Reforma sił zbrojnych Federacji Rosyjskiej

• armia rosyjska
• federacja rosyjska
• putin
• reforma armii rosyjskiej
• rosja
• stosunki międzynarodowe
• _rosja
• _wschod24

Niniejszy tekst prezentuje reformy, jakim poddana została armia rosyjska po rozpadzie ZSRR. Omówione zostaną zmiany, jakim uległa rosyjska doktryna militarna; różne projekty reform armii oraz właściwe zmiany, jakie w armii wprowadzono.

Pominięte zostaną tu kwestie podziału sił zbrojnych między poszczególnych sukcesorów ZSRR, jako wymagające szczegółowej analizy szeregu umów międzynarodowych i przeglądu ich wykonania. Brak także tła politycznego tych przemian – zasadnicza część wydarzeń, które miały wpływ na armię (wojna kuwejcka, „pierwsza czeczeńska”, interwencja w Kosowie, „druga czeczeńska”, czy spory polityków rosyjskich) jest znana, zaś ich szczegółowe omówienie mogłoby utrudnić analizę przemian w rosyjskich siłach zbrojnych. Głównym celem niniejszego tekstu jest bowiem przeanalizowanie reformy strukturalnej, ilościowej i jakościowej armii Federacji Rosyjskiej.

Procesy przemian w armii, której zasadnicza część, po rozpadzie ZSRR, stała się armią Federacji Rosyjskiej, rozpoczęły się jeszcze za rządów Michaiła Gorbaczowa. Jednak w niniejszym opracowaniu za punkt wyjścia przyjmiemy stan armii w 1991 r. – tuż przed formalnym rozpadem ZSRR.

{mospagebreak} 

Punkt wyjścia

Doktryna wojenna, obowiązująca przed rozpadem ZSRR, sformułowana została w czasach pierestrojki i była zarówno wynikiem wprowadzania do polityki zagranicznej „nowego myślenia”, jak i dążenia części państw Układu Warszawskiego do realizacji polityki rozbrojenia. Była to pierwsza od utworzenia ZSRR doktryna o charakterze obronnym. Dokument podkreślał, że ZSRR nie będzie podejmował jako pierwszy działań zbrojnych i nie stosował, jako pierwszy, broni jądrowej.

W 1991 r. Ministerstwo Obrony Narodowej ZSRR składało się ze Sztabu Generalnego, szefostwa pięciu rodzajów broni: Siły Lądowych, Powietrznych, Wojsk Obrony Przeciwlotniczej, Strategicznych Wojsk Rakietowych i Floty Wojennej; czterech Głównych Dowództw: Zachodniego, Południowo-Zachodniego, Południowego i Dalekowschodniego; szefostwa Wojsk Łączności; dowództwa Wojsk Powietrzno-Desantowych oraz kierownictwa Obrony Cywilnej. W skład Sztabu Generalnego wchodziły departamenty administracyjne m.in.: Główny Zarząd Polityczny, Główny Zarząd Kadr czy Główny Zarząd Wywiadu.

Wysokość budżetu wojskowego ZSRR nie była podawana do wiadomości publicznej. Dopiero w 1989 r. Gorbaczow w jednym z aktów wiążących się z polityka glasnost’i zdecydował się poinformować społeczność międzynarodową o jego wysokości. W tym roku wynieść miał 77.3 mld rubli, choć Zachód oceniał ów budżet na dwukrotnie wyższy.

W momencie rozpadu związku radzieckiego Armia Radziecka liczyła między 2,5 a 2,8 miliona ludzi (w tym 3.853 generałów). Terytorialnie radzieckie siły zbrojne podzielona były na Grupy (oddziały znajdujące się poza granicami ZSRR) i Okręgi Wojskowe (OW), podporządkowane czterem Głównym Dowództwom.

Dowództwu Zachodniemu (ze sztabem w Legnicy) podporządkowano trzy Grupy Wojsk Radzieckich: Zachodnią (Polska), Centralną (Czechosłowacja) i Grupę Wojsk Radzieckich w Niemczech oraz dwa Okręgi: Białoruski i Przykarpacki (obejmujący Zachodnią Ukrainę). Dowództwo Południowo-Zachodnie (sztab w Kiszyniowie) odpowiadał za Południową Grupę Wojsk (Węgry) oraz Okręgi: Kijowski i Odeski. Dowództwo Południowe (Baku) odpowiadało za trzy Okręgi Wojskowe: Północnokaukaski, Zakaukaski i Turkiestański. Dowództwo Dalekowschodnie (sztab w Ułan-Ude) kierował dwoma Okręgami: Zabajkalskim i Dalekowschodnim.

