Łukasz Wróblewski: System polityczny Węgier

• konstytucja węgier
• stosunki międzynarodowe
• system konstytucyjny węgier
• system polityczny węgier
• ustrój węgier
• wegry
• _pe24

Pochodną zmian ustrojowych na Węgrzech było uchwalenie 18 października 1989 roku ustawy XXXI „O zmianie konstytucji”. W literaturze znaleźć można jednak opinie, iż ze względu na zakres wprowadzonych zmian przyjęcie tej ustawy oznacza w praktyce uchwalenie nowej ustawy zasadniczej.

Droga do obecnego porządku prawno – ustrojowego

Zakończenie drugiej wojny światowej i zaprowadzanie na obszarze Węgier nowego porządku prawno – ustrojowego rozpoczęło się od uchwalenia w 1949 roku Konstytucji, kilkukrotnie następnie nowelizowanej. Pierwsza zmiana postanowień ustawy zasadniczej miała miejsce w 1972 roku. Jej istotę stanowiło, jak podaje Witold Brudziński, [1] wprowadzenie nowej definicji państwowości węgierskiej – „państwo socjalistyczne” oraz zasady kierowniczej roli partii marksistowsko – leninowskiej. Potwierdzono w niej również pozycję klasy robotniczej, jako klasy przewodniej, pozostającej w sojuszu z chłopstwem, inteligencją i pozostałymi masami pracującymi. Następna modyfikacja zapisów Ustawy Zasadniczej miała miejsce w kwietniu 1975 roku, kiedy to wydłużono kadencję parlamentu z 4 do 5 lat.

Kolejne zmiany postanowień konstytucji miały miejsce w latach osiemdziesiątych w okresie odwilży i słabnięcia systemu komunistycznego. Grudzień 1983 roku przyniósł powołanie nowego organu - Rady Prawa Konstytucyjnego. W roku 1985 wprowadzono do Konstytucji postanowienia dotyczące prawa wyborczego, zaś dwa lata później nieznacznie ograniczono kompetencje Rady Prezydialnej. W 1989 roku wprowadzono kolejne nowelizacje. 10 stycznia 1989 roku wprowadzono do Konstytucji instytucję Trybunału Konstytucyjnego oraz referendum ogólnokrajowego oraz znowelizowano postanowienie dotyczące wolności słowa, prasy, prawa do zrzeszania się i pokojowych zgromadzeń (z zastrzeżeniem, że korzystanie z tego prawa „nie może naruszać konstytucyjnego porządku Węgierskiej Republiki Ludowej). [2] Pięć miesięcy później wprowadzono natomiast wotum zaufania oraz wotum nieufności wobec Rady Ministrów.

Do przełomu w zakresie sytuacji prawnoustrojowej doszło w drugiej połowie lat 80 tych wraz ze wzrostem znaczenia opozycji antykomunistycznej. Rosnące w siłę zjednoczone ugrupowania opozycyjne doprowadziły w dniu 13 czerwca 1989 roku do rozpoczęcia tzw. „obrad trójkątnego stołu”, gdzie przy jednym boku zasiedli przedstawiciele opozycji, przy drugim strona rządowa, przy trzecim zaś przedstawiciele ugrupowań satelickich Węgierskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej. Rozmowy zakończone 18 września 1989 roku przyniosły porozumienie (nieakceptowane przez część sił demokratycznych) [3], zakładające podzielenie się władzą z opozycją. Pochodną tych rozmów było uchwalenie 18 października 1989 roku ustawy XXXI „O zmianie konstytucji” (na Węgrzech istnieje tradycja numerowania ustaw uchwalonych każdego roku cyframi rzymskimi) [4]. W literaturze znaleźć można opinie, iż ze względu na zakres wprowadzonych zmian przyjęcie tej ustawy oznacza w praktyce uchwalenie nowej ustawy zasadniczej. [5]

Węgry pod rządami „konstytucji” z 18 października 1989 roku

 Jak podaje Witold Brudziński [6] liczbę rozdziałów z dotychczasowych dziesięciu zwiększono do piętnastu, zaś z wcześniejszych 78 paragrafów jedynie osiem zachowało pierwotną treść. Zmieniono również nazwę państwa z Węgierska Republika Ludowa na Republika Węgierska.

