Przemysł naftowy na świecie
-
Jagoda Byrczek, Paweł Godlewski, Filip Topolewski
Całkowite potwierdzone zasoby ropy naftowej szacuje się obecnie na 1 bilion i 258 miliardów baryłek. Przy dzisiejszej cenie ok. 70 dolarów za baryłkę wartość zalegającego w ziemi surowca to w przybliżeniu 90 bilionów dolarów. To ponad sześciokrotnie więcej niż PKB Stanów Zjednoczonych w 2008 roku.
Gdzie znajduje się to bogactwo? Kto kontroluje rynki wydobycia ropy naftowej i produkcji paliw? Jakie siły rządzą popytem i podażą na ropę naftową?
Największe złoża ropy naftowej
Całkowite potwierdzone zasoby ropy naftowej* szacuje się obecnie na 1 bilion i 258 miliardów baryłek. Największe złoża, 59,9 procent światowych zasobów skoncentrowane są w rejonie Bliskiego Wschodu. 11,3 procent zasobów ropy naftowej znajduje się na terenie Europy i Azji. 10 procent zasobów surowca leży w Afryce, a 9,8 procent w rejonie Ameryki Południowej i Środkowej. W Ameryce Północnej znajduje się 5,6 procent, a w rejonie Pacyfiku 3,3 procent.
Jeszcze większa koncentracja pokładów ropy naftowej występuje przy podziale zasobów ze względu na państwa. Ponad 80 procent surowca leży na obszarze dziesięciu państw. Szacunkowe zasoby potwierdzone w miliardach baryłek oraz udział w całkowitych złożach światowych prezentuje poniższa tabela (kliknij na państwo by dowiedzieć się więcej o jego przemyśle naftowym):
Państwo Miliardy baryłek Procent światowych rezerw
Arabia Saudyjska 264,1 21,0%
Iran 137,6 10,9%
Irak 115,0 9,1%
Kuwejt 101,5 8,1%
Wenezuela 99,4 7,9%
Zjednoczone Emiraty Arabskie 97,8 7,8%
Rosja 79,0 6,3%
Libia 43,7 3,5%
Kazachstan 39,8 3,2%
Nigeria 36,2 2,9%
Źródło: BP Statistical Review 2009
*Zasoby potwierdzone - zasoby, dla których, na podstawie dostępnych informacji, istnieje rzeczywista pewność, że są technicznie i ekonomicznie opłacalne do wydobycia (tzn. istnieje ponad 90% prawdopodobieństwo, że zostaną wydobyte i sprzedane).
Najwięksi producenci ropy naftowej (2008)
Państwo Tysiące baryłek dziennie Procent światowego wydobycia
Arabia Saudyjska 10846 13,1%
Rosja 9886 12,4%
USA 6736 7,8%
Iran 4325 5,3%
Chiny 3795 4,8%
Kanada 3238 4,0%
Meksyk 3157 4,0%
Zjednoczone Emiraty Arabskie 2980 3,6%
Kuwejt 2784 3,5%
Wenezuela 2566 3,4%
Źródło: BP Statistical Review 2009
Największe przedsiębiorstwa przemysłu naftowego
Przemysł naftowy ma za sobą długę historię przekształceń własnościowych. Po rozbiciu amerykańskiego giganta Standard Oil na rynku dominowały przedsiębiorstwa, określane mianem "Siedmiu Sióstr". Po fuzjach i przekształceniach dzisiejsza "wielka szóstka" przemysłu naftowego wśród przedsiębiorstw prywatnych przedstawia się następująco:
1. Exxon Mobil (USA)
2. Royal Dutch Shell (Holandia / Wielka Brytania)
3. BP - British Petroleum (Wielka Brytania)
4. Chevron Corporation (USA)
5. ConocoPhillips (USA)
6. Total S.A. (Francja)
W wyniku nacjonalizacji przedsiębiorstw naftowych z czasem po drugiej wojnie światowej coraz większy udział w rynku zdobywały przedsiębiorstwa państwowe, których większość udziałów należała do rządów państw naftowych. Dzisiaj przedsiębiorstwa państwowe posiadają prawie 90 procent potwierdzonych złóż ropy naftowej oraz odpowiadają za około 52 procent światowego wydobycia. Do największych przedsiębiorstw w tej kategorii należą:
1. Saudi Aramco (Arabia Saudyjska)
2. Gazprom (Rosja)
3. CNPC (Chiny)
4. NIOC (Iran)
5. PDVSA (Wenezuela)
6. Petrobras (Brazylia)
7. Petronas (Malezja)
Siły kształtujące rynek ropy naftowej
Złożoność mechanizmu oddziaływania na cenę ropy nie pozwala zbudować wiarygodnego modelu prognostycznego, stąd wszelkie prognozy analityków rynkowych ceny ropy w średnim i długim okresie nie sprawdzają się. Mimo to jesteśmy w stanie określić główne czynniki wpływające na ceny ropy naftowej, a zwłaszcza odpowiadające za jej wzrost. Należą do nich:
1. Czynniki ekonomiczne: niska elastyczność cenowa popytu i podaży oraz struktura dostaw (siła OPEC) i z drugiej strony – silny i niespotykany wcześniej wzrost popytu ze strony Chin i innych krajów azjatyckich oraz krajów Bliskiego Wschodu – producentów, którzy dywersyfikując gospodarkę muszą kupować coraz więcej swoich zasobów.