Prócz tego istniały jeszcze trzy OW, nad którymi sprawował bezpośrednie zwierzchnictwo minister obrony: Nadbałtycki OW (ze sztabem w Rydze, obejmujący prócz krajów nadbałtyckich również obwód Kaliningradzki), Moskiewski OW i Leningradzki OW. Nadto na Kubie stacjonowała jeszcze jedna Grupa Wojsk.

Dwanaście Armii Wojsk Powietrznych rozmieszczonych było w najważniejszych spośród 16 OW podporządkowanych Dowództwom oraz w Leningradzkim OW i Grupie Wojsk w Niemczech. Oddzielne dywizje znajdowały się także m.in.: w Moskiewskim OW i w Centralnej Grupie Wojsk. Nadto Głównodowodzącemu podlegało bezpośrednio 5 armii jako tzw. „Rezerwa lotnicza”. Były to dwie Armie Lotnicze Operacyjnego Przeznaczenia, stacjonujące w Legnicy i Winnicy oraz trzy Armie Strategicznego Przeznaczenia (a więc posiadające samoloty bombowe zdolne do przenoszenia broni jądrowej), których bazy lokowano w Irkucku, Moskwie i Smoleńsku.

Siły Morskie podzielone były na cztery Floty: Bałtycką (z główną bazą w Kaliningradzie), Północną (z centrum w Siewieromorsku), Pacyfiku (Władywostok) oraz Czarnomorską (Sewastopol). Prócz tego istniała jeszcze Flotylla Kaspijska, bazująca w Astrachaniu.

{mospagebreak} 

Przebieg reform

Reforma doktrynalna

Pierwszy szkic nowej doktryny wojskowej wyżsi oficerowie przedstawili w 1992 r. Jednak z powodu trudnej sytuacji wewnętrznej (konflikt na linii Borys Jelcyn – Zjazd Deputowanych Ludowych) właściwy dokument „Podstawowe zasady doktryny obronnej FR” został zatwierdzony w listopadzie 1993 r., po wprowadzeniu pewnych zmian przez Radę Bezpieczeństwa i Ministerstwo Obrony.

Zdaniem autorów dokumentu, choć zagrożenie wybuchu konfliktu na skale światową nie zniknęło całkowicie, to głównym zagrożeniem stały się wojny lokalne. Równocześnie stwierdzono, że Rosja nie uważa żadnego innego kraju za swego wroga. Wśród innych obszarów, wymagających uwagi, wymieniono m.in.: terroryzm, dążenia do naruszenia terytorialnej spójności Rosji oraz działalność przestępczości zorganizowanej. Podkreślono potrzebę wspierania przez wojsko, także wewnątrz kraju, organów bezpieczeństwa porządku prawnego.

Autorzy tekstu zwracali uwagę na fakt, że obszar dawnego ZSRR pozostaje w sferze zainteresowania Moskwy i jest przez nią uznawany za należący do strefy jej wpływów. Wśród zagrożeń, mogących powstać na tym obszarze dokument wylicza m.in.: możliwe naruszanie interesów obywateli rosyjskich, ataki na rosyjską infrastrukturę wojskową w innych krajach czy ekspansję bloków i sojuszy militarnych, naruszającą interesy Federacji Rosyjskiej.

W nowej doktrynie zdefiniowano także szereg celów tyczących się reformy socjalnej i strukturalnej rosyjskich sił zbrojnych. Autorzy dokumentu zamierzali doprowadzić do odbudowy prestiżu armii oraz zapewnienia odpowiedniej opieki socjalnej wojskowym i ich rodzinom. Wojsko miało mieć także zapewniony priorytetowy dostęp do wszelkich zasobów, zwłaszcza do jak największej ilości nowoczesnej broni.
 
Kolejnym dokumentem, definiującym podstawy rosyjskiej polityki bezpieczeństwa była – podpisana przez prezydenta Borysa Jelcyna w grudniu 1997 r. – „Koncepcja Bezpieczeństwa Narodowego”. Dokument nieco inaczej niż poprzedni definiował główne zagrożenia dla Federacji Rosyjskiej. Główne zagrożenia dla Rosji, zdaniem autorów dokumentu, wynikają z problemów wewnętrznych kraju. Różnego rodzaju ekonomiczne, społeczne i etniczne kryzysy zagrażają integralności Federacji Rosyjskiej.

