13 lipiec 2008

Wprowadzenie

Celem niniejszego artykułu jest opis formowania się etnosu Tatarów krymskich, proces narodowotwórczy oraz charakter ruchu politycznego i metod zachowania tożsamości w XX w. Zarys historyczny jest niezbędny, aby ukazać przynależność tego narodu do Krymu. Analizą objęta zostanie także obecna sytuacja Tatarów na Krymie i perspektywy jej ewolucji.

Powstawanie etnosu Tatarów krymskich

Proces formowania się etosu i początków wspólnoty tatarów krymskich jest procesem niezwykle złożonym. Minęły całe wieki od czasu, gdy Złota Orda zawładnęła Półwyspem Krymskim, do momentu, kiedy zaczął wyłaniać się naród Tatarów krymskich. Granice tego procesu są trudne do wyznaczenia.

Mianem etnosu określić można całokształt cech większej, ponadplemiennej zbiorowości ludzi, głównie w aspekcie ich wyróżników kulturowych. Są one rezultatem uwarunkowań historycznych, wspólnoty pochodzenia i związków z terytorium etnicznym. Termin ten określa także obiektywne aspekty powstającej, utrzymującej się, a nawet zanikającej tożsamości grup etnicznych. Jest to podstawa do wyodrębnienia pojęcia grupy etnicznej.[1] Językiem Tatarów krymskich jest język krymsko-tatarski, wywodzący się z grupy języków turkijskich. Posiada on trzy główne dialekty: północny (stepowy, który wywodzi się z języka nogajskiego), dialekt centralny i dialekt południowy (z języka tureckiego). Podstawą do uformowania języka literackiego był dialekt południowy, co wynikało z osmanizacji po zajęciu południa Krymu przez Turków.[2]

Tatarzy krymscy nie stanowią jednolitej grupy etnicznej. Jeszcze do chwili ich wysiedlenia w 1944 r., wśród Tatarów krymskich wyróżniano trzy grupy:

1. Stepową(Nogai)
2. Górską (Tatlar)
3. Z Południowego Wybrzeża Krymu (Jalybolu).

Tatarzy nogajscy wyróżniali się cechami mongoidalnymi, natomiast Tatarzy południowi w związku z przenikaniem pierwiastków greckich i seldżuckich, prezentowali odmienny typ osadnictwa, stroju, obyczajów.[3] Selim Chazbijewicz [4] dzieli historię Tatarów krymskich, jako etnosu a potem narodu na następujące okresy:

1. Faza wstępna – od przybycia armii mongolskiej na Krym do oddzielenia się chanatu krymskiego od Złotej Ordy.
2. Faza początkowa – od powstania chanatu krymskiego do zajęcia go przez Rosję w 1783r.
3. Faza druga – samookreślenie Tatarów w stosunku do Cesarstwa Rosyjskiego (trwająca od 1783 do lat 90. XIX w).
4. Faza trzecia – rosnąca samoświadomość narodowa oraz formowanie się pod wpływem idei panturkizmu i panislamizmu nacjonalizmu tatarskiego (lata 90. XIX w. do lat 20. XX w.)
5. Faza czwarta – lata 20. XX w. oraz po 1944 r., które charakteryzuje wytworzenie się nowoczesnego laickiego nacjonalizmu krymsko-tatarskiego.[5]

W XIII-XIV wieku Krym był w składzie mongolskiej Złotej Ordy, stanowiąc ważną jednostkę terytorialną. Chanat Krymski powstał w latach 1427-1430 w wyniku rozpadu Ordy.[6] Jego założycielem był Hadżi Girej, który w 1449 ogłosił się niezależnym władcą. Od 1475 r. po interwencji Turków Ottomańskich aż do 1774 r. Chanat Krymski był wasalem Imperium Osmańskiego. Kolejni władcy stopniowo podporządkowali sobie stepy nadczarnomorskie, stając się suwerenami obszaru pomiędzy deltą Dunaju na zachodzie a północno-wschodnim wybrzeżem Morza Azowskiego na wschodzie i północnym przedgórzem Kaukazu.[7] Chanat w tym okresie odegrał istotną role w Europie środkowo-wschodniej, najeżdżając m.in. Rzeczpospolitą, co było powodem wojen polsko-tureckich.