Przyjęto ponadto nową definicję państwowości węgierskiej. Według § 2 rozdziału 1 Republika Węgierska jest niezawisłym, demokratycznym państwem prawnym. Suwerenem uczyniono natomiast lud węgierski, sprowadzony do pojęcia wspólnoty politycznej.

Wśród zasad ustrojowych, znajdują się ponadto zapisy, które należy uznać za szczególnie ważne, jak chociażby dotyczące relacji z innymi państwami.  Znajdujemy je w § 6 pkt. 1, gdzie czytamy: „Republika Węgierska odrzuca wojnę, jako środek rozstrzygania sporów między narodami i powstrzymuje się od stosowania przemocy wobec niepodległości i integralności terytorialnej innych państw, jak również od gróźb użycia przemocy” oraz w pkt. 3, „Republika Węgierska poczuwa się do odpowiedzialności za los Węgrów, żyjących poza jej granicami i popiera kultywowanie ich więzi z krajem węgierskim”.

Uwzględniono w nich również prawa człowieka, które § 8 uznaje za niezbywalne i nienaruszalne, a ich ochronę za powinność państwa. Gospodarka Węgier zdefiniowana została w § 9 jako gospodarka rynkowa, w ramach której tak własność publiczna  jak i własność prywatna objęte są równouprawnioną i równorzędną ochroną. Dalej w tym samym paragrafie znajduje się zapis, iż Republika Węgierska uznaje i popiera prawo przedsiębiorczości i wolność konkurencji gospodarczej. W paragrafie 13, natomiast zagwarantowane jest prawo własności [7].{mospagebreak}

Organy władzy państwowej

Władza ustawodawcza:

Zgromadzenie Krajowe (Orszaggyules) składa się z 386 deputowanych wybieranych w wyborach powszechnych na 4 lata w oparciu o mieszaną ordynację wyborczą. 176 deputowanych w okręgach jednomandatowych, 152 – w wielomandatowych (terytorialnych), kolejnych 58 natomiast z listy krajowej.

Regulacja wyborów dokonana została w ustawie XXXIV z 20 października 1989 roku „O wyborach deputowanych do Zgromadzenia Narodowego”. Zgodnie z nią są one czteroprzymiotnikowe: powszechne, równe, bezpośrednie i tajne. Czynne prawo wyborcze przysługuje obywatelowi Węgier w momencie ukończenia przez niego osiemnastego roku życia. Wyjątkiem są sytuacje, gdy dana osoba posiada ograniczoną zdolność do czynności prawnych, pozostaje pod ścisłą kuratelą oraz osoby skazane prawomocnym orzeczeniem na utratę praw publicznych. Prawa do uczestnictwa w wyborach pozbawieni są pełnoletni obywatele Węgier w sytuacji gdy nie zamieszkują na stałe lub tymczasowo na Węgrzech.
 Bierne prawo wyborcze przysługuje osobie posiadającej czynne prawo wyborcze zamieszkującej na stałe na Węgrzech..

Wyborca oddaje dwa głosy: jeden na kandydata w okręgu jednomandatowym, drugi na listę partyjną w okręgu wielomandatowym. Do wystartowania w wyborach konieczne jest by kandydat startujący w okręgu jednomandatowym uzyskał rekomendację 750 wyborców. W przypadku wielomandatowych okręgów wyborczych kandydaci zgłaszani są przez partie, które wysunęły kandydatów w co najmniej dwóch indywidualnych okręgach wyborczych. Lista krajowa może być zgłoszona przez partię jeżeli ta zgłosił listy w co najmniej 7 wielomandatowych okręgach wyborczych[8].

