW, kwestii związanych z ochroną środowiska oraz „racjonalnym wykorzystania zasobów wodnych”. Na szczycie taszkienckim przyjęto także „Umowę o współpracy w walce z nielegalnym obrotem narkotykami, środkami psychotropowymi i ich pochodnymi” oraz przyznano Mongolii status obserwatora przy organizacji .[32]

W deklaracji, przyjętej podczas szczytu w lipcu 2005 r. w Astanie, powtarzano w zasadzie wszystkie dotychczasowe elementy, obecne w oficjalnych dokumentach SOW. Podkreślano potrzebę współpracy w dziedzinie zwalczania terroryzmu i przestępczości zorganizowanej oraz współdziałania w sferach gospodarczych. Nacisk położono jednak przede wszystkim na kwestie bezpieczeństwa – podczas szczytu przyjęto „Koncepcję współpracy państw członkowskich SOW w walce z terroryzmem, separatyzmem i ekstremizmem”, a także utworzono Grupę Kontaktową SOW-Afganistan. Jednym z głównych celów działalności Grupy miała być walka z produkcją i tranzytem afgańskich narkotyków. Na szczycie astańskim status obserwatora uzyskali: Afganistan, Indie, Iran i Pakistan.

Jubileuszowy szczyt pięciolecia SOW, który odbył się w lipcu 2006 r. w Szanghaju był znaczący przede wszystkim ze względów politycznych. W dokumencie końcowym pojawiły się elementy podstaw ideologicznych organizacji. „Deklaracja  Pięciolecia” definiowała termin „szanghajski duch” czyli zespół zasad, na których ma się opierać współpraca w ramach organizacji. Deklaracja zalicza do nich: „wzajemne zaufanie, wspólne zyski, równość, konsultacje wzajemne, szacunek do różnorodnych kultur, dążenie do wspólnego rozwoju”.[34] Sygnatariusze podkreślili także potrzebę reformy Rady Bezpieczeństwa ONZ, „w oparciu o zasadę geograficzną”.[35] Co więcej, strony stwierdziły, że SOW będzie popierać na stanowisko Sekretarza Generalnego ONZ kandydata pochodzącego z regionu azjatyckiego. Sygnatariusze dokumentu podkreślili potrzebę uszanowania różnorodności kulturowej świata i wynikającą z tego świadomość, że „konkretne modele rozwoju społecznego nie mogą być przedmiotem eksportu” .[37] Podczas tego szczytu dyskutowano także o kwestiach energetycznych – zwłaszcza o tranzycie gazu, czym szczególnie zainteresowane były Chiny. Najszerzej komentowana była jednak obecność na szczycie prezydenta Iranu Mahmuda Ahmadineżada oraz pogłoski o możliwym przystąpieniu Teheranu i innych krajów mających status obserwatora w SOW do Organizacji. W świetle konfliktu wokół irańskiego programu nuklearnego przyjęcie Iranu do SOW, mogło bowiem wywołać ostry sprzeciw Waszyngtonu.[37]

Wśród publikacji dotyczących tej organizacji przewijają się zazwyczaj trzy opinie na jej temat. Jedna grupa ekspertów uważa, że SOW jest tylko i wyłącznie narzędziem polityki zagranicznej Rosji i Chin i jako taka będzie rozwijać się dynamicznie tylko wtedy, kiedy będzie to potrzebne dwóm mocarstwom.[38] Zwolennicy drugiego nurtu podkreślają, że w tej organizacji możliwa jest tylko współpraca w dziedzinie bezpieczeństwa, ponieważ istnieją zbyt wielkie różnice między zasobami i gospodarkami państw-członków, by współpraca na innych poziomach była możliwa.[39] Trzecia frakcja podkreśla różnorodność państw wchodzących w skład tej organizacji, zauważa, że tylko dzięki tej różnorodności możliwe jest zapewnienie stabilności w tak konfliktowym regionie.[40] Zwolennicy tego ostatniego poglądu zwracają także uwagę na fakt, że stosunkowo szybkie tempo rozwoju instytucjonalnego organizacji pozwala przewidywać, że dalszy rozwój Szanghajskiej Organizacji Współpracy będzie mieć równie dynamiczny charakter. Prawdopodobnie wszystkie te opinie są prawdziwe, choć zawierają tylko część prawdy o SOW.