Wraz z osłabieniem Wysokiej Porty i w wyniki wojen ze Świętą Ligą w latach 1683-1699 zmniejszeniu ulegała rola chanów z Bachczysaraju[8]. Uwidaczniała się też przewaga militarno- technologiczna państw Europy, w tym intensywnie się europeizującej Rosji. W 1739 roku Chanat utracił Azow na rzecz Rosji. Natomiast w 1770 r., w wyniku przegranej ,,wojny polskiej” i podpisania traktatu w Küczük Kajnardży, uzyskano iluzoryczną niezależność wobec Turcji, będąc jednak faktycznym protektoratem Rosji[9]. Taki stan trwał tylko do 1783 r., kiedy to Chanat został anektowany przez Rosję i zamieniony w prowincję o nazwie Nowa Rosja.

Zaraz po przyłączeniu Krymu do Rosji na Tatarów spadły represje. Dążenia Rosji zmierzały do całkowitego pozbycia się dotychczasowych mieszkańców półwyspu w celu stworzenia wygodniejszych warunków do ekspansji. Rząd carski realizował na Krymie klasyczną politykę kolonialną. Składały się na nią system administracyjnych nakazów i dekretów państwowych, ograniczające tatarski stan posiadania, likwidujące wolności religijne, tradycje, kulturę i rusyfikujące ludność Krymu[10]. W związku z tym rok 1783 zapoczątkował wielką emigrację Tatarów. Proces ten trwał praktycznie aż do lat 20. XX w., obejmując 1-1,2 mln osób. Głównym kierunkiem emigracji tatarskiej było państwo osmańskie, przede wszystkim Dobrudża, Bułgaria i Anatolia. Największe skupisko powstało w Dobrudży, gdzie Tatarzy rozwinęli szkolnictwo, podtrzymując tradycje językowe, religijnie i narodowe[11].

Odrodzenie narodowe

W II poł. XIX w. miało miejsce odrodzenie narodowe Tatarów krymskich. Jest ono ściśle powiązane z działalnością Ismaila Beja Gasprinskiego, twórcy nowoczesnej świadomości narodowej tatarów krymskich [12]. Był on prekursorem dżadidyzmu [13] i panturkizmu. Panturkizm to doktryna głosząca jedność etniczną ludów tureckich i konieczność ich integracji kulturalnej i politycznej. Ta idea wraz z dżadidyzmem, przynoszącym na grunt islamu nacjonalizm i modernizm, stała się inspiracją dla nacjonalistów krymskotatarskich. Na tej bazie pod koniec XIX w. wyrosła na Krymie grupa młodotatarów, analogicznie do działających w Turcji młodoturków. Młodotatarzy idee panturkizmu ograniczali do Krymu, a za głównego wroga uważali państwowy system carskiej Rosji[14]. Pisząc o twórcach odrodzenia narodowego Tatarów krymskich, warto też wspomnieć o Stambulskim Związku Studentów Krymskich i tajnej organizacji ,,Vatan”. Celem wspomnianego związku była działalność dobroczynna, samokształceniowa, dążąca do budowania tożsamości narodowej. Natomiast ,,Vatan” miała za zadanie kształcenie kadr dla przyszłej działalności politycznej, a także kolportaż i druk nielegalnej prasy i wydawnictw. Ośrodkami tajnej działalności były szkoły ludowe. W lutym 1917 r., w związku z rewolucją lutową w Rosji, przedstawiciele nacjonalistów krymskotatarskich zorganizowali kongres tatarskiej ludności Krymu.  Podczas jego obrad wysunięto żądania autonomii kulturalnej, powołania nowych instytucji religijnych i utworzenia politycznego centrum. Powołano także Komitet Wykonawczy (45 osób), który miał pełnić rolę prowizorycznego, autonomicznego rządu. W lipcu 1917 r. powstała Narodowa Partia Tatarska. Kiedy wybuchła rewolucja październikowa, Komitet Wykonawczy powołuje Kurułtaj (konstytuantę). Delegaci Kurułtaju 26 listopada 1917 przyjęli konstytucję i ogłosili niepodległość. Jednakże taki stan nie trwał długo. W styczniu 1918 r. na Krym wkroczyli bolszewicy. Podczas bitwy pod Almą 13 stycznia tatarskie siły zbrojne zostały rozbite. 22 marca proklamowano Socjalistyczną Republikę Radziecką Krymu. Lecz i ona przetrwała niecały miesiąc, gdyż na początku kwietnia wylądował na półwyspie desant niemiecki. Niemcy podjęli próbę porozumienia się z Tatarami i zorganizowania rządu pod swoją kontrolą. Część tatarskich działaczy przyjęła tę propozycję i 5 czerwca powołano rząd na czele z gen. Maciejem Sulejmanem Sulkiewiczem[15]. Pod koniec października 1918 r. Sulkiewicz ustąpił, a Salomon Krym sformułował nowy gabinet, zwany drugim rządem krymskim. Następnym krótkotrwałym etapem w historii Krymu było zajęcie go przez ,,białe” wojska  generała Denikina.  Armia białogwardzistów skutecznie broniła Krymu przed Armią Czerwoną do listopada 1920 roku, wykorzystując jej maksymalne zaangażowanie na frontach wojny polsko-bolszewickiej. Jednak po rozejmie polsko-bolszewickim, Armia Czerwona zdobywa 16 listopada 1920 r. Krym, zapoczątkowując nowy okres w dziejach Tatarów krymskich.

