Maciej Pietruszewski: Kontrowersje na temat tożsamości macedońskiej

• bułgaria
• fyrom
• grecja
• macedonia
• stosunki międzynarodowe
• _kultura
• _pe24

Pytanie o macedońską tożsamość jest integralną częścią międzynarodowego postrzegania tej społeczności. Termin „Macedończycy” jest kontrowersyjny, nadal nie w pełni określony i czasami wprowadzający w błąd.

Bułgaria, Grecja, Albania i Serbia pragnęłyby widzieć w swoich granicach Macedonię. Bułgarzy nadal uważają, że słowiańska ludność Macedonii to Bułgarzy, którzy posługują się dialektem języka bułgarskiego. Grecy są pewni ich uzasadnionego historycznie prawa własności terminów Macedonia i Macedończyk i używanie ich przez sąsiadującą na północy Republikę Macedońską uważają za formę zawłaszczenia i roszczeń wobec Macedonii Egejskiej wchodzącej w skład państwa greckiego. Jeszcze niedawno negowali oni istnienie odrębnego narodu macedońskiego. Istnieją również skrajne poglądy, jak na przykład części nacjonalistów serbskich, którzy negują istnienie oddzielnego słowiańskiego narodu Macedończyków i uważają ich za Serbów.

Macedończyk, czyli kto?

Macedończyków można definiować w różnych płaszczyznach, które wiążą się ze sobą, a w niektórych aspektach pokrywają się. Według pierwszej z nich, za Macedończyków możemy uznać ludność geograficzno-historycznego regionu Macedonii. Obejmuje on dorzecza rzek Aliákmon, Wardar i Strumy oraz równiny w okolicach Salonik i Serresu. Współcześnie Macedonia postrzegana w konwencji historyczno-geograficznej jest podzielona pomiędzy Republikę Macedonii, Grecję, Bułgarię oraz Albanię i nie należy jej utożsamiać tylko z terytorium państwa macedońskiego. Nazewnictwo wyodrębnionych obszarów wywodzi się z przynależności państwowej określonej w wyniku zmian terytorialnych po dwóch wojnach bałkańskich, jak na przykład Jugosłowiańska Macedonia lub Grecka Macedonia, lub od geograficznych cech każdej z wyodrębnionej części. Macedonia Wardarska (od rzeki Warda), była część Jugosławii, jest współcześnie osobnym bytem państwowym – Republiką Macedonii. Synonimem greckiej części Macedonii jest Macedonia Egejska (od wybrzeża Morza Egejskiego), zaś bułgarska część nosi nazwę Macedonii Piryńskiej (od pasma górskiego). Niewielki skrawek należący do Albanii nie posiada analogicznej terminologii, określa się go jako Mala Prespa, i jest często pomijany w opracowaniach.

Drugi wariant identyfikowania Macedończyków polega na utożsamianiu ich (bez względu na przynależność etniczną, religijną etc.) z całą ludnością suwerennego państwa funkcjonującego w stosunkach multilateralnych pod tymczasową nazwą Była Jugosłowiańska Republika Macedonii (FYROM). Macedończycy są również definiowani w kryteriach etnicznych jako ludność słowiańska geograficznego regionu Macedonii lub, w węższym zakresie, tylko w Republice Macedonii [1].

Tożsamość możemy rozpatrywać w dwojaki sposób – jako indywidualne umiejscowienie konkretnej jednostki w otaczającej rzeczywistości lub jako synonim samoidentyfikacji jednostki z grupą przynależności. Tożsamość kulturowa jest to odwoływanie się do składników rzeczywistości symbolicznej, do kulturowego świata, które pozwalają wyodrębnić kategorie swoich i obcych. Zbiorową tożsamość można zdefiniować jako poczucie odmienności własnej grupy na tle innych społecznych ugrupowań – jest ona niezbędna do istnienia i funkcjonowania odrębnej zbiorowości [2]. Leszek Kołakowski wskazał na 5 głównych czynników wpływających na siłę więzi określanych jako tożsamość zbiorowa. Wyróżnił: idee narodowego ducha, doświadczenie ciągłości (pamięć historyczna), antycypacje (ukierunkowanie w przyszłość), cielesną tożsamość (umiejscowienie w przestrzeni) oraz świadomość określonego początku [3]. Barbara Skarga dodaje jeszcze dwa czynniki – społeczną akceptacje własnej odrębności i uznanie tej odrębności przez innych [4].

Celem niniejszej pracy jest wykazanie, iż istnieje odrębna tożsamość macedońska, wokół której narastające kontrowersje są wynikiem zbieżności nazw, świadomej działalności politycznej państw ościennych oraz częściowo wspólnej historii państw całego regionu. Przeszkodą we wcześniejszym wyodrębnieniu się macedońskiej samoświadomości było geograficzne położenia Macedonii, co powodowało przenikanie się różnych wpływów. Fakt jej zaistnienia natomiast jest w dużej mierze przypadkowym i młodym procesem, jednak historycznie uzasadnionym. We wcześniejszych wiekach taka świadomość nie istniała. Niniejsze opracowanie przyjmuje tezę o wspólnych korzeniach macedońskiej i bułgarskiej tożsamości i o bezpodstawnych roszczeniach Greków, które wynikają z obawy przed destabilizacją państwa greckiego.{mospagebreak}