2. Czynniki polityczne: rosnące ryzyko polityczne (terroryzm, wojny w regionach zasobnych w ropę), a zwłaszcza napięcia wiązane za spekulacjami na temat nowych wojen oraz groźby przerwania dostaw.
3. Geologiczne: spadek wydobycia w krajach rozwiniętych i równocześnie demokratycznych oraz rosnący dyktat krajów OPEC, których dystans od demokracji nie zmniejsza się. W ciągu 20 lat kraje demokratyczne zmniejszyły swój udział w globalnym wydobyciu z 38 proc. do 24 proc., przeciwnie do OPEC, która zwiększyła swój udział z 28 proc. do 38 proc.
4. Obawy o wyczerpanie i spadek wydobycia największych złóż na skutek niskich inwestycji lub złego zarządzania spowodowanego eliminowaniem zachodnich koncernów będących wehikułami technologii, wiedzy, know-how i kapitału
5. Rozwój rynku kapitałowego (strategie portfelowe wykorzystujące indeksy rynków surowcowych) ora rynek kontraktów futures, który na cenę ropy naftowej mógł zadziałać jak dźwignia i prawdopodobnie zainicjował i zmotywował Arabię Saudyjską do grania w i poprzez OPEC na utrzymywanie ceny ropy pomiędzy „sufitem a podłogą” w funkcji maksymalizacji przychodów ze sprzedaży ropy.
Analizy rynku z okresu 1970 – 1998 wykazały, ze za wzrost ceny odpowiedzialne były głównie trzy czynniki:
1. niska elastyczność cenowa,
2. spadek wydobycia w USA oraz
3. wrażliwość rynku na gwałtowne zmniejszenie dostaw (przerwy w dostawach ropy z Iranu, Iraku, Kuwejtu w latach 1978 – 1991)
Analiza rynku od początku 2007 roku do lipca 2008 roku wykazuje, że spekulacje nie mogą być uznane za czynnik trwale albo średnio- lub długoterminowo kształtujący cenę ropy. Szczegółowa analiza przepływów i zmian stanu zapasów ropy, w kontekście zmian i relacji bieżącej ceny spotowej oraz ceny terminowej w kontraktach futures prowadzi do wniosku, iż przyczyna gwałtownego wzrostu ceny ropy w 2008 roku był stale rosnący popyt (Chiny, olimpiada) niewrażliwy na cenę, dążący do przekroczenia wzrostu podaży (przy spowolnionym wydobyciu przez OPEC i Rosję) i wytrącenia rynku ze stanu równowagi.