Równocześnie dokument podkreślał, że w perspektywie 10-15 lat wojna na szeroką skalę z wrogiem zewnętrznym nie stanowi znaczącego zagrożenia, ale nie można jej wykluczyć w dłuższej perspektywie tj. 30-35 lat. Stwierdzono jednak, że bardzo istotną rolę powinno odgrywać polityka nuklearnego odstraszania, szczególnie w sytuacji osłabienia zdolności militarnych. Równocześnie stwierdzono, że ekspansja NATO jest dla Rosji niepokojąca i zagraża rosyjskim interesom.

Moskwa musi prowadzić agresywną politykę zagraniczną, w celu zwiększenia swych wpływów i obrony swych interesów. Zasoby gospodarki rosyjskiej powinny zostać przesunięte z nadmiernie rozrośniętego sektora zbrojeniowego, do innych sektorów.

Obecnie podstawy rosyjskiej doktryny militarnej stanowi szereg dokumentów, podpisanych przez prezydenta Władimira Putina w pierwszej połowie 2000 r. : „Koncepcja Bezpieczeństwa Narodowego”, doktryna morska oraz doktryna wojskowa.

Wszystkie te dokumenty zawierały szereg wspólnych elementów, stanowiących podstawę polityki militarnej FR. Nadal za najważniejsze uważano zagrożenia o charakterze wewnętrznym, zaś perspektywę wojny zewnętrznej, na wielką skalę uznano za mało prawdopodobną.

Istotnym elementem było podkreślenie niebezpieczeństwa, jakie dla interesów rosyjskich niesie rozwój wpływów „niektórych krajów i sojuszy” w krajach stanowiących sferę wpływów rosyjskich oraz „dążenie do stworzenia struktury stosunków międzynarodowych, opartej na dominacji w społeczności międzynarodowej rozwiniętych krajów zachodnich, pod przewodnictwem USA, i nastawionej na jednostronne, przede wszystkim wojskowo-siłowe, rozwiązanie kluczowych problemów polityki światowej, omijając podstawowe normy prawa międzynarodowego”. Wśród najważniejszych zagrożeń wymienia się także m.in.: terroryzm międzynarodowy, handel narkotykami i bronią masowego rażenia oraz przestępczość zorganizowaną.

Podstawowe elementy, wyżej wymienionych dokumentów powtarza tzw. „Doktryna Iwanowa”, której podstawę stanowi ogłoszony w 2003 r. dokument, zatytułowany „Aktualne problemy rozwoju sił zbrojnych Federacji Rosyjskiej”. Do wymienionych wyżej zagrożeń dodano działalność innych państw i organizacji, mających na celu osłabienie zaangażowania Federacji Rosyjskiej w krajach uznawanych za strefę jej wpływów, a nawet ingerencję w sprawy wewnętrzne Rosji.

{mospagebreak} 

Plany zmian

Pavel Felgenhauer, redaktor dziennika „Sievodnia” w publikacji „Russian Military Reform: ten years of failure” szydzi, pisząc, że nową postsowiecką tradycją reformowania wojska jest trzystopniowość wszystkich projektów zmian w rosyjskim wojsku. I rzeczywiście – wydaje się, że Rosjanie przygotowując projekty reform militarnych zawsze opierają się na jakiejś triadzie.

Pierwszym tego typu planem był projekt, zgłoszony przez pierwszego ministra obrony Federacji Rosyjskiej, Pawła Graczowa, w maju 1992 r. Pierwszy etap, zaplanowany na lata 1992-93, zakładał reformę strukturalną Ministerstwa i Sztabu Generalnego oraz redukcję personelu Ministerstwa o połowę, pełną inwentaryzację istniejącego sprzętu i przygotowanie bazy prawnej dalszych reform. Drugim elementem reformy, który miał zostać przeprowadzony w latach 1994-95, miała być reorganizacja struktur sił zbrojnych, włącznie ze zmianą hierarchii sił lądowych poprzez wprowadzenie systemu brygad wchodzących w skład korpusów, w miejsce dotychczasowego systemu dywizja-armia oraz utworzenie Sił Mobilnych. Podczas trzeciego etapu (który miał zostać przeprowadzony w latach 1996-98) miało dojść do redukcji stanu osobowego armii do około 2,1 mln osób, zwiększenia liczby żołnierzy kontraktowych, zmianę terytorialnego podziału armii oraz wprowadzenie do użytku nowych technologii militarnych.

Rok później minister Graczow przedstawił bardziej szczegółowy plan restrukturyzacji sił lądowych (tj. trzeci etap), tym razem rozpisany na dziesięć lat. Siły zbrojne miały być podzielone na trzy typy jednostek: oddziały Stałej Gotowości – gotowe do natychmiastowego zaangażowania się w lokalne konflikty; Siły Mobilne – złożone z lekkich oddziałów i lotnictwa transportowego, które miały w razie potrzeby służyć jako rezerwy dla sił Stałej Gotowości oraz Rezerwy Strategiczne, które miałyby zostać wykorzystane w wypadku wojny na szerszą skalę.