Macedonia wczoraj…

W epoce hellenistycznej na terenie Macedonii rozkwitało starożytne państwo macedońskie, jednak ówczesnych terminów Macedonia i Macedończycy nie należy wiązać ze współczesnymi odpowiednikami. Faktem jest rozpowszechnienie się kultury greckiej na omawiany obszar, ale teza o „greckiej tożsamości Starożytnej Macedonii” nie jest naukowo potwierdzona. Starożytna Macedonia wywodziła się z cywilizacji iliryjskiej lub trackiej [5]. Pomimo tego we współczesnych greckich programach dydaktycznych zawarte są informacje o etnicznym i lingwistycznym powiązaniu Greków ze Starożytnymi Macedończykami, co jest podstawą do oskarżania Republiki Macedonii o zawłaszczania greckiego dziedzictwa kulturowego. Choć do dzisiaj nie rozstrzygnięto pochodzenia dawnych Macedończyków, to z pewnością można stwierdzić, że nie byli oni Grekami. Sam Plutarch z Cheronei (I-II w. n.e.), jeden z największych starożytnych pisarzy greckich, w dziele Vita Arati określa ówczesnych Macedończyków mianem „barbarzyńcy” [6]. W VI w n.e. na Półwysep Bałkański docierają przodkowie południowych Słowian, dzisiejsi Macedończycy, i stopniowo zdobywają przewagę etniczną. Slawizacji ulega Iliria, Bułgaria, Macedonia oraz większość obszarów śródlądowej Grecji. Według jednej z teorii Słowianie wymieszali się z pozostałościami ludności greckiej zamieszkującej te tereny tworząc nowy, niegrecki, naród macedoński [7]. Jest to również okres najazdu Protobułgarów, efektem którego były coraz wyraźniejsze różnice między mową i kulturą dzisiejszej wschodniej i środkowej Bułgarii  oraz Macedonii. Druga połowa IX wieku to okres ekspansji religii chrześcijańskiej na ziemie macedońskie, która pełni od tego momentu ważną rolę czynnika jednoczącego Południowych Słowian. W 862 r. bracia Cyryl i Metody przetłumaczyli Pismo Święte na język słowiański, który stworzyli na podstawie zasad fonetycznych macedońskich Słowian zamieszkujących okolice Sołunia (dzisiejsze Saloniki). Okres IX i X wieku to rozwój słowiańskiej kultury i piśmiennictwa oraz bułgarsko-macedońskiej łączności kościelnej. Od drugiej połowy IX do XI wieku Macedonia funkcjonuje w ramach królestwa bułgarskiego i zachowuje niezależność względem Bizancjum. W latach 1014 do 1370 Macedonia zostaje na przemian opanowywana przez Bizancjum, Bułgarię, później zaś Serbię. Panowanie Turcji na Bałkanach rozpoczyna się w 1371 r. i trwa aż do początku XX wieku. Przez ten czas nie istnieje administracyjnie wydzielone terytorium macedońskie i nie istnieje prowincja o tej nazwie (region wchodzi w skład większej Rumelii).

Problem określenia Macedonii w nowożytnej historii pojawił się dopiero w latach 60. XIX wieku. W tym okresie kształtowały się liczne nowe państwa na Półwyspie Bałkańskim [8]. Po raz pierwszy kwestia przyszłości regionu Macedonii została poruszona podczas rozmów w Reichstadt 8 lipca 1876 r. przez rosyjskich i austriackich dyplomatów W dokumentach nie posługiwano się jednak terminem „Macedonia”, lecz stosowano wspomniane już określenie Rumelia. Aż do 1878 r. kwestia macedońska była tematem drugorzędnym i mocarstwa nie poświęcały jej większej uwagi. Dopiero podczas Kongresu Berlińskiego (13 VI – 13 VII 1878r.) wyznaczono polityczne granice pojęcia Macedonia. Pod koniec XIX wieku Macedonia była podzielona na trzy wilajety (prowincje w ramach Imperium Osmańskiego) – salonicki, bitolski i kosowski. Zamieszkująca je ludność nie była jednorodna – zasiedlała je ludność muzułmańska ( Turcy, Albańczycy, Pomacy – słowiańskojęzyczni Bułgarzy wyznający islam sunnicki [9]) oraz chrześcijanie (Serbowie, Bułgarzy, Grecy, Wołosi, Cyganie). Poza tym podziałem klasyfikuje się Żydów. Kategorii Macedończyków wówczas nie wyodrębniano. Państwa zachodnie prezentowały właśnie taki punkt widzenia – raport Komisji Fundacji Andrew Carnegie, zajmującej się przyczynami i skutkami wojen bałkańskich (1912-13), zawierał informacje o Bułgarach stanowiących znaczną część wszystkich mieszkańców Macedonii [10]. Arthur Evans, angielski archeolog i etnograf, w liście zatytułowanym Kim są Macedończycy napisał „Przejechałem Macedonię wzdłuż i wszerz, w różnym czasie. Niech mi będzie wolno poprawić powszechny osąd.  Nie ma Macedończyków. Są Bułgarzy, Rumuni, Grecy, Turcy, Albańczycy, w końcu Żydzi. Ale nie ma Macedończyków. Również twierdzenia Greków mówiące o tym, iż Macedonia należy do nich, są tylko ich marzeniem. Język mieszkańców wiosek przypomina bułgarski. Praktycznie cała populacja słowiańska mówi charakterystycznym bułgarskim dialektem. Przewaga bułgarskiego elementu jest fundamentalnym czynnikiem obecnej sytuacji w Macedonii” [11]. Natomiast Henry Brailsford w swoich pracach stosował określenie „Bułgarzy macedońscy”, których uważał za ludność bułgarską. Dążenia ludności chrześcijańskiej w Macedonii nasiliły się wraz ze stopniowym osłabianiem Imperium Osmańskiego. Domagała się ona niezależności nie tylko w płaszczyźnie politycznej (od władz tureckich), lecz również w płaszczyźnie religijnej (od greckiego patriarchatu w Stambule). Walka o niepodległość miała dwojaki charakter – z jednej strony chodziło o wyzwolenie polityczne, z drugiej o uzyskanie autonomii wyznaniowej. Dążenia te komplikował fakt istnienia w przeszłości dwóch niezależnych ośrodków Cerkwi – bułgarskiej i serbskiej, które zaczęto na nowo odbudowywać. W tworzenie bułgarskiego ruchu w Macedonii czynnie zaangażowała się Rosja, o czym świadczą słowa francuskiego ambasadora w Moskwie (druga połowa XIX wieku): „To Rosja dała początek bułgarskiemu ruchowi w Macedonii… to element bułgarski domagał się niezależności religijnej. Ich praca przyniosła skutki w postaci stworzenia niezależnego egzarchatu” [12].{mospagebreak}

Elity państw bałkańskich uznawały kwestię macedońską za swoją wewnętrzną, a Macedonię za część ich państwa, narodu, historii i kultury. Bułgarzy przywoływali cara Symeona (893-927) oraz wskazywali na postanowienia pokoju rosyjsko-tureckiego w San Stefano (3 marca 1887, idea powstania Wielkiej Bułgarii). Aspiracje greckie oraz serbskie były mniej zaborcze i nie dotyczyły całego obszaru Macedonii. Grecy powoływali się na związki Macedonii z Grecją począwszy od czasów Aleksandra Macedońskiego oraz na długotrwałe rządy greckich władców bizantyńskich. Serbowie za swój argument podawali zasięg terytorialny państwa Stefana Duszana. Żadne z wymienionych państw nie argumentowało swoich roszczeń względami innymi niż historyczne, było to niemożliwe. Macedonia pod względem etnicznym, religijnych oraz kulturowym przedstawiała mozaikę [13]. Stwarzane statystyki były narzędziem polityki, a nie realnym odzwierciedleniem sytuacji. Z dokumentów tureckich, uważanych za najbardziej obiektywne, wynika, że ludność słowiańska w Macedonii utożsamiała się przede wszystkim z nacją bułgarską, co nie oznacza, że chciała włączenia do państwowości bułgarskiej.