Podaż ropy - rola OPEC w kształtowaniu ceny ropy naftowej
OPEC liczy 13 członków, dostawców ropy, posiadających razem 44 procentowy udział w globalnym wydobyciu. Przy czym jedna trzecia ostaw OPEC pochodzi z Arabii Saudyjskiej. Według analityków rynkowych taki udział w globalnych dostawach zapewnia krajom OPEC realizacje celu strategicznego – maksymalizację przychodów (wartości obecnej przyszłych dostaw)
W historii wydobycia ropy naftowej Arabia Saudyjska miała decydujący wpływ poprzez OPEC na wielkość podaży oraz cenę. Wpływ ten jest ewidentny od lat 60-tych.Analizując wykresy dostaw ropy przez OPEC i Arabię Saudyjską, nie można nie dostrzec pozytywnych reakcji na spadek wydobycia z innych krajów. Spadek wydobycia przez Kuwejt i Irak we wrześniu 1990 roku, czy przez Irak w 2003 roku był natychmiast pokryty przez Arabię Saudyjską.
Generalnie można zauważyć, że wielkość podaży ropy przez Arabię Saudyjską jest silnie skorelowana z wielkością wydobycia OPEC oraz krzywą globalnej podaży.
OPEC może wpływać na ceny ropy ze względu na znaczny udział w rynku wydobycia ropy oraz niską elastyczność dostaw z krajów nie-OPEC. Analizy strategii maksymalizacji zysków OPEC przeprowadzone przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy wskazują, że niezależnie od skowanej strategii OPEC maksymalizuje swoje zyski dla udziału w globalnym wydobyciu wynoszącym od 40 do 45 procent. Z tego wynika, że OPEC nie jest zainteresowany wypełnianiem luki brakującej podaży (zwiększaniem produkcji), lecz utrzymaniem optymalnego udziału w globalnym wydobyciu.
Popyt na ropę
Popyt i podaż są najważniejszymi czynnikami, które kreują ceny jakiegokolwiek produktu, również ropy naftowej. Najwięksi na świecie eksporterzy tego surowca starają się cały czas o jak najlepsze zbilansowanie popytu i podaży. Jeśli na światowych rynkach jest dostępna zbyt duża ilość ropy naftowej jej ceny spadają w dół. Z drugiej strony, jeśli występuje niedobór, wartość znacząco wzrasta. Ta ostatnia sytuacja jest jak najbardziej korzystna dla państw eksportujących, jednak kraje importujące największe ilości surowca posiadają na tyle mocne argumenty, że są w stanie zmniejszyć jego ilość na rynku przez wywarcie presji na eksporterów.
W chwili obecnej popyt na ropę jest stosunkowo niski, co wynika z trwającego już dwa lata kryzysu gospodarczego. Kraje rozwinięte i rozwijające się nie są w stanie utrzymać takiej konsumpcji surowca, jak to miało miejsce przed kryzysem. Żeby uniknąć drastycznej obniżki wartości ropy, kraje eksportujące zmuszone było do skorygowania wydobycia. Największe cięcia przeprowadziła organizacja państw eksportujących ropę OPEC, która ograniczyła dzienne wydobycie ropy o ok. 4 miliony baryłek.
Globalny popyt na ropę jest funkcją światowej aktywności gospodarczej i ceny ropy. Wyższy poziom działalności gospodarczej łączy się z wyższym zapotrzebowaniem na ropę, natomiast wyższe ceny ograniczają wzrost zapotrzebowania. Relacje pomiędzy popytem a podażą opisywane są elastycznością cenową i elastycznością dochodową popytu. Elastyczność cenowa popytu jest relacją procentowej zmiany ilościowej popytu do procentowej zmiany ceny ropy naftowej. Nieelastyczność cenowa oznacza, że jeśli rośnie cena ropy rosną również wydatki na zakup ropy. Elastyczność dochodowa jest z kolei miarą zmiany konsumpcji ropy od zmiany PKB. Nieelastyczność dochodowa oznacza, że wzrostowi PKB towarzyszy spadek udziału wydatków na zakup ropy w całkowitych wydatkach.
Elastyczność cenowa popytu na ropę jest niska i wrażliwa na krótkoterminowy trend. Pomimo niskiej elastyczności jej zakres zmienności jest jednak dość szeroki, co oznacza, że zmiana ceny ma niewielki wpływ na popyt w krótkim terminie.