Plan ten znalazł odzwierciedlenie w doktrynie wojennej z 1993 r. Dokument zakładał szereg zmian, którymi miały podlegać siły zbrojne między 1994 a 1996 rokiem. Oddziały armii rosyjskiej miały zostać wycofane  z terytoriów krajów sojuszniczych i dawnych republik związkowych. Na terytorium Rosji powstać miała nowa struktura sił zbrojnych, wraz z siłami szybkiego reagowania, zaś armia miała być zasilana systemem mieszanym – częściowo z poboru, częściowo w oparciu o zawodowych żołnierzy. Do 2000 r. zakończony miał być etap reorganizacji sił zbrojnych i wprowadzania „systemu mieszanego”.

Kolejne projekty reform strukturalnych zawarte zostały w doktrynie militarnej  2000 r. Zawarto w nim cztery elementy, na których ma opierać się przemiana armii. Po pierwsze utworzone miały być jednostki złożone z oddziałów zbrojnych wszystkich typów (tj. także Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, Straży Granicznej itp.). Następnie poprawiony miał być potencjał mobilizacyjny jednostek i ich przygotowanie. Po trzecie jednostki pozostające w stałej gotowości powinny być lepiej niż inne wyposażone i wyszkolone. Wzmocnione miały być możliwości strategicznego odstraszania Rosji, w tym strategiczne siły atomowe.

Pierwszy program reform, firmowany nazwiskiem prezydenta Władimira Putina, pojawił się na początku 2001 r., zakładał szereg zmian w strukturze samej armii oraz jej zaplecza logistycznego, finansowania armii oraz zabezpieczenia socjalnego żołnierzy i ich rodzin.

Liczba rodzajów sił zredukowana miała zostać do trzech. Prócz nich istnieć miały trzy rodzaje wojsk – Wojska Powietrzno-Desantowe i dwa rodzaje powstałe z podziału Sił Rakietowych. Zaplanowano zmniejszenie ilości strategicznych głowic nuklearnych do ok. 1,5 tys. oraz zakupienie nowszych rakiet. Planowano położyć większy nacisk na poprawę sytuacji wojsk lądowych. Liczba żołnierzy miała zostać zredukowana o 365 tys. Okręgi Wojskowe miały zostać podporządkowane dowództwu Sił Lądowych. Wreszcie polecono Ministerstwu Obrony przygotować system dowodzenia, który pozwalałby na scentralizowane kierowanie siłami, ale równocześnie zostawiał pole dla inicjatywy własnej na niższych szczeblach dowodzenia.

Ministerstwo miało również opracować centralny plan zaopatrzenia wszystkich sił w broń i ekwipunek, by obniżyć koszty, wynikające ze składania oddzielnych zamówień. Równocześnie planowano ujednolicenie systemu logistyki i wsparcia, tak by powstała jedna struktura podporządkowana dowództwu poszczególnych Okręgów Wojskowych.

Zmianie ulec miał sposób przekazywania pieniędzy – rząd miał przekazywać odtąd środki finansowe w zależności od potrzeb, a nie – jak dotąd – równo podzielone między wszystkie Siły. Zmianie ulec miała także struktura wydatków. Zamiast, jak w 2001 r., przeznaczać 30 proc. środków na rozwój i badania, zaś resztę na personel i działania, planowano zmienić ten stosunek na 40 do 60 w 2006 r. i 50/50 w 2011 r.

Zaplanowano podniesienie standardu ochrony socjalnej dla żołnierzy. Żołd miał zostać powiązany z płacą urzędników federalnej służby cywilnej. Planowano również podwyżki. Między 2003-2001 żołd miał wzrosnąć o 50-100 proc.

Ostatnim dużym projektem reform była wspomniana „Doktryna Iwanowa”. Autorzy dokumentu stwierdzają, że zakończony został pierwszy etap reform, zaś proponowane w nim zmiany oznaczają rozpoczęcie drugiego. Etap ten ma koncentrować się przede wszystkim na transformacji rosyjskich oddziałów w profesjonalne, nowoczesne jednostki, zdolne do szybkich i precyzyjnych działań.