Tożsamość narodowa Słowian zamieszkujących ziemie macedońskie zaczęła się rozwijać intensywnie począwszy od drugiej połowy XIX wieku. Wówczas społeczność międzynarodowa zaczęła używać określenia Macedonia w odniesieniu do określonego terytorium. W XIX wieku na Bałkanach zaczęły pojawiać się państwa nowożytne, które łączyły swe nazwy z etosem przeważającym na danym terytorium. Wówczas pojawiły się też tendencje do określenia narodu macedońskiego, który zamieszkiwałby geograficzny region Macedonii. Dużą rolę w jednoczeniu ludności macedońskiej nie odgrywały wspólne cechy, lecz interesy – walka przeciwko Turkom oraz konflikty z innymi państwami bałkańskimi, które dążyły do inkorporacji ziem macedońskich. Wiek XIX można uznać za okres przebudzenia narodowego macedońskich Słowian – w pierwszym okresie przejawiało się to w walce przeciwko greckiej jurysdykcji w szkołach i Cerkwi. Można to uznać za pierwsze kroki w drodze do zdefiniowania świadomości narodowej chrześcijańskiej ludności Macedonii. Początkowo nie zajmowano się kwestią rozróżnienia ludności macedońskiej od bułgarskiej, prowadzono wspólną walkę z dominacją grecką. Sytuacja uległa zmianie z chwilą powstania bułgarskiego egzarchatu i intensyfikacją działań zmierzających do zatarcia różnic między Bułgarami a chrześcijańską ludnością Macedonii. W efekcie pojawił się w życiu politycznym macedoński ruch narodowy, który Bułgarzy określali mianem separatyzm polityczny, macedonizm, separatyzm kulturowy. Nowopowstały ruch macedoński głosił tezę o istnieniu odrębnego narodu macedońskich Słowian. W wyniku postanowień wspomnianego już Kongresu Berlińskiego Macedonia pozostała nadal pod całkowitym władaniem Turcji [14]. Już wówczas dochodziło do pierwszych wystąpień ludności, natomiast 5 października 1878 r. wybuchło powstanie kresneńskie. Kierownictwo powstania, składające się głównie z Bułgarów, dążyło do wyeliminowania przedstawicieli reprezentujących kierunek macedoński. Po odsunięciu Berovskiego i jego współpracowników nastąpił kryzys powstania. Okazało się, że Bułgarzy nie mogą liczyć na poparcie miejscowej ludności, a  sprawy macedońskiej nie mogą traktować jako ich wewnętrznej sprawy. Po upadku powstania tworzono liczne tajne organizacje. 21 maja 1880 r. ma górze Tromo proklamowano powstanie Tymczasowego Rządu Macedońskiego (Privremena vlada na Makedonija). W ramach tego zgrupowania przedstawicieli grup spiskowych powstało hasło „Macedonia dla Macedończyków”. Trzeba zaznaczyć, że pojęcie Macedończycy nie było wówczas tożsame ze współczesnym. Nacja macedońska miała mieć charakter ponadetniczny, miała jednoczyć całą ludność Macedonii. Jej celem miało być wyzwolenie się spod władzy Imperium Osmańskiego [15]. Największą trudność w kreowaniu odrębności Macedonii sprawiało zanegowanie jej bułgarskości. Bliskość językowa i kulturowa skutecznie utrudniała wykreowanie się opozycyjnej samoświadomości macedońskiej. Dążono do uniezależnienia się od bułgarskiej Cerkwi – metropolita eparchii skopijskiej Teodosij wystąpił nawet z propozycją utworzenia samodzielnej Cerkwi macedońskiej. Wówczas działała również Młoda Macedońska Grupa Literacka (Mlada  makedonska kniževna družina), która od 1892 roku wydawała czasopismo Winorośl (Loza) nacechowane ideałami macedońskiego ruchu. Czasopismo wydawano w dialekcie macedońskim (w tym czasie jeszcze nie można mówić o odrębnym języku). W latach 90. powstały kolejne organizacje, jak chociażby: Tajny Macedoński Komitet (Tajniot makedonski komitet) oraz Słowiańsko-Macedońskie Towarzystwo Literackie (Slovensko-makedonskata kniževna družina). W sierpniu 1892 roku w Kosturu (dzisiejsza Kastoriá) po raz pierwszy wystąpiono z postulatem prowadzenia zajęć szkolnych w ludowym języku macedońskim.