Elastyczność cenowa w długim terminie jest większa od elastyczności krótkoterminowe, ale również niewielka, co może wynikać z faktu, że przygotowanie odpowiedzi na zmianę popytu wymaga czasu (długi termin uruchomienia inwestycji)
Elastyczność dochodowa popytu na ropę waha się w dość szerokim zakresie zmienności. Wynika to stąd, że występuje duże różnicowanie elastyczności w poszczególnych regionach i krajach. Kraje rozwijające się oraz kraje azjatyckie wykazują większą elastyczność dochodową niż kraje rozwinięte. Elastyczność dochodowa ulega zmniejszeniu wraz z wzrostem uprzemysłowienia kraju (czyli wzrostowi PKB towarzyszy spadek udziału wydatków na ropę). Dla przykładu konsumpcja ropy w USA rosła o 4,5 procent średniorocznie w latach 1945 – 1973, a zaledwie 0,5 procent rocznie w latach 1973 – 2006. W konsekwencji po 1973 roku stosunek konsumpcji ropy do PKB w USA spadł o połowę.
Prognozy popytu
Uważa się, że globalny popyt na ropę naftową będzie rósł szybciej niż w przeszłości, ale wolniej niż prognozowany popyt na energię z powodu zmniejszającego się udziału rynkowego ropy. Szacowany średnioroczny wskaźnik wzrostu globalnego popytu na ropę wynosi od 1,0 proc. do 1,9 proc (International Energy Agency szacuje wzrost 1,3 proc średniorocznie pomiędzy 2005 a 2030, amerykańska EIA, z kolei, przewiduje 1,4 procent). Od roku 1980 do 2000 średnioroczny wzrost globalnego popytu na ropę wynosił według różnych szacunków od 0,9 proc. do 1,06 proc. Natomiast średnioroczny wzrost popytu w latach 1986 – 2006 wyniósł już 1,6 procent.
Największe instytucje analityczne (w strukturach np. OPEC, czy Międzynarodowej Agencji Energetycznej) regularnie publikują informacje o przewidywanej konsumpcji ropy na świecie. W opracowaniach brane są pod uwagę wszelkie dostępne dane, żeby przewidywania były jak najbardziej wiarygodne. Przykładowo ostatni raport MEA wziął pod uwagę optymistyczne przewidywania Międzynarodowego Funduszu Walutowego, co do gospodarek obydwu Ameryk oraz Azji, i podniósł przewidywany poziom światowej konsumpcji o 200 tys. baryłek do 84,6 milionów baryłek ropy dziennie.
Rodzaje ropy naftowej:
Na świecie handluje się ok. 161 rodzajami ropy naftowej. Rozróżnia się je głównie ich charakterystyką, jakością i dostępem do rynków. Głównymi rodzajami ropy są m.in.:
- WTI (West Texas Intermediate) – jest to ropa o bardzo wysokiej jakości i o niskiej zawartości siarki, dzięki czemu nazywa się ją ,,słodką’’. Jej jakość i miejsce występowania powodują, że jest odpowiednia do rafinowania w Stanach Zjednoczonych. Ropa typu WTI jest notowana na nowojorskiej giełdzie towarowej NYMEX.
- BRENT – mieszanka BRENT składa się z kilkunastu rodzajów ropy naftowej wydobywanej w rejonie Morza Północnego. Jej zasiarczenie jest nieznacznie większe od WTI. Ropa jest rafinowania w Europie Północnej, w rejonie Morza Śródziemnego i na wschodnim wybrzeżu USA. Mieszanka BRENT jest notowana m.in. na londyńskiej giełdzie LSE i nowojorskiej NYMEX.
- REBCO – rosyjska mieszanka wielu rodzajów ropy naftowej o dosyć mocnym zasiarczeniu. Przeznaczona jest zarówno na eksport, jak i do konsumpcji wewnętrznej. Eksportowana głównie przez naftoport w Primorsku. Rosja posiada również ropę typu Syberian Light, Sokol i URALS.
Na podstawie:
1. Wojciech Potocki, Mechanizmy kształtujące cenę ropy naftowej, Migracja kapitału w globalnej gospodarce, Warszawa 2009
2. National Petroleum Council, A comprehensive view to 230 of global oil and natural gas
3. Alan Greenspan, Era zawirowań
4. BP Statistical Energy Survey 2009
Najważniejsze wydarzenia 2012 roku na świecie