 

Podsumowując działalność wszystkich narodowych ruchów krymsko-tatarskich z przełomu XIX w. i XX w., można stwierdzić, że Tatarzy krymscy przed 1921 r. posiadali nie tylko silne poczucie narodowe, ale także intelektualną, organizacyjną i społeczną bazę politycznego bytu narodu[16]. Finalnym efektem tego było doprowadzenie do – wprawdzie krótkotrwałej – ale jednak realnej niepodległość ich państwa.

Krymska ASRR

Status Krymu uregulowano 18 listopada 1921 r. dekretem Wszechrosyjskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego i Rady Komisarzy Ludowych. Na jego mocy utworzono Krymską Autonomiczną Socjalistyczną Republikę Radziecką (ASRR), wchodzącą w skład Rosyjskiej Federacji SRR. Z chwilą wkroczenia Armii Czerwonej na Krymie zapanował głód. Wstrzymanie dostaw produktów żywnościowych stanowiło jedną z form represji wobec ludności[17]. Poprawa statusu i warunków życiowych Tatarów Krymskich nastąpiła w latach 1923-1927 kiedy to realizowano tzw. politykę ,,tataryzacji” [18], de facto ustanowioną już w 1921. Konstytucja ASRR mówiła o języku tatarskim, jako drugim języku urzędowym republiki [19]. Nastąpiło rozszerzenie sfery życia kulturalnego Tatarów. Działały liczne ośrodki życia kulturalnego i naukowego, wychodziła prasa i literatura w języku tatarskim. Początkowo władze radzieckie nie przeszkadzały nawet w działalności duchownych. Otwarto ponownie szkoły ludowe, muzea, biblioteki i teatry. Osoby narodowości krymskotartarskiej zgodnie z ogólnopaństwową polityką ,,korenizacji”[20], były wysuwane na stanowiska kierownicze w aparacie administracyjnym i politycznym.

Ten pozytywny okres dla społeczności tatarskiej zakończył się pod koniec 1928 r., wraz ze zmianą polityki władz radzieckich i porzuceniem korenizacji na rzecz rusyfikacji i sowietyzacji. W latach 1928-1929 przeprowadzono kolektywizację, w ramach której wyniszczono zamożne chłopstwo, a ubogich chłopów zapędzono do kołchozów. W konsekwencji zaczęło brakować produktów żywnościowych i kraj został dotknięty kolejną klęską głodu w latach 1931-1933.

Przyśpieszony proces sowietyzacji trwał do 1936 r. Polegał on na niszczeniu podstaw kultury i języka Tatarów. Autonomia Krymu, mimo zachowania instytucjonalnych pozorów, stawała się w praktyce fikcją. Już w 1929 r. zakazano swobodnego nauczania i publikowania w języku tatarskim [21]. Zamknięto meczety, a duchowni muzułmańscy zostali zmuszeni do emigracji. Represjonowano również krymskotatarską inteligencję, oskarżając ją o poglądy ,,burżuazyjno-narodowe”[22]. W latach 1937-1939 kontynuowano terror. Okres ten zwany ,,jeżowszczyzną” [23]odznaczył się represjami nie tylko na inteligencji, ale innych grupach społecznych, także na chłopach.  