Współcześnie tożsamość macedońska, jak zresztą każda, odwołuje się do swoich narodowych bohaterów. Warto przywołać sylwetki tych, którzy swoją działalność prowadzili w XIX wieku. Pierwszym z nich jest Grigor Prličeva (1830-1893). Sławę zdobył po napisaniu po grecku poematu ‘O’ Armatolos. W Atenach określano go nawet mianem drugiego Homera [16]. Odmówił jednak przyjęcia stypendium greckiego i powrócił do Macedonii, nie napisał już nigdy więcej nic po grecku. Uczył się języka bułgarskiego. Przełożył Iliadę na język macedoński (dialekt ochrydzki), co było powodem jego represjonowania przez władze bułgarskie. Sam głosił, że został „zniszczony” przez Bułgarów. Co ciekawe swoją niedokończoną Autobiografię pod koniec życia pisał po bułgarsku. Trudno określić jednoznacznie z kim utożsamiał się Grigor Prličeva. Jedno z jego dzieł świadczy, że był zwolennikiem stworzenia języka ogólnosłowiańskiego, wydał nawet w 1868 roku jego gramatykę (Krótka gramatyka słowiańska). Dużą rolę w kreowaniu podstaw tożsamości macedońskiej odegrali bracia Dimitar i Konstantin Miladinov. Drugi z wymienionych jest uznawany za prekursora macedońskiej poezji artystycznej. Ich działalność polegała głównie na zbieraniu i publikowaniu macedońskich tekstów folklorystycznych. Warto nadmienić, że Narodowe pieśni autorstwa braci Miladinov współcześnie publikowane w Skopje, pierwotnie nosiły nazwę Bułgarskie narodowe pieśni. W latach 70. XIX wieku G’orģi M. Pulevski z Galičnika wydał w Belgradzie dwa słowniki: Słownik czterech języków (Rečnik ot četiri jezika) w 1873 r., który obejmował języki serbsko-albański, arbańsko-arneucki, turecki i grecki oraz Słownik trzech języków (Rečnik ot tri jezika) w 1875 r., który obejmował języki macedoński, arbański i turecki. Opublikował też w 1880 r. dzieło poświęcone gramatyce (Slavjansko-naselenski makedonska slogoica rečovska) [17]. Zachowały się też rękopisy jego autorstwa poświęcone elementarzowi oraz historii macedońskiej. Wszystkich autorów tego okresu cechuje wariantywność oraz indywidualność – stosowali różne języki i często je zmieniali. Trudno bezsprzecznie określić jednoznacznie ich przynależność narodową i etniczną.{mospagebreak}

Dopiero na przełomie XIX i XX wieku jednoznaczne stanowisko w sprawie macedońskiej zajął Krste P. Misirkov. W pracy Za makedonckite raboti (O macedońskich sprawach) wezwał Macedończyków do narodowego separatyzmu. Uznawał za fakt istnienie macedońskiego narodu na równi z greckim czy serbskim. Zaznaczał, że jest to naród młody i nie negował wcześniejszego utożsamiania się z Bułgarami – uznawał to jednak za fakt z przeszłości. Był zwolennikiem autonomii politycznej dla Macedonii w ramach Imperium Osmańskiego. Największą wagę przykładał do obrony przed wpływami państw ościennych. Głosił też potrzebę odnowienia ochrydzkiej archidiecezji jako narodowego macedońskiego Kościoła autokefalicznego. Krste P. Misirkov uważał, że „stworzenie języka literackiego jest wśród nas potrzebą duchową”. W tym celu chciał uznać za podstawę języka literackiego gwary centralne Macedonii (prilepsko-bitolskie), które w największym stopniu różniły się od języków serbskiego i bułgarskiego. Zalecał zastosowanie fonetycznych zasad pisowni z użyciem liter użytych w jego książce, zaś leksykę zaczerpnąć ze wszystkich gwar macedońskich [18]. Tezy Misirkova wyprzedzały czas, nawet wśród „macedonistów” pojęcie Macedończyk nie było jeszcze tożsame z przedstawicielem potencjalnego narodu macedońskiego. Oznaczało mieszkańca Macedonii bez względu na jego pochodzenie. Uogólniając, można uznać, że największy wpływ na kreowanie tożsamości macedońskiej miał stan permanentnego zagrożenia ze strony innych państw. Wewnętrzna Macedońska Organizacja Rewolucyjna WMRO (Vnetrešna makedonska revolucioerna organizacija)[19], powstała 23 listopada 1893 r. (data umowna), była wytworem młodej macedońskiej inteligencji przełomu wieków XIX/XX. Posiadała sprecyzowany program i cele, dojrzałe struktury organizacyjne i promacedońskie ukierunkowanie. Dążyła do „osiągnięcia pełnej politycznej autonomii Macedonii i okręgu adrianopolskiego” [20], a jej członkiem mógł zostać „każdy Bułgar bez różnicy płci, który nie został skompromitowany czymś nieuczciwym przed społeczeństwem, i który obiecuje działać na rzecz ruchu wyzwoleńczego” [21]. W artykułach statutu użyto nazwy Bułgar gdyż pojęcie Macedończyk oznaczało wówczas mieszkańca Macedonii posiadającego określony cel polityczny. Nazwa „organizacja wewnętrzna” sugerowała uznanie za cel działalności blokowanie mieszania się obcych państw do spraw macedońskich. Po 1896r. struktura przekształciła się na mocy nowego dokumentu programowego (Ustav na tajna makedonsko-odrinska revolucionerna organizacija) w TMORO. Nowym celem było „zjednoczenie wszystkich niezadowolonych grup w Macedonii i okręgu adrianopolskim bez różnicy narodowościowych w celu wywalczenia na drodze rewolucyjnej pełnej, politycznej autonomii dla tych dwóch okręgów” [22]. Organizacja nie osiągnęła swoich celów, a w wyniku dwóch wojen bałkańskich (1912-13) Macedonia została rozdzielona przez państwa ościenne.