Dokument zaleca unowocześnienie wszystkich systemów wczesnego ostrzegania, wywiadu i dowodzenia, a w szczególności opracowanie nowego systemu obrony powietrznej. Zapowiedziano redukcję, w latach 2007-2008, międzykontynentalnych rakiet balistycznych oraz unowocześnienie dwóch pozostałych elementów „nuklearnej triady” (tj. bombowców Tu-10 i łodzi podwodnych wyposażonych w rakiety balistyczne). Liczba żołnierzy powinna osiągnąć poziom 1 miliona, co jest przez autorów dokumentu uznane za zapewniający wystarczający poziom bezpieczeństwa. Do 2008 r. 70 proc. oddziałów mają stanowić żołnierze kontraktowi. Zmianie tej mają podlegać w pierwszej kolejności jednostki pozostające w stałej gotowości. Ponad 30 mld rubli przeznaczono na pomoc dla demobilizowanych żołnierzy i ich rodzin. Planuje się do 2015 r. zwiększyć udział nowoczesnego uzbrojenia w wyposażeniu armii rosyjskiej z obecnego poziomu 20-30 proc. do 40-45 proc.

{mospagebreak} 

Reforma strukturalna

Pierwszą i podstawową zmianą strukturalną armii radzieckiej było podpisanie przez prezydenta Borysa Jelcyna dekretu „O utworzeniu sił zbrojnych Federacji Rosyjskiej” z 7 maja 1992 r. Na podstawie tego dokumentu powstała armia rosyjska, jako prawna następczyni sił zbrojnych ZSRR, zaś Ministerstwo Obrony i Sztab Generalny ZSRR stały się odpowiednikami rosyjskim.

Początek lat 90. wiązał się ze zmianami wynikającymi z rozpadu ZSRR. Oddziały rosyjskie były wycofywane z terytoriów dawnych sojuszników i byłych republik związkowych. Wymuszało to także redukcję stanu osobowego armii. Efektem tych przemian była likwidacja tych okręgów wojskowych, które obejmowały zyskujące niepodległość republiki (pozostało ich osiem). Konsekwencją była również likwidacja czterech Głównych Dowództw.

Kolejne poważne zmiany struktury sił zbrojnych pojawiły się dopiero na przełomie 1997 i 1998 r. Zredukowano istniejącą liczbę Sił do czterech, poprzez połączenie Sił Powietrznych z Siłami Obrony Przeciwlotniczej. Dodatkowo dowództwo kosmiczne i obronę strategiczną (ABM) włączono do Strategicznych Sił Rakietowych. Zmniejszono także liczbę Okręgów Wojskowych do sześciu łącząc Zabajkalski i Syberyjski, w Kaliningradzie utworzono Specjalny Region Obronny, podporządkowany dowództwu Floty Bałtyckiej, a siły lokowane na Kamczatce podporządkowano Flocie Pacyfiku.

Dowódcy Okręgów zyskali uprawnienia do dowodzenia operacyjnego wszystkimi naziemnymi i powietrznymi jednostkami, znajdującymi się w ich regionach. Wreszcie ustanowiono trzy typy jednostek: oddziały „Stałej Gotowości”, które miały być w pełni wyposażone i posiadać przynajmniej 80 proc. personelu w gotowości; jednostki o „Sile Zredukowanej”, które wymagają trzydziestu dni na osiągnięcie pełnej gotowości oraz „Strategiczne Rezerwy”, które miały być wyposażone w podstawowy sprzęt i zwierać bazowy personel. Warto także wspomnieć o jeszcze jednej zmianie strukturalnej – utworzeniu w 1996 r. Rady Obrony przy prezydencie Federacji Rosyjskiej, która miała przygotowywać plany reform armii i koordynować politykę wobec sił zbrojnych. Organ ten został w 1998 r. włączony do Rady Bezpieczeństwa.

Na przełomie 2000 i 2001 r. rozpoczęto kolejne zmiany w strukturze wojsk rosyjskich. Ponownie zmieniono liczbę sił, z których składać ma się armia. Wprowadzono podział na trzy typy broni – Siły Lądowe, Morskie i Powietrzne. Siły Rakietowe otrzymały niższy status – zostały przemianowane na Wojska Rakietowe, a z ich struktury wydzielono drugi rodzaj – Wojska Kosmiczne. Obok nich nadal istniały Wojska Powietrzno-Desantowe.

Na przełomie 2005 i 2006 r. pojawiły się informacje o planowanym wprowadzeniu nowej struktury dowodzenia, która miała być usytuowana w hierarchii między Sztabem Generalnym, a Okręgami Wojskowymi. Struktura ta ma ułatwić koordynacje działań sił lądowych i morskich. Chodzi o Regionalne Dowództwa, których ma być sześć. W regionie moskiewskim powstanie Dowództwo Strategicznych Sił Nuklearnych, Dowództwo Sił Powietrznych i Kosmicznych oraz Dowództwo Transportowe (transportu powietrznego). Oprócz tego powstać mają trzy regionalne dowództwa: Zachodnie (oparte o Leningradzkie i Moskiewskie OW), Południowe (Północnokaukaski i Nadwołżańsko-Uralski WO) i Wschodnie (Dalekowschodni i Syberyjski WO). Rozpoczęto już tworzenie Wschodniego Dowództwa, które ma pozwolić na przetestowanie projektu.