Jak twierdzi E. Kirimal [24] w latach 1921-1941, czyli w czasie bolszewickiej administracji na Krymie, zginęło 160-170 tysięcy Tatarów. Stanowiło to ponad połowę narodu, a wiec można mówić o ludobójstwie. Pozostali Tatarzy byli dyskryminowani i systematycznie pozbawiani podstawowych praw człowieka i praw obywatelskich [25]. Powszechne represje spowodowały, że w 1941 r. wielu mieszkańców Krymu traktowało wkraczające wojska niemieckie, jako wyzwolicieli. W czasie II wojny światowej do armii niemieckiej zgłosiło się około 20 tysięcy ochotników tatarskich, którzy zostali zorganizowani w Batalionach Samoobrony Terytorialnej. Jednakże Niemcom nie udało się wyprzeć z Krymu wszystkich sił radzieckich. Spora część z nich działała w górach jako odziały partyzanckie. Walczyli w nich także Tatarzy. W związku z tym trudno jest mówić o jednolitej postawie proniemieckiej całego narodu. Jednoznaczna ocena sformułowana przez Kreml tuż po wyparciu wojsk niemieckich w 1944 r., miała stanowić podstawę dramatu Tatarów krymskich.

Dramat ,,wysiedlenia”

Po przybyciu wojsk radzieckich na Krym rozpoczęły się krwawe represje, można wręcz powiedzieć – masowa eksterminacja. Była ona wymierzona przeciw rzeczywistym i rzekomym współpracownikom okupantów – według Berii, twórcy raportu o ,,antyradziecko nastrojonym elemencie”. Chodziło tu także o Tatarów krymskich. To Beria w telegramie zaproponował Stalinowi plan wysiedlenia ludności tatarskiej. Swą decyzję tłumaczył zdradzieckimi działaniami Tatarów przeciw władzy radzieckiej i zagrożeniami wynikającymi z dalszego ich przebywania na przygranicznym obszarze ZSRR. Proponował przesiedlenie ich do Azji Centralnej. 11 maja 1944 r. postanowiono przesiedlić Tatarów krymskich do Uzbekistanu (151 tys.), a 21 maja także do Maryjskiej ASRR ( 8 tys.) [26] oraz do obwodów gorkowskiego, iwanowskiego, kostromskiego, mołotowskiego i swierdłowskiego. Decyzję uzasadniano, zgodnie z propozycjami Berii, zdradą ojczyzny, licznymi dezercjami, wstępowaniem do ochotniczych oddziałów walczących z Armią Czerwoną, aktywną współpracę z okupantami, prowadzeniem działań szpiegowskich i dywersyjnych oraz dążeniem do oderwania Krymu od ZSRR [27]. Deportacje cechowała brutalność, ludziom pozostawiano na przygotowanie się do wyjazdu bardzo mało czasu. W sumie, według danych NKWD, wywieziono ponad 191 tysięcy osób narodowości tatarskiej. Według S. Ciesielskiego w związku z operacją miały miejsce zbrodnie na ludności. Najgłośniejszą z nich – ale prawdopodobnie nie jedyną – stały się wydarzenia w rejonie Arabatu. Osady tatarskie zostały otoczone przez żołnierzy NKWD, a ich mieszkańcy załadowani na łodzie i wywiezieni na najgłębszą część Morza Azowskiego. Tam łodzie zatopiono, a żołnierze z bronią maszynową czuwali, by nikt nie uszedł z życiem [28]. Należy zwrócić też uwagę na rozproszenie ludności tatarskiej, (choć większość była na terytorium Uzbekistanu, to osiedlano ich w różnych częściach tego kraju), co mogło się przyczyniać do niszczenia odrębności i tożsamości tego narodu. Wraz z deportacją zagładzie uległy wszelkie ślady tatarskiej kultury. Niszczono kulturę materialną, architekturę, cmentarze, a nawet naturalne elementy krajobrazu – wycinano charakterystyczne dla Krymu drzewa – cyprysy [29]. Próbując doszukiwać się ukrytych powodów decyzji Stalina o wysiedleniu, prawdopodobnym wydaje się, że chciał on przekształcić półwysep w twierdzą i bazę dla dalszej ekspansji komunizmu. Z pewnością nieobca mu była myśl o genezie imperialnej: posiadać Krym bez krymskich Tatarów.