{mospagebreak} 

Podsumowanie

Wydaje się, że charakteryzując SOW należy zwrócić uwagę na trzy elementy. Po pierwsze, wśród członków organizacji występują znaczne dysproporcje gospodarcze i polityczne, tym bardziej widoczne że w Szanghajskiej Organizacji Współpracy mamy do czynienia z dwoma silnymi państwami. Z jednej strony skali są więc Chińska Republika Ludowa i Federacja Rosyjska, czyli kraje o znacznych zasobach i dużym potencjale; a z drugiej zniszczony wojną domową Tadżykistan i niestabilny po przewrocie wewnętrznym Kirgistan. Tym samym to ChRL i RF mają decydujący głos w organizacji. Po drugie, organizacja ta wyrosła na gruncie debat o problemach bezpieczeństwa w regionie, a inne sfery współpracy pojawiły się dopiero w procesie formowania organizacji. Stąd wypływa jeszcze jedna cecha – SOW jest kolejną organizacją w regionie Azji Centralnej, w której de facto kwestie integracji gospodarczej, energetycznej, kulturalnej i ekologicznej podporządkowane są motywom politycznym. Sprawia to, że integracja na wszystkich poziomach uzależniona jest od sytuacji wewnętrznej w danym kraju i priorytetów jego polityki zagranicznej.

Jubileuszowy szczyt w Szanghaju pokazał, że SOW jest organizacją o dużym znaczeniu regionalnym, która w nieodległej przyszłości stanowić może przeciwwagę dla wpływów Zachodu (przede wszystkim USA) w regionie Azji Środkowej, a nawet odegrać poważną rolę w całej Azji. Potwierdził także priorytet decyzji politycznych nad działaniami w sferze bezpieczeństwa i gospodarki.

Deklaracja Pięciolecia wyraźnie wskazuje na wpływ jaki na postrzeganie sceny międzynarodowej, przez liderów Organizacji, miały „kolorowe rewolucje” oraz aktywizacja GUAM i utworzenie Wspólnoty Demokratycznego Wyboru. W Deklaracji wyraźnie pobrzmiewają echa wypowiedzi przedstawicieli władz Rosji o wspieranym przez Zachód eksporcie „demokratycznych rewolucji”, mającym na celu osłabienie wpływów rosyjskich „w tradycyjnej sferze odpowiedzialności Moskwy”.
Podobne znaczenie miała obecność na szczycie prezydenta Ahmadineżada i prośba o przyjęcie Iranu do SOW. Uczestnictwo w takiej organizacji osłabiłoby efekt bojkotu dyplomatycznego Iranu przez kraje Zachodu. Władze w Teheranie uznały też prawdopodobnie, że przyłączenie się do SOW wzmocnić może ich pozycję wobec USA i UE w negocjacjach dotyczących irańskiego programu nuklearnego.
Oba te fakty świadczą o chęci umocnienia politycznej pozycji niechętnych ekspansji politycznej i ideologicznej Zachodu (a w szczególności USA), poprzez wzmocnienie znaczenia organizacji. Zainteresowanie Iranu SOW wskazuje, że organizacja ta może stać się forum dla wszystkich państw regionu (a może nawet krajów spoza niego), niezadowolonych z dominującej pozycji USA na świecie. Równocześnie potencjał krajów regionu (przede wszystkim chodzi o surowce energetyczne), stanowić może podstawę dla współdziałania krajów SOW.

Współpraca w ramach organizacji nadal koncentruje się przede wszystkim na kwestiach bezpieczeństwa. Kraje organizacji (zwłaszcza Rosja i Chiny) zacieśniają swe kontakty militarne zarówno na poziomie współdziałania armii jak i przemysłów zbrojeniowych. Coraz większe znaczenie w rozwoju organizacji nabierają jednak kwestie gospodarcze. Od końca 2005 r. coraz częściej rozważa się realizację wspólnych  projektów w dziedzinie energetyki, a zwłaszcza tranzytu surowców energetycznych, w szczególności gazu. Tematem tym również zainteresowane są Pekin (jako odbiorca) i Moskwa (jako dostawca), a także państwa mające status obserwatora w SOW, takie jak Afganistan czy Pakistan (jako kraje tranzytowe).