Przewidziane są dwie tury głosowania: w okręgach jednomandatowych kandydat zostaje wybrany w pierwszej turze w przypadku uzyskania bezwzględnej większości, w przypadku jej braku do II tury przechodzą kandydaci, którzy uzyskali ponad 15 proc. głosów, w II turze wybór następuje zwykłą większością. W okręgach wielomandatowych II tura występuje w przypadku frekwencji w I turze poniżej 50 proc. Terytorialna lista partyjna może być zarejestrowana, jeśli partia wystawi kandydatów w ¼ okręgów jednomandatowych; lista krajowa – gdy partia zgłosi co najmniej 7 list terytorialnych. Wprowadzono również próg 4 proc. głosów w skali kraju przy podziale mandatów z listy terytorialnej i krajowej. [9]

Węgierski ustawodawca przewidział możliwość skrócenia kadencji parlamentu. Władny do podjęcia takiej decyzji jest prezydent jak również deputowani, którzy mogą zadecydować o jego samorozwiązaniu.

Głowa państwa może skorzystać z przyznanych jej w tej kwestii uprawnień w enumeratywnie wymienionych przez konstytucję przypadkach, gdy:
1) podczas tej samej kadencji Zgromadzenie Krajowe – w okresie 12 miesięcy w co najmniej 4 wypadkach uchwali wotum nieufności dla rządu;
2) w wypadku ustania pełnomocnictw rządu w ciągu 40 dni, licząc od pierwszego wniosku osobowego, nie dokona wyboru na premiera osoby proponowanej przez prezydenta.

Przed rozwiązaniem parlamentu prezydent jest zobowiązany zasięgnąć opinii premiera, przewodniczącego parlamentu oraz przewodniczących frakcji parlamentarnych. Parlament nie może zostać ponadto rozwiązany podczas stanu wyjątkowego lub krytycznego.[10] Podejmując natomiast decyzję o rozwiązaniu Zgromadzenia, prezydent jednocześnie zarządza wybory parlamentarne, które powinny odbyć się najpóźniej w terminie trzech miesięcy od rozwiązania się lub rozwiązania Zgromadzenia.

Działalność nowego parlamentu rozpoczyna się od posiedzenia go konstytuującego. Ustawodawca węgierski zabezpieczył także państwo przed destabilizacją w sytuacji, gdy kadencja parlamentu miałaby upłynąć w trakcie trwania stanu wyjątkowego lub krytycznego. W sytuacji takiej konstytucja przewiduje rozwiązanie, polegające na wydłużeniu kadencji izby do zakończenia stanów nadzwyczajnych.

Również decyzja o skróceniu kadencji parlamentu może zostać podjęta przez deputowanych, z zastrzeżeniem, iż nie może do tego dojść w okresie trwania stanów nadzwyczajnych.

Zgromadzenie pracuje w ramach dwóch sesji zwyczajnych: od 1 lutego do 15 czerwca oraz od 1 września do 15 grudnia. Istnieje również możliwość zwołania parlamentu w trybie nadzwyczajnym na sesję lub posiedzenie, na pisemny wniosek 1/5 deputowanych, rządu lub prezydenta republiki.{mospagebreak}

Deputowani posiadają mandat wolny, rozwiązanie typowe dla większości krajów postkomunistycznych w Europie Środkowej i Wschodniej. Oznacza to, iż nie reprezentują wyborców ze swojego okręgu wyborczego, lecz działają w interesie wszystkich obywateli. Ustawa zasadnicza wprowadziła również zasadę incompatibilitas, wykluczającą możliwość łączenia mandatu deputowanego z wymienionymi enumeratywnie w konstytucji stanowiskami:
·    prezydenta Republiki,
·    członka Trybunału Konstytucyjnego,
·    Parlamentarnego Rzecznika Praw Obywatelskich,
·    prezesa, wiceprezesa i rachmistrza Państwowej Izby Obrachunkowej,
·    sędziego,
·    prokuratora,
·    pracownika administracji państwowej z wyjątkiem I sekretarza stanu, jak również zawodowego członka rządu i sekretarza stanu, zawodowego członka sił zbrojnych, policji i organów porządkowych.

