26 lipiec 2008

Wstęp

W 1973 roku, po obaleniu legalnie wybranych władz, w Chile rozpoczęły się krwawe rządy Pinocheta, które trwały aż do 1990 roku, kiedy to przywrócono demokrację. Te dwie przełomy systemowe były ściśle związane z sytuacją wewnętrzną kraju oraz z interwencjonistyczną polityką Stanów Zjednoczonych.

Przewrót wojskowy 1973 roku: od Allende do Pinocheta

Jakie były przyczyny obalenia rządów prezydenta Allende i odejścia od demokracji w Chile w 1973 roku? Główny powód zakorzeniony był w słabości rządów prezydenta, który doszedł do władzy w 1970 roku głosząc hasła socjalizmu. Reformy socjalistyczne wymagały jednak ścisłej współpracy z parlamentem, w którym władzę sprawowała partia prezydenta. Niestety Unidad Popular (UP), socjalistyczno-komunistyczna koalicja, była wewnętrznie mocno podzielona, co uniemożliwiało wypracowanie jednolitej koncepcji wprowadzania socjalizmu w Chile. Ponadto UP sprawowała w parlamencie rządy mniejszościowe, które niejako zmuszały partię Allende do współpracy z opozycją przy uchwalaniu ustaw. Wewnętrzne podziały jak również rządy mniejszościowe rzutowały na słabość koalicji lewicowej. Odłamy umiarkowany i radykalny UP inaczej interpretowały sztandarowy cel Allende, jakim była droga do socjalizmu bez przemocy. Z jednej strony skrzydło umiarkowane partii UP (komuniści) opowiadało się za długotrwałymi, przeprowadzanymi krok po kroku reformami, twierdząc, że rewolucyjny zapał, któremu zwykle towarzyszą pochopne decyzje, nie jest wskazany przy budowie socjalizmu w Chile. Byli oni również przekonani, iż działaniu na rzecz reform potrzebna jest narodowa debata. Komuniści stali twardo na stanowisku, iż wielki i długotrwały proces wymaga kreacji silnego poparcia społecznego. Niestety w 1970 koncepcja socjalizmu cieszyła się poparciem jedynie ok. 30 % Chilijczyków. Stąd też komuniści zdawali sobie sprawę, że kluczowe dla wprowadzenia w życie reform, będzie pozyskanie klasy średniej. Grupa umiarkowana, optowała za pertraktowaniem z partiami opozycyjnymi, a w szczególności z Partią Chrześcijańsko- Demokratyczną (Partido Democratia Cristiana).

Natomiast członkowie odłamu radykalnego UP, socjaliści, byli zwolennikami działań rewolucyjnych. Pokładali duże nadzieje w klasie robotniczej i wierzyli w ich dziki entuzjazm wobec szybkiej, zdecydowanej walki o socjalizm. Radykaliści nie ufali Partii Chrześcijańsko-Demokratycznej ani klasie średniej w Chile, którą ta partia reprezentowała. W konsekwencji usilnie protestowali przed jakimikolwiek pertraktacjami z politycznymi oponentami.

Prezydent Allende znalazł się w trudnej sytuacji. Był zwolennikiem socjalizmu, ale przede wszystkim szanował konstytucyjne zasady, które stały w sprzeczności z bezprawną, agresywną rewolucją socjalistyczną. Allende nie radził sobie z konfliktami wewnątrz własnej partii. Mimo iż prezydent wspierał otwartą postawę wobec opozycji, nie był on jednak postrzegany przez nią jako wpływowy aktor sceny politycznej mający siłę by wyegzekwować porozumienia, które zawarł.

Słaba i wewnętrznie skłócona koalicja oraz bezsilność prezydenta Allende zostały znakomicie wykorzystane przez opozycję. Partia Krajowa (Partido Nacional) kierowała akcjami skierowanymi przeciwko lewicy w nadziei, że uda jej się zachować ekonomiczne wpływy w kraju. Nacjonalizacja kopalni miedzi – głównego surowca Chile, wywołała natychmiastową reakcję dawnych właścicieli. Prawica rozpoczęła jadowitą kampanię propagandową przeciwko prezydentowi Allende. Podżegające akcje miały ogromny wpływ na doprowadzenie Chile do militarnej dyktatury. To właśnie z inicjatywy Partii Krajowej powstała aktywna grupa terrorystyczna „Ojczyzna i Wolność”. Wiele sytuacji kreowanych przez prawicę miało na celu wytworzenie atmosfery, w której niezbędna będzie interwencja armii, aby uchronić kraj przed totalnym chaosem i dezintegracją. Partia Chrześcijańsko-Demokratyczna uplasowała się w politycznym centrum. Swoją pozycję umiejętnie wykorzystywała prowadząc polityczne targi pomiędzy lewicą i prawicą w 1973 roku, by wreszcie sprzymierzyć się z tą drugą i wspierać ją w obaleniu konstytucyjnych władz.