Przypisy:

1. Кожихов А. Г., Ларин Н. И., Шанхайская Организация Сотрудничества, комментарий Центра Внешней Политики и анализа к итогам Шанхойского саммита, [w:] Шанхайская организация сотрудничества, Центр Внешней Политики и анализа, www.cvi.kz, s. 1.
2. Zasada G., Nowy etap w rozwoju Szanghajskiej Organizacji Współpracy, „Komentarze OSW”, 22 stycznia 2004, www.osw.waw.pl, s. 1.
3. Бишкекская декларация глав государств Республики Казахстан, Китайской Народной Республики, Кыргызской Республики, Российской Федерации и Республики Таджикистан, Китайский Информационный Интернет-центр, www.china.org.cn, s. 1.
4. Кожихов А. Г., Ларин Н. И., op. cit., s. 2.
5. Душанбинская декларация глав государств Республики Казахстан, Китайской Народной Республики, Кыргызской Республики, Российской Федерации и Республики Таджикистан, www.china.org.cn.
6. Временное положение о порядке деятельности Совета Национальных координаторов государств-участников шанхайской организации сотрудничества, [w:] Шанхайская …, op. cit..
7. Кожихов А. Г., Ларин Н. И., op. cit., s. 2.
8. Por. Декларация о создании шанхайской организации сотрудничества, [w:] Шанхайская …, op. cit.
9. Совместное заявление глав государств Республики Казахстан, Китайской Народной Республики, Кыргызской Республики, Российской Федерации, Республики Таджикистан, Республики Узбекистан, oficjalna strona MSZ Federacji Rosyjskiej, www.mid.ru.
10. Шанхайская декларация о борьбе с терроризмом, сепаратизмом и экстремизмом, www. mid.ru.
11. Шанхайская организация сотрудничества (справочная информация), www.mid.ru,s. 1.
12. Foreign politics of the week, Аналитический центр, www.ancentr.ru.
13. Zasada G., Nowy etap w rozwoju..., op. cit. s. 2.
14. Харта Шангхайской организации сотрудничества, www.china.org.cn.
15. Ibidem.
16. Ibidem.
17. Zasada G., Nowy etap w rozwoju..., op. cit. s. 2.
18. Справка: Шанхайская организация сотрудничества, www.china.org.cn, s. 2.
19. Zasada G., Nowy etap w rozwoju..., op. cit., s. 2.
20. K. Strachota, Szczyt Szanghajskiej Organizacji Współpracy, „Komentarze OSW”, 22 czerwca 2006, www.osw.waw.pl, s. 3
21. Шанхайская организация сотрудничества (справочная информация), www.mid.ru, s. 2; Press-relase on the meeting of hte representatives of law-enforcement agencies of the Republic of Kazakhstan, People’s Republic of China, Russian Federation, Kyrgyz Republic and The Republic of Tajikistan – members of the “Bishkek group” of the Shanghai Organization of Co-operation (May 23, 2002, Astana), oficjalna strona MSZ Kazachstanu, www.mfa.kz.
22. «Обобщать опыт, углублять сотрудничество, вести ШОС к новым победным свершениям» Статья Испольнительного секретаря Чжан Дегуана по случаю пятилетия ШОС, oficjalna strona SOW, www.sectsco.org, s. 3.
23. Харта Шангхайской организации…, op. cit.
24. Ibidem.
25. Por. Yom S. L., The Future of the Shanghai Cooperation Organization, “Harvard Asia Quarterly”, kwiecień 2004, www.fas.harvard.edu, s. 2.
26. Strachota K., Tadżykistan, [w:] Strachota K. (red.) Konflikty zbrojne na obszarze postradzieckim. Stan obecny. Perspektywy. Uregulowania. Konsekwencje, „Prace OSW”, nr 9, czerwiec 2003, www.osw.waw.pl, s. 17.
27. Por. M. Mienkiszak, Polityka Federacji Rosyjskiej wobec Azji po 11 września, [w:] „Sprawy Międzynarodowe”, 2002, nr 1, s. 90-91.
28. Аллисон Р., Центрвльная Азия и Закавказье: региональное сотрудничество и фактор российской политики, «Московскоий центр карнеги. Рабочие материалы», № 10, 2004, s. 11.
29. Шанхайская организация сотрудничества (справочная информация), www.mid.ru, s. 2; Справка: Шанхайская организация …, op. cit., s. 1.
30. Ibidem.
31. Ташкентская декларация глав государств-членов Шанхайской организации сотрудничества, www.china.org.cn, s. 1.
32. Справка: Шанхайская организация …, op. cit., s. 1-2.
33. Декларация глав-государств-членов ШОС принята 5 июля 2005 в Астане, www.mid.ru, s. 2; Интервью Ху Цзинтао корреспондентам стран ШОС, oficjalna strona MSZ ChRL, www.fmprc.gov.cn, s. 3.
34. Декларация пятилетия ШОС, www.sectsco.org, s.2
35. Ibidem.
36. Ibidem.
37. K. Strachota, op. Cit.
38. Por.: S. L. Yom, op. cit.
39. Por.: G. Zasada, op. cit.
40. Por.: B. Lo, Vladimir Putin and the evolution of russian foreign policy, Oxford, 2003, s. 86.