Regulacje w tej materii zawiera również Ustawa z 1990 roku o statusie prawnym deputowanego. Do katalogu funkcji objętych zasadą niepołączalności z mandatem dodała: Parlamentarnego Rzecznika Praw Mniejszości Narodowych i Etnicznych, prezesa i wiceprezesa Narodowego Banku Węgierskiego oraz dyrektora administracyjnego Państwowej Agencji Majątkowej. [11]

Organy funkcjonujące w ramach Zgromadzenia Krajowego: [12]

· Komitet Izby. W jego skład wchodzą przewodniczący i wiceprzewodniczący Zgromadzenia  oraz liderzy wszystkich klubów parlamentarnych. Do jego kompetencji należy: przygotowanie stanowiska w przedmiocie sesji Zgromadzenia i projektu porządku dziennego posiedzenia oraz przedkładanie Zgromadzeniu wniosków w sprawie liczby komisji stałych.   

· Konferencja Przewodniczących Komisji Zgromadzenia. Jej pracami kieruje przewodniczący parlamentu. Poza nim w skład Konferencji wchodzą również przewodniczący stałych komisji, a w razie ich nieobecności wyznaczeni przez nich wiceprzewodniczący. Zasadniczym obowiązkiem Konferencji jest przedkładanie, w zakresie ustalonym przez regulamin, propozycji przewodniczącemu parlamentu oraz Komitetowi Izby.

· Przewodniczący, wiceprzewodniczący, sekretarze. Wybierani są podczas konstytuującego posiedzenia izby. Kandydatury zgłaszają kluby parlamentarne oraz tymczasowy przewodniczący (najstarszy wiekiem deputowany). Do obowiązków przewodniczącego należy: realizacja praw Zgromadzenia, organizacja pracy oraz ochrona powagi i troska o zachowanie porządku i bezpieczeństwa pracy izby. Przewodniczący ponadto ustala kiedy i w jakim zakresie zastąpią go wiceprzewodniczący. Obowiązkiem sekretarzy jest współpraca z przewodniczącym i wiceprzewodniczącymi podczas posiedzeń izby.

· komisje stałe, komisja śledcza.  Regulamin przewiduje powołanie następujących komisji stałych: ds. praworządności, budżetu, spraw zagranicznych, obrony narodowej oraz immunitetu, zachowania zasady incompatibilitas kontroli mandatów. W pracach komisji stałych mogą uczestniczyć deputowani z każdego klubu, w takiej proporcji, jaka odpowiada liczebności w Zgromadzeniu. Zasadą jest jednocześnie, iż w każdej komisji stałej powinien się znaleźć co najmniej jeden przedstawiciel każdego klubu. Komisja śledcza może być powołana z inicjatywy jednej piątej deputowanych. Jeżeli komisja bada działalność rządu, organu rządowego lub ministerstwa, jej przewodniczącym z mocy prawa jest deputowany spośród opozycji parlamentarnej.

· Państwowa Izba Obrachunkowa. W jej skład wchodzą prezes i wiceprezesi wybierani przez Zgromadzenie Krajowe w głosowaniu tajnym większością 2/3 głosów. Przedmiotem działania Izby jest przed wszystkim kontrola zasadności projektu budżetu państwa, niezbędność i celowość jego wykorzystania. Nadzoruje ona  końcowe rozliczenia z wykonania budżetu państwa, administrowanie majątkiem państwa oraz działalność przedsiębiorstw, stanowiących własność państwa w zakresie utrzymania i pomnażania majątku. O dokonanych kontrolach izba informuje parlament w formie sprawozdania, które powinno być opublikowane.