Wszystkie wyżej wspomniane walki polityczne doprowadziły w konsekwencji do upadku „trójblokowego” systemu politycznego, czego efektem była mocna polaryzacja społeczna. Ten wskaźnik jest niezwykle istotny przy analizie przyczyn przemian ustrojowych w Chile. Ponadto, należy zauważyć, iż decydujący był również aspekt ekonomiczny w państwie. Allende nie był dobrze przygotowany do podejmowania decyzji gospodarczych. Jego starania doprowadziły do wysokiej inflacji, niedoboru podstawowych dóbr i rozwoju szarej strefy usług. Przez Chile przetoczyła się fala strajków, co zintensyfikowało atmosferę politycznego chaosu i ekonomicznej destabilizacji.

Działania Stanów Zjednoczonych względem rządu i polityki Allende stanowią podstawową, zewnętrzną przesłankę obalenia przez wojsko konstytucyjnie wybranej władzy. Prezydent USA Richard Nixon oraz jego sekretarz stanu Henry Kissinger przypatrywali się socjalistycznym rządom w Chile z obsesyjnym zaniepokojeniem. Kissinger postrzegał wówczas Allende za bardziej niebezpiecznego od Fidela Castro, widząc w koncepcji „socjalizmu bez przemocy” zagrożenie mogące w przypadku sukcesu zainteresować socjalizmem pozostałe kraje Ameryki Łacińskiej. Oprócz celów politycznych, USA miały w Chile ważne interesy natury ekonomicznej. Trzy największe kopalnie miedzi były amerykańską własnością i nie dość że, zostały przez Allende znacjonalizowane w 1971 roku, to firmy z USA nie dostały za nie ani grosza. Stany Zjednoczone były silnie zaangażowane w obalenie rządów Allende. Wspierały finansowo wywrotowe działania chilijskiej opozycji. Prezydent Nixon odmówił Allende udzielenia pożyczki na ratowanie gospodarki państwa, ale chętnie wysyłał miliony dolarów siłom zbrojnym. Bez pomocy Stanów Zjednoczonych nie byłoby możliwe obalenie rządów Allende. W 1973 roku, kiedy władzę w państwie przejęła armia pod dowództwem Augusto Pinocheta, życie wielu obywateli stało się koszmarem. Po krwawym puczu, prześladowania objęły głównie opozycję polityczną. Według danych instytucji badających zbrodnie junty Pinocheta w okresie od 1973 do 1989 zostało zamordowanych lub zaginęło 3200 osób.

W dobie rządów Pinocheta

Nowa władza za cel postawiła sobie odpolitycznienie społeczeństwa oraz oficjalne rozwiązanie partii. W tej trudnej sytuacji, jakiekolwiek spiskowanie przeciwko władzy było niebezpiecznym wyzwaniem. Pomimo tego faktu społeczeństwo aktywnie odpowiedziało władzy na dramatyczne położenie ekonomiczne, polityczne i społeczne kraju. Polityka i skrajny neoliberalizm Pinocheta stanęły u podstaw sprzeciwu ludności, co znalazło wyraz w formowaniu się sieci społecznych organizacji ekonomicznych i politycznych oraz w aktywnej działalności kobiet i związków zawodowych.

Dwa ważne wydarzenia na początku lat 80. XX wieku, sprawiły, iż dotąd podzielona opozycja, zjednoczyła się przeciwko Pinochetowi w imię wyższych celów. Nowa konstytucja z 1980 roku, w której wyrażał się główny zamiar dyktatora – chęć przedłużenia antydemokratycznych metod, była jednym z nich. W odpowiedzi, opozycja zorganizowała energiczną kampanię przeciwko zmianom, która stała się pierwszym, symbolicznym wysiłkiem społecznym w konfrontacji z dyktaturą. Punktem zapalnym, który również zmobilizował opozycję, były poważne ekonomiczne problemy w Chile na początku lat 80. Społeczne wysiłki na rzecz powrotu do demokracji w latach 1983-1986 były spektakularne. Ta postawa ukazała głębokość sprzeciwu opozycji wobec autorytarnego reżimu, w szczególności wśród klas średniej oraz robotniczej. Z drugiej zaś strony naświetliła różnice, jakie dzieliły polityczną elitę i społeczeństwo. Ten okres miał niezwykłe znaczenie dla przemian ustrojowych, które dokonały się w 1990 roku w Chile. Co więcej lata 1983-1986 pokazały, iż władza z Pinochetem na czele poniosła porażkę, i, że nie udało się jej zatomizować chilijskiego społeczeństwa.