{mospagebreak} 

Ludzie i wyposażenie

Lata 90. charakteryzowały się przede wszystkim drastycznym spadkiem poziomu budżetu wojskowego – przeznaczano na niego środki równe 20 proc. budżetu federalnego. Wpływało to fatalnie na sytuację żołnierzy – oficjalnie w 1996 r. na dzienną rację żołnierza przeznaczano od 1,85 do 2,87 USD (w zależności od miejsca służby). Tego roku oficerowie przez pięć miesięcy nie otrzymywali wypłaty. Powodem takiego stanu rzeczy, prócz czynników wynikających z rozpadu ZSRR oraz nasilającego się kryzysu gospodarczego, była tzw. „pierwsza wojna czeczeńska”. Konflikt ten pochłonął około 1,5 mld USD.

W 1996 r. prezydent Borys Jelcyn podpisał dekret, zgodnie z którym w 2000 r. miałaby zostać zniesiona służba poborowa, a armia rosyjska miała stać się w całości armią zawodową. Dekret ten został powszechnie uznany za element walki politycznej przed wyborami prezydenckimi.

Brak odpowiednich zasobów finansowych wpływał także na niski poziom wyszkolenia i wyposażenia armii. Zdaniem C. J. Dick’a z Conflict Studies Research Centre Królewskiej Akademii Wojskowej w Sandhurst w 1997 r. za nowoczesne można było uznać około 40 proc. czołgów i wozów pancernych piechoty, 30 proc. artylerii i 2 proc. śmigłowców. Nieco lepiej sytuacja miała się w Strategicznych Siłach Rakietowych – około 60 proc. rakiet międzykontynentalnych kończyło swe „gwarantowane życie”, zaś większość ich głowic nuklearnych powinno ulec wymianie w 2005 r.

Część jednostek marynarki została wycofana z użytku, co pozwoliło na efektywniejsze wykorzystywanie pozostałych jednostek. Jednak i tak większość z nich liczyła sobie już ponad dziesięć lat, zaś (z powodu oszczędności) długość trwania ich rejsów ograniczono do dnia lub dwóch. Loty ćwiczebne myśliwców ograniczono do około 10 godzin rocznie – z powodu braku paliwa i części zamiennych (w armiach NATO uznaje się, że norma między 120 a 150 jest niezbędna dla spełnienia podstawowych wymogów bezpieczeństwa, zaś do zdobycia poważniejszych umiejętności wymaga się około 250 godzin). Efektem tego była redukcja liczby jednostek lotniczych, a jedynie połowa z tych, które pozostały, zdolne były do działań. Równocześnie spadała liczebność armii – w 1996 r. rosyjskie siły zbrojne liczyły około 1,7 mln osób.

Kolejne redukcje liczebności armii rozpoczęły się w 1998 r. w związku z połączeniem głównych gałęzi armii oraz kontynuowaniem projektu redukcji armii. Do 2000 r. zdemobilizowano ok. 200.000 osób. Równocześnie kryzys ekonomiczny 1998 r. pogorszył dodatkowo sytuację finansową armii.

W 1999 r. przeprowadzono po raz pierwszy, od rozpadu ZSRR, ćwiczenia na dużą skalę. W marcu przeprowadzono manewry „Brygada powietrzna ‘99” z udziałem ponad 12.000 żołnierzy i 100 samolotów transportowych. W czerwcu odbyły się ćwiczenia „Zachód ‘99” z udziałem armii, wojsk ministerstwa spraw wewnętrznych, oddziałów straży granicznej i trzech flot (Północnej, Bałtyckiej i Czarnomorskiej) przy współpracy jednostek białoruskich.

Wprawdzie manewry wywołały podziw na Zachodzie, ale były dla armii dość kosztowne – marynarka zużyła podczas nich cały roczny przydział paliwa. Tego samego roku władze rosyjskie zdecydowały się – mimo utrzymujących się następstw kryzysu gospodarczego – na wspomożenie w połowie roku budżetu obronnego, poprzez zwiększenie go o dodatkowe 16 mld rubli.