… i dziś

W ramach Federacyjnej Jugosławii (po doświadczeniach z serbskim nacjonalizmem w ramach Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców) dokonał się milowy krok przebudzenia narodowego Macedończyków, choć dużą rolę w tym pełniło świadome działanie władz politycznych. Kiedy w 1945 r. północną część Macedonii ukonstytuowano jako związkową republikę Makedonija wchodzącą w skład Jugosławii, rozpoczęła się zdecydowana kampania zmierzająca do uproszczenia historii i zmiany tożsamości całej ludności. Przywódcom Jugosławii zależało na odwróceniu skutków okupacji bułgarskiej z czasów wojny, a także na odrzuceniu uroków kultury starożytnej Grecji. Słowiańskiemu dialektowi elity politycznej nadano status odrębnego języka – język staro-cerkiewno-słowiański utożsamiono z językiem „staromacedońskim”, całe pokolenie wychowano w duchu „wielkiej idei” słowiańskiej Macedonii o wielowiekowych dziejach [23].
Jednym z pierwszych działań było określenie języka pisanego nacji macedońskiej. Początkowo wybrano jako podstawę dialekt północnej Macedonii, jednak uznawszy go za zbyt bliski języka serbskiego, za normę uznano dialekt Bitowa-Veles. Był on stosunkowo podobny do języka bułgarskiego, ale fakt, że Bułgarzy oparli swój język na podstawie dialektów wschodniobułgarskich pozwolił bronić twierdzenia o odrębności językowej Macedończyków. Do dzisiaj jest to jednak punkt sporny w relacjach bułgarsko-macedońskich. Zarówno alfabet, ortografia jak i gramatyka zostały określone w latach 1945-52. Język macedoński można więc uznać za najmłodszy język słowiański. Wpływ na ukształtowanie się narodowej literatury miała m.in. działalność Koczo Raica (1908-1943), autora Białych poranków – pierwszego tomiku wierszy w języku macedońskim (1939) [24]. Poza językiem, nowa republika potrzebowała swojej własnej historii – szybko powstały nowe podręczniki. Spowodowało to kolejne zarzuty Bułgarów, gdyż niektóre macedońskie postacie historyczne (jak na przykład średniowieczny władca Samuel czy Goce Dełczew) są uznawane przez Bułgarów za element ich narodowych dziejów. Również XIX-wieczni liderzy oraz twórcy zostali włączeni do historii narodowej, choć ich samoświadomość nie była jednoznaczna. Ważnym narzędziem władz jugosłowiańskiej Macedonii w drodze do „stworzenia” narodu macedońskiego było uwolnienie Cerkwi od serbskiej kontroli (w 1958 r. odnowiono Archidiecezję Ochrydzką). Był to przykład wspólnego działania ateistycznych władz państwa z ośrodkami religijnymi. Serbska Cerkiew do dziś nie uznaje autokefaliczności (ogłoszonej 16 lipca 1967 r.) Macedońskiej Cerkwi. Nowe władze poddawały represją wszystkie przejawy probułgarskich sympatii – jeszcze w 1991 r. zanotowano przypadek Nedki Donevej Ivanovej, która została zatrzymana i ukarana grzywną za twierdzenie, że wszyscy Macedończycy byli Bułgarami. Do roku 1989 konstytucyjny zapis określał Macedonię jako „państwo Macedończyków oraz Albańskiej i Tureckiej mniejszości” [25]. Okres funkcjonowania Macedonii Wardarskiej w ramach Federacyjnej Jugosławii to okres wykreowania poczucia odrębności etnicznej i narodowej.

Macedończycy 2 września 1991 r. w referendum, zbojkotowanym przez Albańczyków, podjęli decyzje o wystąpieniu z federacji jugosłowiańskiej. 17 listopada 1991 r. prezydent Kiro Gligorov ogłosił powstanie suwerennego państwa – Republiki Macedonii, a parlament przyjął nową konstytucję. Mówi ona o równości wszystkich obywateli Republiki (rozdział I, art.4) oraz określa język macedoński za urzędowy, zaś cyrylicę za obowiązujący alfabet (rozdział I, art.7). Po zerwaniu więzi z Belgradem, jako pierwsza nowe państwo uznała Bułgaria (15 stycznia 1992 r.). Była to znaczna zmiana w stosunku do polityki lat 1958-90 i wynikała z zapobiegania eskalacji konfliktu macedońskiego. Nie oznaczało to jednak uznania odrębności Macedończyków, lecz przesunięcie dyskusji na płaszczyznę historyczną i kulturową. Pomimo przejścia do polityki współpracy w całkowitym uregulowaniu wzajemnych relacji przeszkadzało negowanie przez Bułgarów języka macedońskiego (uznano go dopiero w kwietniu 1990 r.). Do dzisiaj w Bułgarii panuje przekonanie, że nie istnieje odrębny naród macedoński, a Macedończyków traktuje się jak Bułgarów [26]. Wracając jednak do początku lat 90. XX wieku, 3 maja 1990 r. działalność w Sofii wznowił Macedoński Instytut Naukowy, który uznawał ludność w Macedonii Piryńskiej za Bułgarów i negował odrębność języka macedońskiego. Dyskusja w samej Bułgarii nie wypracowała wspólnego stanowiska. Program utworzonej w 1995 r. partii politycznej Zjednoczonej Macedońskiej Organizacji-Ilinden-Pirin (Obedinenata makedonska organizacija-Ilinden-Pirin, OMO-Ilinden-Pirin) potwierdza istnienie narodu macedońskiego i dąży do uchwalenia praw mniejszościowych dla Macedończyków w Bułgarii. Od początku lat 90. organizacja wydaje gazetę Pirinska Kambana. Równorzędnie ukazuje się czasopismo Narodna Wolja o profilu historycznym i kulturalnym. Pierwszą organizację macedońską w Bułgarii (WMRO-nezavisima, WMRO-niezależna) zarejestrowano dopiero w 1998 r. {mospagebreak}

Belgrad od chwili rozwiązania federacji odmówił uznania nowopowstałej Republiki Macedonii. Niektórzy z serbskich przywódców i nacjonalistów mówili wprost o przynależności północnej Macedonii do Serbii i skutecznie uniemożliwiali znormalizowanie wzajemnych relacji. Latem 1992 r. serbski prezydent Slobodan Miloševic zaproponował Grecji przeprowadzenie wspólnego rozbioru Macedonii. Serbska Cerkwia prawosławna odmawiała uznania autokefaliczności Cerkwi Macedońskiej. Powodowało to przede wszystkim wzajemny spadek zaufania  i było przejawem nadal aktualnych serbskich aspiracji do macedońskiej narodowej tożsamości i ziem. Polepszenie stosunków nastąpiło dopiero w latach 1995-96.