Jednak prawdziwa tragedia Tatarów miała miejsce w pierwszych latach po deportacji z Krymu. Nieprzyjazny klimat, szerzący się głód i złe warunkami mieszkaniowe (zakwaterowanie w szopach, piwnicach, ziemiankach) sprzyjały masowym chorobom i bardzo wysokiej śmiertelności. Szacunki tatarskie wskazują, iż w wyniku deportacji śmierć mogła ponieść nawet połowa Tatarów. Jeśli władze radzieckie podejmowały działania mające na celu poprawę sytuacji materialnej Tatarów, to wydaje się, że tylko po to, by podtrzymać ich egzystencję jako niewolniczej siły roboczej w archipelagu Gułag. Natomiast nie podejmowano żadnych działań rozwijających w jakikolwiek sposób kulturę tatarską. Długie lata po zesłaniu nie było tatarskich teatrów, zespołów artystycznych, bibliotek, szkół, nie ukazywały się czasopisma i książki w języku Tatarów krymskich [30].

W końcu lat czterdziestych nastąpiła pewna stabilizacja życia przesiedleńców, a także stopniowe przystosowanie się do nowych warunków. Tatarzy dali się poznać, jako naród niezwykle wytrwały. Wcześniejsze trudności spowodowały wymarcie osób najsłabszych i najmniej odpornych na choroby, wycieńczenie pracą, głód. Od 1949 r. pojawił się dodatni przyrost naturalny, który stale rósł [31]. W latach 1956-1970, po śmierci Stalina formułował się i rozwijał tatarski ruch narodowy. Zdaniem S. Chazbijewicza krymscy Tatarzy po 1956 r. stanowili wzorcową egzemplifikację Weberowskiej teorii narodu [32]. Wprawdzie aż do 1989 r. nie było mowy o masowym powrocie na Krym, a nawet nie można było przewidzieć, że powrót kiedykolwiek będzie możliwy. Mimo to Tatarzy wypracowali oryginalne metody opozycyjnego działania, których podstawą był solidaryzm społeczny. Ruch narodowy na emigracji był całkowicie oddolny, tworzony przez ogół społeczeństwa, najczęściej chłopów, robotników i pracowników kołchozów (inteligencja okresu przedwojennego została wytrzebiona). Tworzono lokalne grupy zajmujące się informowaniem i organizowaniem miejscowych zebrań Tatarów. Nowa inteligencja zaczęła się dopiero kształtować. Lata 70. stanowią cezurę w działaniach tego ruchu. Nie tylko zaczęto powracać na Krym, ale sam proces narodowotwórczy uległ pewnej modyfikacji. Nawiązywano kontakt z inteligencją moskiewską (np. Andriejem Sacharowem czy Aleksandrem Sołżenicynem).  Coraz większe znaczenie w autoidentyfikacji nabierał Krym (jako miejsce geograficzne) i język tatarski. Osłabieniu uległa ideologia panturecka i panislamska. Tatarzy krymscy zaczęli podróżować na Krym już w latach siedemdziesiątych. Ówczesny Krym, czołowe radzieckie uzdrowisko, w porównaniu z zacofaną, biedną Azją Centralną podziałał jako dodatkowy element stymulujący migrację. Jednak oficjalne pozwolenie powrotu przyznano Tatarom Krymskim dopiero w 1989 r.