W 2000 r. zdecydowano się na kolejne redukcje w armii – zdemobilizowano ponad 350.000 osób. Dwa lata później rozpoczęto wprowadzanie planu profesjonalizacji armii – tj. wprowadzenia większej liczby żołnierzy zawodowych. Pierwszą jednostką, która miała zostać poddana tej procedurze miała być 76 Dywizja Powietrzno-Desantowa, stacjonująca w Pskowie. Na realizację tego projektu przekazano ponad 2,5 mld rubli (około 89 mln USD), z czego 75 proc. miało być przeznaczone na inwestycje w infrastrukturę. Projekt wciąż jest realizowany. Wskazuje się na niewłaściwe wykorzystanie środków, brak mieszkań dla oficerów i żołnierzy czy też niski poziom rekrutów.

W 2004 i 2005 r. przeprowadzono kolejną serię dużych manewrów. M.in.: ćwiczenia „Mobilność 2004”, w czasie których trenowano przerzucanie jednostek z europejskiej części Rosji na Daleki Wschód. Wykazały one jednak utrzymujący się niski poziom wyszkolenia armii. Najlepiej wykazały się jednostki, które uczestniczyły w działaniach na Północnym Kaukazie.

{mospagebreak} 

Stan obecny rosyjskiej armii

Obecnie armia Federacji Rosyjskiej liczy ponad 900.000 ludzi w służbie czynnej i około 20 mln rezerw. Podzielona jest na trzy rodzaje sił: Lądowe, Powietrzne i Morskie oraz trzy rodzaje wojsk: Strategiczne Wojska Rakietowe, Wojska Kosmiczne i Wojska Powietrzno-Desantowe. Jednostki podzielone są na trzy wymienione już typy: „Stałej Gotowości”, jednostki o zredukowanym składzie i rezerwy strategiczne.

Głównodowodzącym armii jest Prezydent Federacji Rosyjskiej, któremu podporządkowany jest Minister Obrony. Ministrowi podlegają: Pierwszy Zastępca (odpowiedzialny m.in.: za inspektorat sił zbrojnych i orkiestry wojskowe), naczelnik Sztabu Generalnego, naczelnik Uzbrojenia, naczelnik Tyłów, naczelnik Kwaterunku i Infrastruktury, naczelnik Finansów, naczelnik Aparatu Ministra Sekretarz Stanu (odpowiedzialny m.in.: za kadry i wychowanie); Centralne Zarządy (m.in.: bezpieczeństwo ekologiczne, paliwo rakietowe) i wreszcie trzy Główne Dowództwa: Sił Lądowych, Powietrznych i Morskich oraz trzy Dowództwa: Wojsk Rakietowych, Wojsk Powietrzno-Desantowych i Wojsk Kosmicznych.

Terytorialnie wojska podzielone są na sześć okręgów wojskowych: Leningradzki, Moskiewski, Północnokaukaski, Nadwołżańsko-Uralski, Syberyjski i Dalekowschodni oraz Kaliningradzki Okręg Specjalny. Terytorialny podział Marynarki nie uległ zmianie – nadal istnieją cztery Floty: Bałtycka, Północna, Pacyfiku i Czarnomorska oraz Flotylla Kaspijska.

Budżet militarny w 2005 r. wyniósł nieco ponad 500 mld rubli (ok. 18 mld USD). Mniej więcej 140 mld rubli wydanych zostało na modernizację. Budżet militarny stanowił około 2,5 proc. PKB.

Utrzymuje się jednak niski poziom wyszkolenia oddziałów rosyjskich oraz słabe ich wyposażenie. Nacisk kładzie się przede wszystkim na reformowanie sił Powietrzno-Desantowych (od czasów sowieckich traktowane są jako oddziały prestiżowe) oraz Strategicznych Wojsk Rakietowych. Ostatnio „Dziennik. Polska. Europa. Świat” (nr z 16.05.2006) poinformował o planach wodowania dwóch okrętów podwodnych czwartej generacji, wyposażonych w nowe rakiety z głowicami nuklearnymi typu „Buława”. Ma być to jeden z przykładów nacisku, jaki na broń nuklearną kładą władze rosyjskie. Utrzymują się także trudne warunki odbywania służby przez poborowych.

Wnioski

Zarówno reforma doktryny jak i wynikająca z niej reforma armii rosyjskiej z pewnością ma na celu dostosowanie rosyjskich sił zbrojnych do współczesnych realiów. Większość tekstów opisujących przemiany w armii FR nawet w tytule nazywa reformę wojska „klęską”, „porażką”, „nieudanym eksperymentem”. Mimo to należy stwierdzić, że rosyjskie siły zbrojne przeszły w ciągu piętnastu lat bardzo długą i trudną drogę.
 