Najdalej idące roszczenia wysuwała Grecja. Zarzucała Macedonii przywłaszczenie greckiej nazwy Macedonia oraz gwiazdy Verginy jako godła i emblematu flagi [27]. Nie uznawała też faktu istnienia państwa i narodu macedońskiego wysuwając tezę mówiącą o historycznym uzasadnieniu używania tych pojęć tylko w stosunku do greckiej północnej prowincji [28]. Ateny żądały zrzeczenia się przez Macedończyków używania tych określeń oraz symboli i oficjalnego potępienia postulatów zjednoczenia całej Macedonii – część geograficznej Macedonii, zaludnionej przez Słowian, leży w obrębie państw greckiego i bułgarskiego. Działania władz macedońskich Grecy uznawali za prowokację wymierzoną w nich samych [29]. W 1993 r. Macedonia została przyjęta do ONZ, jednak pod nazwą Była Jugosłowiańska Republika Macedonii – FYROM i do dziś na gruncie tej organizacji tak funkcjonuje. Ateny nie negowały istnienia narodu macedońskiego w Republice Macedonii, lecz twardo zaprzeczały istnieniu mniejszości macedońskiej w Grecji. Było to spowodowane możliwością secesji Macedonii Egejskiej. Istnieje również prawdopodobieństwo, że złagodzenie polityki względem mniejszości macedońskiej zaktywizuje mniejszość turecką w Grecji. Dopiero w 1995 r. w Nowym Jorku podpisano tymczasowe porozumienie, w którym obie strony zrzekły się roszczeń terytorialnych i uznały istniejące granice za stałe. W dokumencie nie użyto nazw państw, lecz sformułowań „pierwsza strona…, druga strona…”. Konsekwencją osiągniętego porozumienia była zmiana przez parlament macedońskiej flagi i godła. Pomimo tego Grecja nadal oficjalnie nie uznała nazwy republiki i istnienia narodu macedońskiego. Początek wieku XX nie przyniósł rozwiązania konfliktu. Po formalnym uznaniu państwa macedońskiego pod nazwą Macedonia przez USA w 2004 r. grecki minister spraw zagranicznych Petrus Moliawitis zwrócił uwagę na „negatywne efekty, jakie może mieć ta jednostronna decyzja USA” [30]. Grecja uważa nadal, że używanie tej nazwy przez Skopie jest oznaką pretensji terytorialnych do północnej prowincji Grecji, z której pochodził Aleksander Wielki. Prezydent Macedonii Branko Crvenkovski skomentował decyzję USA jako „wielki dzień, wielkie zwycięstwo Macedończyków” [31]. Konflikt odżył też w 2007 r. gdy władze macedońskie nadały imię Aleksandra Wielkiego lotnisku Petrovec w Skopje. Grecja, która uznaje Aleksandra Macedońskiego za wybitnego Greka, stanowczo zaprotestowała [32]. Nacjonalizm Macedończyków zbudowany jest w dużym stopniu wokół języka macedońskiego. W Grecji słowiańskojęzycznej (greckie określenie Macedonii Egejskiej) w życiu publicznym wolno posługiwać się tylko greckim. Serbia brutalnie serbizowała Macedończyków. Bułgaria przeciwko językowi macedońskiemu nic by nie miała, ale w sytuacji uznania przez Macedończyków swojego języka za dialekt bułgarski. W ciągu ostatnich lat Macedonia musiała pod presją zmienić flagę, nazwę państwa, preambułę do konstytucji. Bułgaria stosunkowo niedawno zgodziła się traktować państwo macedońskie jako równie bułgarskiemu w stosunkach wzajemnych. Roszczenia językowe wysuwają również Albańczycy. Macedonia daleko jest jeszcze od pewnej stabilności [33]. Ówczesny Prezydent Macedonii Borys Trajkowski już w 2000 r. był optymistą – „Kontrowersje są częścią naszej historii. Niektóre państwa używają nazwy ‘Republika Macedonii’. W czasie kryzysu kosowskiego telewizja CNN określała nas jako ‘Republika Macedonii Skopie’. Uważam, że gorączka wokół nas opada. Nasze relacje poprawiają się, prowadzimy dialog polityczny” [34].{mospagebreak}

Naród macedoński?

Jeśli założy się, że istnieje tożsamość macedońska, to na podstawie dotychczasowej analizy można swierdzić również istnienie narodu macedońskiego, będącego jej nośnikiem. Jest to naród kresowy, wykształcony na obszarze mieszania się wpływów i jednocześnie stosunkowo młody.

Powyższe twierdzenie może wydać się kontrowersyjne, bowiem jak może istnieć naród, który ma sztucznie stworzony język, urzędowo ustaloną historię i kontrowersyjną pozycję państwa?! Uproszczając można przyjąć, że naród jest grupą społeczną ukształtowaną w wyniku długiego procesu historycznego na podstawie wspólnoty losów dziejowych, języka, terytorium, kultury, religii, instytucji gospodarczych i politycznych, mającą świadomość własnej odrębności. Fakt, Macedończycy źle wypadają w świetle tej definicji. A na dodatek po wejściu sąsiedniej Bułgarii do Unii Europejskiej masowo uznawali się za Bułgarów (z byłym premierem Lubczo Georgiewskim /1998-2002/ na czele).

Istnieje wiele wyjątków, co do których nie ma analogicznych kontrowersji. Na przykład Szwajcarzy mówią kilkoma językami. Żydzi przez osiemnaście wieków nie mieli swojego państwa i terytorium. W niektórych krajach (jak Stany Zjednoczone) nastąpiła integracja ludzi różnych ras, języków, kultur, religii. Macedończycy wcale nie są jedynym kontrowersyjnym wyjątkiem. Możnaby zatem uznać naród za wspólnotę uczuciową, która pragnie mieć własne państwo. Macedończycy począwszy od XIX wieku dążyli do różnych form autonomii. Nie można stwierdzić, iż różnokierunkowe więzi nie są istotne. Sprawą drugorzędną jest jednak to, co zadecydowało o powstaniu tych więzi i na jakiej podstawie się wykreowały – liczy się sam fakt ich istnienia. Współczesna tożsamość macedońska potrafi już rozróżnić swojego od obcego. Hegel napisał: „Narody mogły przez długi czas istnieć bez państwa i doprowadzić w pewnych kierunkach do stosunkowo znacznego rozwoju, zanim doszły do tego, by osiągnąć to swoje przeznaczenie” [35]. Tożsamość macedońska mogła powstać w wyniku nakładania się elementów różnych kultur i obecnie zawiera cechy każdej z nich. Analogii można dopatrywać się w narodzie ukraińskim czy białoruskim, które też możnaby określić mianem „kresowych”. Przy okazji warto wspomnieć, że ruch ukraiński czy białoruski miał podobne problemy co Macedończycy w odniesieniu do własnej historii i języka, też funkcjonował w ramach różnych związków terytorialnych i również powstał stosunkowo niedawno, borykając się do dzisiaj w dyskusji nad własną tożsamością. Pomimo niezaprzeczalnego związku między działaniami politycznymi, a tożsamością współczesnych Macedończyków, niemożliwe byłoby sztuczne ukształtowanie wspólnoty narodowej. Skuteczność ruchu nacjonalistycznego zależy od tego, czy zaistniały jakieś przesłanki procesu narodotwórczego. Myśl ludzka jest zdolna do kreowania rzeczywistości, ale zrealizować może tylko idee, do których rzeczywistość dojrzała [36].