Powrót do ojczyzny

W latach 1989-1994, wraz z upadkiem ZSRR, nastąpiła wielka repatriacja (ponad 200 tys. ludzi) i powrót do ojczyzny Tatarów krymskich. Niestety sytuacja gospodarcza na Krymie na początku lat 90. była niekorzystna. Rozpad ZSRR oraz liberalizacja gospodarki doprowadziły do głębokiego kryzysu ekonomicznego. Nastąpił upadek rolnictwa, hodowli i przemysłu oraz spadła liczba turystów. Spauperyzowani tatarscy repatrianci, nie mając pracy ani mieszkań, znaleźli się od razu w gronie najbiedniejszych mieszkańców regionu. W swoich domach na Krymie Tatarzy zastali Rosjan. Ponieważ zwrot zawłaszczonego mienia nie był brany pod uwagę, a możliwość wykupienia dawnej ziemi miała tylko najbogatsza część Tatarów – zaczęto tworzyć samozwaty, czyli nielegalne zagospodarowywanie domostw [33].  Wszystko to świadczy o olbrzymich trudnościach, które towarzyszyły powrotowi do ojczyzny. Równolegle do trudności gospodarczych, nastąpił progres w sytuacji politycznej Tatarów krymskich. Rosjanie, stanowiący większość mieszkańców Krymu, 12 lutego 1991 r. uzyskali od Rady Najwyższej ZSRR prawo do Krymskiej Autonomicznej Republiki Radzieckiej. Rządy zdominowane przez pierwiastek rosyjski wznosiły coraz to nowsze bariery utrudniające Tatarom dostęp do ziemi, którzy w końcu dokonali politycznej ofensywy. Po raz pierwszy od 1921 r.  zebrał się Kurułtaj, przyjmując deklarację z żądaniem przywrócenia wszelkich praw, jakie Tatarzy mieli przed wygnaniem. W 1991 roku powstał Tatarski Parlament Krymu – Medżilis, czyli organ przedstawicielski Tatarów Krymskich. Na czele jego prezydium stanął Mustafa Dżemie. Po ogłoszeniu przez Ukrainę niepodległości 24 sierpnia 1991 r. toczył się spór tego państwa z rosyjskimi władzami Krymu o polityczny status półwyspu. Tatarzy opowiadali się po stronie ukraińskiej. Parlament ukraiński, chcąc powstrzymać dążenia separatystyczne ludności krymskiej, w kwietniu 1992 r. uchwalił ustawę przyznającą Krymowi autonomię. 5 maja 1992 r. Rosjanie zamieszkujący Krym proklamowali powstanie Republiki Krymu. Walka polityczna trwała kilka miesięcy i zakończyła się uchwaleniem nowej konstytucji Krymskiej Republiki Autonomicznej we wrześniu 1992 r. Nie zawierała ona już kontrowersyjnego stwierdzenia o powstaniu niezależnego państwa krymskiego. Tym samym zależność od Ukrainy została wzmocniona. W 1994 r. sytuacja uległa ponownemu zaostrzeniu, a powodem tego były wybory prezydenckie na Krymie (de facto nielegalne). Były one formą dyskryminacji Tatarów, bowiem o urząd prezydencki mogły się starać tylko osoby mieszkające, co najmniej 10 lat na Krymie. Zwyciężył nacjonalista Jurij Mieszkow, proponujący na drodze referendum oderwanie Krymu od Ukrainy. Tatarzy krymscy, popierający M. Bagarowa (kandydata, skłonnego do kompromisu z Ukrainą), słusznie obawiali się dyskryminacji [34]. Oczywiście odrzucali też możliwość przyłączenia do Rosji. Tatarscy aktywiści byli również przeciwni przywróconej konstytucji z 1992 r., która nie chroniła w sposób zadowalający praw mniejszości. Jednakże decydujący głos należał do Ukrainy, która to w marcu 1995 r. zlikwidowała urząd prezydenta Krymu i powołała Autonomiczną Republikę Krymu. W ten sposób Kijów odzyskał pełną kontrolę nad samozwańczymi władzami krymskimi.

Sytuacja obecna i prognoza na przyszłość

Dziś półwysep krymski zamieszkuje około 300 tysięcy Tatarów. Podejmują oni liczne działanie, służące zachowaniu tradycji i rozwojowi swojej kultury. W 1990 roku została założona Fundacja na rzecz odnowienia kultury krymskotatarskiej. Od tamtej pory coraz szerszym zjawiskiem jest tworzenie tatarskich instytucji kulturalnych, restaurowanie historycznych i kultowych zabytków, stawianie pomników najbardziej zasłużonym. Powstały  wtedy m.in.: Teatr Dramatyczny, Galeria Narodowa, biblioteka im. Ismaila-bei Gaspirali. Wznawia się również rzemiosła narodowe: wyrób biżuterii, haftowania. Ponieważ podstawowym założeniem każdego odrodzenia narodowego jest nauka ojczystego języka duży nacisk kładzie się na szkolenie kadr uniwersyteckich mogących wykładać w języku krymskotatarskim.[35]