Funkcje Zgromadzenia Krajowego:

W literaturze wyróżnia się następujące główne funkcje Zgromadzenia Krajowego [13].

· Funkcja ustawodawcza, uprawniająca do uchwalania aktów prawnych (ustawy, zwykłe konstytucja) oraz zarządzania referendum.

Inicjatywa ustawodawcza przysługuje prezydentowi, rządowi, komisjom i deputowanym. Uchwalony przez parlament projekt ustawy przedkładany jest prezydentowi, który w ciągu 15 dni podpisuje ustawę lub też zgłasza veto zawieszające bądź przesyła ustawę do Trybunału Konstytucyjnego. W przypadku skorzystania przez prezydenta z tej pierwszej możliwości veto musi być rozpatrzone w terminie 60 dni. Po zapoznaniu się z uwagami prezydenta Zgromadzenie rozstrzyga o jej ponownym przyjęciu bezwzględną większością głosów. W przypadku przegłosowania ustawy prezydent ma 5 dni na jej podpisanie. Szef państwa posiada również możliwość zwrócenia się do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie zgodności ustawy z konstytucją. W przypadku kiedy skorzysta z tego prawa, a sędziowie uznają, że jest ona sprzeczna z konstytucją, prezydent zwraca akt prawny Zgromadzeniu celem usunięcia sprzecznych z Ustawą Zasadniczą zapisów.

Pierwotnie większością podstawową dla przyjęcia ustaw była większość zwykła (większość oddanych głosów przy obecności więcej niż połowy deputowanych). Obecnie takie miano zyskuje większość 2/3. Wprowadzona ona została w październiku 1989 roku dla prawie 30 spośród 40 obszarów ustawodawstwa wymienionych w konstytucji. Jako że przez długi czas trudno było sprecyzować  jakie materie powinny być za jej pomocą regulowane wypowiedział się Trybunał Konstytucyjny. Stwierdził on, że reguła „dwóch trzecich” może odnosić się tylko do ustaw uchwalonych celem bezpośredniego wykonania konkretnego przepisu konstytucji, a nie do całości regulacji danego obszaru ustawodawstwa [14].

· Funkcja kreacyjna, polegająca na wyborze: prezydenta republiki, premiera, członków Trybunału Konstytucyjnego, rzecznika praw obywatelskich, praw mniejszości narodowych i etnicznych, prezesa i wiceprezesów Państwowej Izby Obrachunkowej, prezesa Sądu Najwyższego oraz prokuratora generalnego.

· Funkcja polityczno – kierownicza, sprowadzająca się do wyboru prezydenta, premiera, członków Trybunału Konstytucyjnego, zawierania umów międzynarodowych szczególnie ważnych dla stosunków Republiki Węgierskiej, decydowanie o ogłoszeniu stanu wojny i zawieraniu pokoju. {mospagebreak}

Władza wykonawcza:

Prezydent

Głową państwa węgierskiego może zostać obywatel węgierski, który w dniu wyborów ukończył 35 lat, zgłoszony przez co najmniej 50 deputowanych, z zastrzeżeniem, że każdy deputowany może udzielić poparcia tylko jednemu kandydatowi. Kadencję konstytucja określiła na 5 lat i zastrzega jednocześnie, że ta sama osoba może piastować funkcję prezydenta przez dwie kadencje.

Wyboru dokonuje parlament na co najmniej 30 dni przed upływem kadencji urzędującego szefa państwa. W sytuacji gdy prezydent ustąpi z urzędu przed upływem kadencji, wybory powinny być przeprowadzone w ciągu 30 dni od tego wydarzenia.