Wnioski

Podsumowując, Macedończycy posiadają własne terytorium, nie tylko ci zamieszkujący Republikę Macedońską. Ojczyzna ta jest ziemią ich przodków i stała się elementem świadomości, uczuć i pamięci. Posiadają też własne pismo, literaturę i język. W Macedonii Piryńskiej i Egejskiej działają organizacje Macedończyków – na tej podstawie zakładam też istnienie mniejszości macedońskich w sąsiadujących krajach. Poza tym Grecja czy Bułgaria nie obawiałaby się tak bardzo uznać odrębności Macedończyków (po zrzeczeniu się przez nią roszczeń terytorialnych), gdyby nie pewne obawy co do integralności swych państw. Wśród czynników narodotwórczych nie może zabraknąć religii, mitologii i ideologii. Fiodor Dostojewski sugerował, że każdy wielki naród musi mieć swego Boga. Macedończycy nie są wielkim narodem, ale swoją Cerkiew mają. W świadomości historycznej prawda ma drugorzędne znaczenie. Na postawy kolejnych pokoleń duży wpływ mają mity, legendy, ideologie narodowe, czyli uogólniając propaganda. Dając przykład „przekłamania historycznego” można przywołać pogląd, że Polacy od zawsze wojowali z Niemcami, zaś w rzeczywistości Rzesza niemiecka nie prowadziła wojen z Polską od 1157 do 1939 r, czyli przez 782 lata. Macedońska historia również jest subiektywna, ale czy może być inna?

Warto przywołać także poglądy Miroslava Hrocha. Ponad połowa Macedończyków mówiła językiem uważanym za dialekt języka bułgarskiego. Wielu z nich uczestniczyło w bułgarskich powstaniach, ale jednocześnie podkreślali swoją regionalną macedońską specyfikę. Jednak na początku lat dziewięćdziesiątych grupa inteligentów zaczęła się zastanawiać nad tym, czy słowiańska część ludności macedońskiej rzeczywiście należy do narodu bułgarskiego. Doszli do wniosku, że tak nie jest, ponieważ mówi ona odrębnym, macedońskim językiem. Przywódca tego ruchu, nauczyciel Krste Misirkov, uczestniczył w formowaniu zasad językowych, później musiał uciekać do Serbii i dalej do Rosji. W opinii Bułgarów chodziło o separatyzm, który odrzucali i którego nigdy nie uznali. Nielegalny ruch antyturecki zmienił z czasem swą nazwę, opuszczając określenie „bułgarski”, i zaczął orientować się na niezależną tożsamość macedońską. Po I wojnie światowej przeważająca część słowiańskiej Macedonii została przyłączona do Jugosławii, gdzie Macedończycy byli oficjalnie uważani za odłam narodu serbskiego. W czasie II wojny światowej okupująca te ziemie Bułgaria oczywiście uznała Macedonię za integralną część swojego narodowego terytorium. Negatywne doświadczenia z nacjonalizmem serbskim okresu międzywojennego wzmocniły u ludności Macedonii świadomość samodzielności i wytworzyły przesłanki dla szybszego szerzenia macedońskiej tożsamości narodowej. Wykorzystano to przy powstaniu federacyjnej Jugosławii, w której Macedonia stanowiła jedną z autonomicznych republik. Na tym terenie rozwijała się macedońska kultura i nauka. Rozwój Macedonii jest przykładem skutecznej konstrukcji tożsamości narodowej [37].

Przypisy

[1]Hugh Poulton, Who are the Macedonians?, Indiana University Press, Bloomington and Indianapolis 2000.
[2]Robert John, Problem uznania w procesie kształtowania współczesnej tożsamości, „Dialogi Polityczne”, nr 3-4, lipiec 2004.
[3]Leszek Kołakowski, O tożsamości zbiorowej, [w:] Krzysztof Michalski (red), Tożsamość w czasach zmiany. Rozmowy w Castel Gandolfo, Wyd. ZNAK, Kraków 1995.
[4]Barbara Skarga, Zbiorowa tożsamość i zagrożenia z nią związane, „Kultura i Społeczeństwo”, nr 3, 1998.
[5]Macedonia and its relations with Greece, Council of Reasearch into South-Eastern Europe of the Macedonia Academy of Sciences and Arts, Skopje 1993.
[6]Hugh Poulton, op. cit.
[7]Norman Davies, Europa, Wydawnictwo ZNAK, Kraków 2004, s.165.
[8]Zob. Jerzy Skowronek, Kraje Bałkańskie w latach 1815-1849. Między status quo a radykalnymi przeobrażeniami,
[w:] Józef Czyżewski (red.), Europa i świat, Wiedza Powszechna, Warszawa 1991.
[9]Zob. Ewelina Majuk, Pomacy i Torbesze, patrz adres: http://www.pk.org.pl/artykul.php?id=333.
[10]Report of the International Commission to Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars, Carnegie Endowment for International Peace, Endowment Washington 1914, patrz adres: http://vmro.150m.com/en/carnegie/.
[11]Sir Arthur John Evans, Who are Macedonians, “London Times”, 20/09/1903, patrz adres: http://www.macedoniainfo.com/docs/macedonian_question.htm.
[12]Andrzej Malinowski, Kwestia macedońska w Bułgarii w latach 1878-1918, Wydawnictwo MADO, Toruń 2006, s.31.
[13]Zob. Antoni Giza, Stosunki narodowościowe na ziemiach macedońskich w początkach XX wieku, [w:] Ilona Czamańska (red.), Witold Szulc (red.), Balcanica Posnaniensia. Acta et studia. XI/XII,, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2001.
[14]Wiesław Dobrzycki, Historia Stosunków Międzynarodowych 1815-1945, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2007.
[15]Tadeusz Wasilewski, Historia Bułgarii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, Wrocław 1988.
[16]Richard Clogg, Historia Grecji nowożytnej, Książka i Wiedza, Warszawa 2006.
[17]Irena Stawowy-Kawka, Histora Macedonii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, Wrocław 2000.
[18]Krste Petkov Misirkov, On Macedonian Matters, Sofia 1903, patrz adres: http://www.misirkov.org/.
[19]Pierwszym dokumentem programowym była Ustaw na bułgarskite makedono-odrinski rewolucionii komiteti (Statut Bułgarskich Macedońsko-Odrińskich Komitetów Rewolucyjnych) z 1894r. Stąd też pierwsza nazwa organizacji – BMORK.
[20]Irena Stawowy-Kawaka, op. cit.
[21]Ibidem.
[22]Ibidem.
[23]Norman Davies, op. cit., s.166.
[24]Piotr Siemieniu, Kolebka słowiańskiej kultury, „Przegląd Prawosławny”, nr 11 (209), listopad 2002.
[25]Hugh Poulton, op. cit.
[26]Agnieszka Skieterska, Cudowne rozmnożenie Rumunów i Bułgarów, „Gazeta Wyborcza”, 14/10/2006, s. 10.
[27]Greckie „Nie”, „Gazeta Wyborcza”,  nr 235, 07/10/1993, s. 7.
[28]Wbrew woli Grecji, „Rzeczpospolita”, 17/12/1993.
[29]Macedońska prowokacja, „Gazeta Wyborcza”,  nr 135, 12/06/1991, s. 7.
[30]Nie FYROM a Macedonia, „Wprost”, 4/11/2004.
[31]Tamże.
[32]Aleksander Wielki, ale nie Macedoński, „Gazeta Wyborcza”, 3/01/2007, s. 9.
[33]Dawid Warszawski, Macedońska wojna językowa, „Gazeta Wyborcza”, 31/07/2001.
[34]Remont Bałkanów. Rozmowa z Borysem Trajkowskim, „Wprost”, nr 11/2000 (902).
[35]Georg Wilhelm Hegel, Wykłady z filozofii dziejów, PWN, Warszawa 1958, tom 1, s. 90.
[36]Edmund Lewandowski, Pejzaż etniczny Europy, Warszawskie Wydawnictwo Literacjie MUZA SA, Warszawa 2007.
[37]Miroslav Hroch, Małe narody Europy. Perspektywa historyczna, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, Wrocław 2003, s. 49-50. 