Społeczna aktywność uległa jednak zmniejszeniu pod koniec 1986 roku. W tym samym czasie partie polityczne podjąły ofensywę, aby przezwyciężyć Pinocheta na drodze legalnej walki wyborczej. Opozycja postawiła sobie za zadanie doprowadzenie do przegranej Pinocheta w plebiscycie prezydenckim, który on sam zarządził na dzień 05.10.1988 roku. Ten cel zjednoczył, będącą od długiego czasu podzieloną politycznie, opozycję, która utworzyła demokratyczny, zjednoczony ruch o nazwie Concertacion por El No. Wyłamała się tylko partia komunistyczna, która nie wierzyła w sukces takich działań. Ostatecznie Pinochet poniósł w wyborach sromotną porażkę.

Czynniki zewnętrzne również sprzyjały obaleniu dyktatury Pinocheta. Demokratyczne wysiłki Chile były wspierane finansowo przez rząd Stanów Zjednoczonych. Opozycja w państwie czuła się zdecydowanie pewniej, mając po swojej stronie tak wpływowego gracza. Zarówno ten fakt, jak również przemiany ustrojowe w końcu lat 80. w innych krajach Ameryki Łacińskiej oraz upadek Związku Radzieckiego utwierdziły Chilijczyków w przekonaniu o realności ich starań w powrocie do demokracji.

Bezwzględna dyktatura sprawiła, że dotąd silnie podzielone społeczeństwo zjednoczyło się, aby przywrócić sprawiedliwe rządy i demokrację. Użyto w tym celu dostępnych, legalnych środków. Plebiscyt z 1988 roku i parlamentarne wybory zwieńczone zostały kompleksowymi przemianami ustrojowymi. Brutalne, autorytarne rządy zakończyły się na drodze pokojowej. Chilijczycy wznieśli się ponad podziały i udowodnili tym samym swoją demokratyczną dojrzałość.
    
Wnioski

W 1990 roku w wyniku demokratycznych wyborów prezydentem Chile został lider Partii Chrześcijańsko-Demokratycznej – Patricio Aylwin. Jednocześnie, zgodnie z przejściowymi poprawkami do konstytucji, Pinochet pozostał głównodowodzącym armii. Jako były prezydent otrzymał również dożywotnio fotel senatora, a wraz z nim immunitet polityczny, uniemożliwiający pociągnięcie go do odpowiedzialności za popełnione zbrodnie. W 1998 roku hiszpański sędzia wydał wniosek o ekstradycję Pinocheta przebywającego w tym czasie na operacji w Londynie. Liczne badania wykazały, że Pinochet jest chory na otępienie naczyniowe, wykluczające jego świadomy udział w procesie. Na tej podstawie ówczesny minister spraw wewnętrznych Wielkiej Brytanii odrzucił wniosek o ekstradycję i zezwolił na powrót byłego dyktatora do jego kraju. Ze względu na zły stan zdrowia, Sąd Apelacyjny w Chile odebrał Pinochetowi immunitet senatorski. Natomiast Sąd Najwyższy oddalił wszystkie wniesione przeciw przywódcy sprawy, z powodu jego niezdolności do uczestniczenia w procesie. Jednakże już w 2004 roku, sąd ponownie rozpatrzył sprawę na skutek głośnego wywiadu telewizyjnego, jakiego Pinochet udzielił dla jednej z amerykańskich stacji. Fakt zdolności do udzielenia wywiadu podważył wcześniejsze orzeczenie lekarskie, twierdzące, że Pinochet nie posiada pełnej sprawności umysłowej. W konsekwencji były dyktator został objęty aresztem domowym. W dniu 10.12.2006 r. Augusto Pinochet zmarł na skutek obrzęku płuc oraz powikłań po ataku serca. Śmierć oprawcy została przez wielu przyjęta z ulgą. Ostatecznie były dyktator nie został osądzony za zbrodnie, których się dopuścił.

Obecnie, Chile jest jednym z najlepiej rozwiniętych ekonomicznie krajów Ameryki Łacińskiej, w którym zasady demokratyczne są niezwykle szanowane zarówno przez kolejne władze jak i przez obywateli. W 2006 roku, prezydentem została Michelle Bachelet z partii socjalistycznej.

Bibliografia

1. Arce L., The Inferno (Living in Latin America Series): A Story of Terror and Survival in Chile, 2004 by University of Wisconsin Press.
2. Oppenheim L.H., Politics in Chile. Socialism, Authoritarianism and Market Democracy, 2007 by Westview Press.
3. Vergara A., Copper Workers, International Business and Domestic Politics in Cold War Chile, 2008 by Penn State University Press.