Głosowanie jest tajne i odbywa się w jednej bądź kilku turach, jeżeli zachodzi taka konieczność. Wybór prezydenta ogranicza się do jednej tury, jeżeli otrzyma on poparcie dwóch trzecich członków Zgromadzenia Krajowego. Nie spełnienie tego wymogu skutkuje przeprowadzeniem drugiej tury, gdzie węgierski ustawodawca przewidział konieczność uzyskania takiej samej większości. W sytuacji gdy i w drugiej turze nie uda się wyłonić zwycięzcy, konstytucja przewiduje przeprowadzenia trzeciej tury, do której przechodzi dwóch kandydatów z najlepszymi wynikami. Tym razem do ważności wyborów wystarcza zwykła większość głosów. Konstytucja zastrzega również, iż wybory powinny trwać nie dłużej jak 3 dni.

Pięcioletnia kadencja może ulec skróceniu w szeregu przypadkach, wymienionych w konstytucji. Zarówno z przyczyn leżących po stronie prezydenta jak i od niego niezależnych

Główne kompetencje i funkcje prezydenta:
· prawo inicjatywy ustawodawczej,
· prawo wystąpienia z wnioskiem o rozpisanie referendum,
· uprawnienie do podpisania i odmowy podpisania ustawy
· uprawnienie do rozwiązania Zgromadzenia Krajowego w razie zaistnienia sytuacji opisanych w Konstytucji,
· przedstawianie parlamentowi wniosków o powołanie: prezesa Sądu Najwyższego Republiki Węgierskiej i prokuratora generalnego Republiki Węgierskiej oraz nominowanie wiceprezesów Sądu Najwyższego,
· piastowanie naczelnego dowództwa sił zbrojnych[15].

Prezydenci Węgier po upadku systemu komunistycznego

· Mátyás Szürös, 18 października 1989 – 2 maja 1990
· Árpád Göncz 2 maja 1990 – 4 sierpnia 2000
· Ferenc Mádl 4 sierpnia 2000 – 5 sierpnia 2005
· László Sólyom 5 sierpnia 2005 -

Rząd

Powołanie Rady Ministrów rozpoczyna wniosek prezydenta, skierowany do Parlamentu o wybór desygnowanego przezeń kandydata na premiera. Zgromadzenie Krajowe w przeciągu 40 dni, w głosowaniu jawnym, podejmuje decyzję większością głosów swoich członków w formie uchwały o wyborze prezesa Rady Ministrów. Procedura tworzenia nowego rządu kończy się, gdy prezydent zaakceptuje przedstawionych mu przez premiera kandydatów na ministrów i złożeniu przez wszystkich członków Rady Ministrów przysięgi. (Znacząca rola premiera podczas tworzenia rządu sprawia, że system rządów na Węgrzech określa się mianem systemu quasi kanclerskiego).

Odpowiedzialność za prace Rady Ministrów skupia na sobie premier. Odwołanie rządu następuje przez złożenie wniosku o wotum nieufności (konstruktywne) w stosunku do prezesa Rady Ministrów, podpisanego przez 1/5 deputowanych. Procedura kończy się, gdy votum nieufności uzyska poparcie bezwzględnej większości deputowanych

Premierzy Węgier po upadku systemu komunistycznego:

József Antall 3 maja 1990 – 12 grudnia 1993
Péter Boross 12 grudnia 1993 – 15 lipca 1994
Gyula Horn 15 lipca 1994 – 6 lipca 1998
Viktor Orbán 6 lipca 1998 – 27 maja 2002
Péter Medgyessy 27 maja 2002 – 29 września 2004
Ferenc Gyurcsány 29 września 2004 -

Główne kompetencje

Pisząc o kompetencjach Rady Ministrów można wyodrębnić kompetencje przysługujące samemu premierowi. Szef rządu przewodniczy posiedzeniom Rady Ministrów, podpisuje rozporządzenia i uchwały rządu oraz troszczy się o ich wykonanie. Ponadto w ramach wykonywania swoich zadań może wydawać rozporządzenia, których moc normatywna jest równa mocy rozporządzeń wydawanych przez ministrów.

Ministrowie kierują należącymi do ich zakresu kompetencji działami administracji państwowej oraz działalnością podległych im organów.