Bibliografia

1. Aleksander Wielki, ale nie Macedoński, „Gazeta Wyborcza”, 3/01/2007.
2. Greckie “Nie”, “Gazeta Wyborcza”, nr 235, 07/10/1993.
3. Macedonia and its relations with Greece, Council of Research into South-Eastern Europe
   of the Macedonia Academy of Sciences and Arts, Skopje 1993.
4. Macedońska prowokacja, “Gazeta Wyborcza”, nr 135, 12/06/1991.
5. Nie FYROM a Macedonia, „Wprost”, 4/11/2004.
6. Remont Bałkanów. Rozmowa z Borysem Trajkowskim, „Wprost”, nr 11/2000 (902).
7. Wbrew woli Grecji, “Rzeczpospolita”, 17/12/1993.
8. Report of the International Commission to Inquire the Causes and Conduct of the Balkan Wars, Carnegie Endowment for International Peace, Endowment Washington 1914,
   patrz adres: http://vmro.150m.com/en/carnegie/.
9. Clogg Richard, Historia Grecji nowożytnej, Książka i Wiedza, Warszawa 2006.
10. Evans Arthur John, Who are Macedonians, “London Times”, 20/09/1903,
    patrz adres: http://www.macedoniainfo.com/docs/macedonian_question.htm.
11. Giza Antoni, Stosunki narodowościowe na ziemiach macedońskich w początkach XX wieku,
    [w:] Czamańska Ilona (red.), Szulc Witold (red.), Balcanica Posnaniensia. Acta et studia. XI/XII, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2001.
12. Hegel Georg Wilhelm, Wykłady z filozofii dziejów, PWN, Warszawa 1958.
13. Majuk Ewelina, Pomacy i Torbesze, patrz adres: http://www.pk.org.pl/artykul.php?id=333.
14. Davies Norman, Europa, Wydawnictwo ZNAK, Kraków 2004.
15. Dobrzycki Wiesław, Historia Stosunków Międzynarodowych 1815-1945,
    Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2007.
16. Hroch Miroslav, Małe narody Europy. Perspektywa historyczna,
    Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, Wrocław 2003.
17. John Robert, Problem uznania w procesie kształtowania współczesnej tożsamości,
    „Dialogi Polityczne”, nr 3-4, lipiec 2004.
18. Kołakowski Leszek, O tożsamości zbiorowej, [w:] Krzysztof Michalski (red.),
    Tożsamość w czasach zmiany. Rozmowy w Castel Gandolfo, Wyd. ZNAK, Kraków 1995.
19. Lewandowski Edmund, Pejzaż etniczny Europy,
    Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA, Warszawa 2007.
20. Malinowski Andrzej, Kwestia macedońska w Bułgarii w latach 1878-1918, Wydawnictwo MADO, Toruń 2006.
21. Misirkov Krste Petkov, On Macedonian Matters, Sofia 1903,
    patrz adres: http://www.misirkov.org/.
22. Poulton Hugh, Who are the Macedonians?, Indiana University Press,
    Bloomington and Indianapolis 2000.
23. Siemieniu Piotr, Kolebka słowiańskiej kultury, “Przegląd Prawosławny”, nr 11 (209), listopad 2002.
24. Skarga Barbara, Zbiorowa tożsamość i zagrożenia z nią związane, „Kultura i Społeczeństwo,
    nr 3, 1998.
25. Skierska Agnieszka, Cudowne rozmnożenie Rumunów i Bułgarów, „Gazeta Wyborcza”, 14/10/2006.
26. Skowronek Jerzy, Kraje Bałkańskie w latach 1815-1849. Między statusem quo a radykalnymi przeobrażeniami, [w:] Czyżewski Józef (red.), Europa i świat, Wiedza Powszechna,
    Warszawa 1991.
27. Stawowy-Kawka Irena, Historia Macedonii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, Wrocław 2000.
28. Warszawski Dawid, Macedońska wojna językowa, „Gazeta Wyborcza”, 31/07/2001.
29. Wasilewski Tadeusz, Historia Bułgarii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, Wrocław 1988.