Jak pisał wspomniany J. C. Dick „ZSRR były nie tylko krajem z potężną machiną wojenną. Państwo było machiną wojenną, z każdym elementem jego organizacji, przygotowanym do mobilizacji potężnego gospodarczego i militarnego potencjału dla prowadzenia wojny światowej”. W toku reform udało się doprowadzić do znaczącej redukcji liczebności armii, uprościć jej strukturę i wycofać część przestarzałych jednostek. Władze – co wynika z programu reform – zdają sobie sprawę, że w XXI w. potrzebny jest inny typ armii. Zamiast masowej „machiny wojennej” potrzebne są małe, ale mobilne i szybkie jednostki, gotowe do natychmiastowych reakcji. Oczywiście pozostaje podstawowy element, obecny we wszystkich doktrynach armii rosyjskiej od czasów Iwana Groźnego, Rosja jest światowym mocarstwem i potrzebuje armii, która interesów tego mocarstwa będzie bronić.

Dalszym reformom – lepszemu wyszkoleniu jednostek, unowocześnieniu ich wyposażenia, polepszeniu warunków służby – stoją na przeszkodzie przede wszystkim dwa elementy, wspólne dla większości krajów dawnego bloku sowieckiego. Brak środków finansowych i opór pewnej liczby wyższych oficerów, przywiązanych do starej wizji armii. Paradoksalnie wraz z pojawieniem się na stanowisku Ministra Obrony cywila, Siergieja Iwanowa (choć zwraca się uwagę na fakt, że nie jest on „do końca” cywilem, ponieważ ma stopień generała FSB) wydaje się, że łatwiej pokonuje się opór generalicji, lub przynajmniej spory te nie odbywają się publicznie. Borys Jelcyn zbyt często wykorzystywał generałów do rozgrywek politycznych i w pewnym momencie zarówno on, jak i sama reforma wojskowa stali się zakładnikami konfliktów politycznych.

Wydaje się, że prezydent Putin i współpracująca z nim ekipa ma więcej determinacji we wprowadzaniu pewnych zmian w siłach zbrojnych. Odpowiednich środków finansowych dostarczyć mogą środki płynące ze sprzedaży surowców energetycznych (choć ich poziom uzależniony jest od utrzymania się wysokich cen na te surowce). Oczywiście zmiany te wymagają więcej czasu niż przewidują oficjalne plany Ministerstwa Obrony FR, ale podwaliny zostały położone. Ocenia się, że przy utrzymaniu obecnego stanu i tempa reform w 2020 r. Federacja Rosyjska może stać się drugą, po USA potęgą militarną. Wydaje się, że najwięcej problemu sprawi Rosji unowocześnienie sprzętu wojskowego.

Polska powinna z uwagą przyglądać się reformowaniu rosyjskich sił zbrojnych. Tym bardziej, że coraz bardziej prawdopodobna wydaje się możliwość umieszczenia na polskim terytorium elementów amerykańskiej „tarczy antyrakietowej”, co przez Moskwę odbierane jest jako zagrożenie. Tym bardzie, że podobno w wypadku agresji armii białoruskiej na Polskę Sztab Generalny RP dowie się o ataku, gdy białoruskie czołgi wjadą do Warszawy.

Bibliografia:
1. Ministerstwo Obrony FR, www.mil.ru.
2. Serwis „Global Security”, www.globalsecurity.org.
3. Serwis “Federation of American Scientists”, www.fas.org.
4. “Rosja 2002. Raport z transformacji”, Fundacja Instytut Studiów Wschodnich, www.forum-ekonomiczne.pl.
5. „Rosja 2005. Raport z transformacji”, Fundacja Instytut Studiów Wschodnich, www.forum-ekonomiczne.pl.
6. Potyrała B., Szlufik W., Struktura terytorialna sił lądowych Związku Radzieckiego w latach 1945-1991, Częstochowa, 2003.
7. Topolski I., Siła militarna w polityce zagranicznej Federacji Rosyjskiej, Lublin, 2004.
8. Феськов В.И., Калашников К.А., Голиков В.И. Советская армия в годы холодной войны, Tomsk, 2004.
9. Beasley K. D., Russian Military Reform from Perestroika to Putin: Implications for U. S. Policy, Maxwell Air Force Base, Alabama, 2004.
10. Dick, C. J., Russian Military Reform: Status and Prospects, czerwiec 1998, Conflict Studies Research Centre, www.da.mod.uk/csrc.
11. Giles, K., Russian Regional Commands, “Russian Series” 06/19, Conflict Studies Research Centre, www.da.mod.uk/csrc.
11. «Независимое военное обозрение», www.nvo.ru.