Rząd współdziała z prezydentem w ustalaniu polityki zagranicznej (zawieranie umów międzynarodowych) [16].{mospagebreak}

Władza Sądownicza

Sądy powszechne: Sąd Najwyższy Republiki Węgierskiej, Sąd Stołeczny, sądy komitackie, sądy miejscowe i sądy pracy.
Sądy szczególne: powoływane ustawą do rozpatrzenia specyficznych przypadków przewidzianych prawem. [17]

Sędziowie cieszą się przywilejem niezawisłości i podlegają jedynie ustawom. Konstytucja wprowadziła ponadto bezwzględny zakaz przynależności sędziów do partii politycznych czy też samodzielnego zaangażowania się w politykę. Samorządowym organem sędziowskim jest Narodowa Rada Sądownicza.

Odrębnym organem sądowym jest Trybunał Konstytucyjny. W jego skład wchodzi 15 sędziów, wybieranych przez parlament na 9 lat, większością 2/3 ustawowej liczby deputowanych. Istnieje możliwość wyboru tego samego sędziego na ponowną kadencję. Sędziowie wybierani są spośród prawników o wybitnej wiedzy, profesorów uniwersyteckich, doktorów nauk o państwie i prawie lub prawników z co najmniej dwudziestoletnią praktyką zawodową [18].

Główne kompetencje Trybunału Konstytucyjnego:

· kontrola zgodności przepisów prawnych z konstytucją,
· uchylanie aktów prawnych w przypadku stwierdzenia ich niezgodności z konstytucją

Parlamentarny Rzecznik praw obywatelskich, Parlamentarny Rzecznik Praw Mniejszości Narodowych i Etnicznych, oraz Parlamentarny Rzecznik ds. Ochrony Danych osobowych i Prawa do Informacji. Rzecznicy powoływani są na sześcioletnią kadencję na wniosek Prezydenta Republiki przez Zgromadzenie Narodowe. Wybór dokonywany jest większością 2/3 liczby obecnych deputowanych. Rzecznicy informują o swojej działalności składając coroczne raporty [19].

Bibliografia:
1.    P. Sula, System partyjny Republiki Węgierskiej, Wrocław 2005
2.    W. Brodziński, System konstytucyjny Węgier, Warszawa 2003
3.    T. Goduń, M. Cygnarowski, S. Dudek, P. Iwaniszczuk, Leksykon systemów politycznych, Warszawa 1999
4.    W. Brodziński, Konstytucja Republiki Węgierskiej, Warszawa 2002

Przypisy:
[1] Brodziński W, System Konstytucyjny Węgier, str. 19
[2] Brodziński W, System… str. 19.
[3] Zob. szerzej, Sula. P, System partyjny Republiki Węgierskiej, str. 63.
[4] Za:  Goduń T, Cygnarowski M, Dudek S, Iwaniszczuk P,: Leksykon systemów politycznych, str. 283.
[5] Brodziński W: System…, str. 19.
[6] ibidem, str. 20.
[7] Brodziński W., Konstytucja Republiki Węgierskiej, str. 34 - 35
[8] Brodziński W., System…, str. 27.
[9] Goduń T, Cygnarowski M, Dudek S, Iwaniszczuk P,: Leksykon…,  str. 283.
[10] ibidem, str. 284.
[11] Brodziński W., System…, str.39.
[12] ibidem, str. 40 - 41
[13] ibidem, str. 39.Ten sam autor w: Konstytucja Republiki Węgierskiej wyodrębnia również funkcję kontrolną.
[14] Brodziński W., Konstytucja…, str. 19
[15]Zob. szerzej, Brodziński W. System…, str. 44 - 50
[16] Zob. szerzej, ibidem,  str. 51-54
[17] Brudziński W., System…, str. 63
[18] ibidem, str 65
[19] Brudziński W., Konstytucja…, str. 25