Wydaje się, że sytuacja polityczna Krymu predestynuje go do wybuchu konfliktu. Powrót diaspory krymskotatarskiej po tragicznej deportacji, mógł przypominać analogiczną sytuację z Kaukazu Północnego, kiedy to powrót deportowanych był przyczyną późniejszych konfliktów z lat dziewięćdziesiątych. Ważnym elementem, który dotychczas przeciwdziałał konfliktowi, było mądre i dojrzałe przywództwo m.in. przewodniczącego Medżlisu – Mustafy Dżemilewa oraz jego następcy Refata Czubarowa [36]. Odpowiednia polityka Medżlisu powstrzymywała rozprzestrzenianie się radykalnego islamu, preferowała współdziałanie, z Ukrainą i wejście kraju do NATO.

Tatarzy krymscy wciąż są w fazie politycznego organizowania się. Bardzo ważnym problemem dla nich pozostaje brak obywatelstwa (nie ma go około 20 tysięcy Tatarów). Ich podstawowym celem jest zdobycie własnej autonomii na półwyspie krymskim i uznanie ich za naród rdzenny Krymu ze związanymi z tym odpowiednimi prawami. Ponadto żądają lepszych działek ziemi, gdyż rosyjskie władze proponują im przydziały w stepowej wewnętrznej części półwyspu, a nie na odwiedzanym przez turystów morskim wybrzeżu [37]. Wśród innych zarzutów jest bezczynność władz w kwestii uzyskania statusu prawnego repatriantów, możliwości kształcenia w ojczystym języku czy też kwestia powrotu do historycznych nazw wsi i miast.

Na zakończenie warto podkreślić dwie tendencje mające miejsce w społeczności tatarskiej. Pierwszą z nich jest naturalizacja. Elity krymskotatarskie uczą się języka ukraińskiego, aktywnie przenikają do administracji państwowej i deklarują chęć pozostania na Ukrainie. Takie działania z pewnością sprzyjają ich integracji w strukturze państwa. Druga tendencja, na razie oddziaływująca w mniejszym stopniu na Tatarów, to islamizacja i związana z nią działalności reakcyjna [38]. Przykładem istnienia takiej tendencji jest funkcjonowania islamskiej partii sprawiedliwości Adalet.

Przypisy:

[1]Słownik etnologiczny. Terminy ogólne, (red.) Z. Staszczak, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa, 1987.
[2]S. Chazbijewicz, Adwet czyli powrót. Walka polityczna Tatarów krymskich o zachowanie tożsamości narodowej i niepodległość państwa po II wojnie Światowej, Olsztyn 2001r. , s.26-28
[3]http://www.eastway.pl/tatarzy+krymscy/.
[4] Selim Chazbijewicz, adiunkt w Zakładzie Polityki Społecznej, Narodowościowej i Wyznaniowej Instytutu Nauk Politycznych UWM w Olsztynie, jest ekspertem w zakresie ideologii muzułmańskiej i tematyki tatarskiej.  Od 1999 r. pełni funkcję prezesa Związku Tatarów Polskich.
[5]S. Chazbijewicz, op. cit. , s.28 .
[6]L. Podhordecki, Chanat Krymski i jego stosunki z Polską w XV-XVIII w., Warszawa 1987, s.13.
[7]Ibidem, s. 83-105.
[8]Stolica Chanatu krymskiego.
[9]W ,,wojnie polskiej” armia tatarska stanęła po stronie Konfederacji Barskiej w obronie status quo w Rzeczpospolitej. Patrz: J. Reychman, Dzieje Turcji od końca XVIII w., Warszawa 1970, s.6.
[10]Przykład dyskryminacji i ograniczania wolności religijnej: do 1783 r.  na Krymie działało  1530 meczetów, dziesiątki madras i ośrodków sufickich. Panowanie rosyjskie doprowadziło do tego, iż w 1917 r. pozostało 729 meczetów, a muzułmanie stali się religijną mniejszością na Krymie. Więcej Patrz : E. Kirimal, Narodowa walka krymskich Tatarów, ,,Rocznik Tatarów Krymskich”, t. I, s. 67.
[11]S. Chazbijewicz, op. cit., s.36-39.
[12]İsmail  Bej Gaspıralı (Gasprinski) (08.03.1851 – 11.09.1914) – krymskotatarski polityk, intelektualista, pedagog i wydawca gazeta ,,Terdżyman”.
[13] Dżadidyzm to ruch muzułmański, który działał pod koniec XIX w. Jego celem były reformy zmierzające do unowocześnienia społeczeństwa muzułmańskiego w Rosji.
[14] S. Chazbijewicz, op. cit., s.42-43.
[15]Ciekawostką jest fakt, że Generał Sulkiewicz był polskim Tatarem, urodzonym w Lidzie, a jego matką była Rozalia z Sobolewskich. Na okres jego krótkich rządów (od czerwieca do października 1918 r.) przypada zdominowanie przez polskich Tatarów życia politycznego i kulturalnego Krymu.
[16] S. Chazbijewicz, op. cit., s. 46.
[17]W skutek głodu zmarło ok. 20 % mieszkańców Krymu tj. 150 tys. ludzi.
[18],Tataryzacja” była częścią radzieckiej polityka tzw. korenizacji, która zakładała nasycenie kadr lokalnych władz ludźmi wywodzącymi się z miejscowych narodowości oraz uwzględnienia narodowych kultur w procesie sowietyzacji społeczeństwa.
[19]W tym czasie Tatarzy Krymscy stanowili 25% ludności ASRR ( około 218 tys. ludzi).
[20]Korenizacja to polityka stosowana przez władze ZSRR, polegająca na ograniczonym respektowaniu odrębności narodowych i wiązania partii komunistycznej z miejscowymi grupami etnicznymi. Więcej : S.Ciesielski, Masowe deportacje ludności z ZSRR, http://www.sciesielski.republika.pl/sov-dep/krym1.html.
[21]Ponadto  W 1929 r. zakazano używania alfabetu arabskiego, który zastąpiono alfabetem łacińskim. Natomiast w 1938 r. wprowadzono zakaz używania alfabetu łacińskiego, a jego miejsce zajęła cyrylica.
[22]Jaskrawym przykładem represyjnej polityki była sprawa Weli Ibrachimowa, ktory był w latach 1924-1927 przewodniczącym Krymskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego. Sprzeciwił się on projektowi przesiedleniu Żydów z Białorusi na Krym i utworzeniu tam Żydowskiej Republiki Radzieckiej na Krymie.  W związku z tym obwiniono go o działalność antyradziecką i związki z organizacjami nacjonalistycznymi, po czym został rozstrzelany. Jego sprawa otworzyła całą serię prześladowań Tatarów krymskich.
[23]Jeżowszczyzna to szczytowy okres stalinowskiej polityki wielkiej czystki etnicznej. Nazwa terminu pochodzi od nazwiska komisarza spraw wewnętrznych N. Jeżowa.
[24]Edige Kirimal to jeden z najbardziej znanych historyków tatarskich, twórca licznych publikacji poświęconych historii i problemom polityczno-etnicznym temu narodowi.
[25]E. Kirimal, Eksterminacja Tatarów Krymskich, ,,Rocznik Tatarów Polskich”, t. III, Gdańsk –Toruń 1995, s. 143-145.
[26]Maryjska Autonomiczna Socjalistyczna Republika Radziecka została utworzona 5 grudnia 1936. Jest położona nad środkową Wołgą.
[27]S.Ciesielski, op.cit.
[28]Ibidem.
[29]S. Chazbijewicz, op. cit., s.102-103/.
[30]S.Ciesielski,op cit.
[31]Ibidem.
[32]Według Webera naród to grupa ludzi połączona przekonaniem o wspólnocie swojego pochodzenia, dążąca do uzyskania lub utrzymania swego niezależnego państwa.
[33]M.Marszewski, Islam na obszarze postradzieckim, Prace OSW, Warszawa 2003.
[34]http://www.eastway.pl/historia+krymu+po+upadku+zsrr/.
[35]Ibidem.
[36]http://osw.waw.pl/pub/prace/nr7/03.htm/.
[37]M.Marszewski, op.cit.
[38]http://osw.waw.pl/pub/prace/nr7/03.htm/.