Małgorzata Gogół: System polityczny USA

• kongres
• konstytucja usa
• stosunki międzynarodowe
• system polityczny usa
• usa
• ustrój usa
• _usa

Stany Zjednoczone są republiką o prezydenckim systemie władzy. Podstawowymi zasadami ustrojowymi USA są: zasada federalizmu, z której wynika, że stany są suwerennymi jednostkami politycznymi oraz zasada podziału władz oparta na systemie checks and balances (hamulców i równowagi), co oznacza, że władza wykonawcza, ustawodawcza i sądownicza wzajemnie się ograniczają i zarazem uzupełniają.

I. Konstytucja:

W 1787 roku uchwalono zasadniczy tekst konstytucji Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, która składała się z wstępu i siedmiu artykułów. Przetrwała ona do czasów współczesnych, a do chwili obecnej przyjęto zaledwie 26 poprawek nie naruszając jej głównych założeń.

Tekst preambuły ma zasadnicze znaczenie, określa, bowiem podstawowe cele, które przyświecały twórcom konstytucji w momencie jej tworzenia. Nawiązuje do zasad państwa opartego na idei suwerenności ludu i państwa liberalnego.

My, naród Stanów Zjednoczonych, w celu tworzenia bardziej doskonałej unii, ugruntowania sprawiedliwości, zapewnienia spokoju wewnętrznego, umożliwienia wspólnej obrony, popierania ogólnego dobra i zagwarantowania wolności dla nas samych i dla naszych potomków uchwalamy i ustanawiamy niniejszą Konstytucję Stanów Zjednoczonych.

Artykuł I – określa funkcję i strukturę władzy ustawodawczej – Kongresu;

Artykuł II – określa funkcję władzy wykonawczej – prezydenta;

Artykuł III - określa wymiar sprawiedliwości;

Artykuł IV – poświęcony został relacjom władzy federalnej i stanów;

Artykuł V – reguluje sposób zmiany konstytucji.

Artykuł VI – określa podstawowy system źródeł prawa ustanawiając konstytucję jako nadrzędne prawo;

Artykuł VII – określa zasadę ratyfikacji konstytucji, stwierdzając, że konstytucja wchodzi w życie po ratyfikowaniu jej, przez co najmniej 9 stanów – 22 czerwca 1788.

Procedura zmiany konstytucji wymaga wniosku 2/3 składu obu Izb Kongresu, albo zwołania konwencji konstytucyjnej celem wprowadzenia poprawek do konstytucji na wniosek legislatur 2/3 stanów. Zmiany konstytucyjne wymagają akceptacji ¾ stanów i nie zostają bezpośrednio włączone do jej tekstu, ale stanowią jej uzupełnienie jako poprawki.

Podstawowe prawa obywateli zostały uchwalone w 1791 roku w formie pierwszych dziesięciu poprawek stanowiących tzw. Deklarację Praw.

Poprawka I - Kongres nie może stanowić ustaw wprowadzających religię albo zabraniających swobodnego wykonywania praktyk religijnych; ani ustaw ograniczających wolność słowa lub prasy, albo naruszających prawo do spokojnego odbywania zebrań i wnoszenia do rządu petycji o naprawę krzywd.

Poprawka II - Dobrze zorganizowana milicja jest niezbędna dla bezpieczeństwa wolnego państwa; prawo ludzi do posiadania i noszenia broni nie może być naruszone.   

Poprawka III - W czasie pokoju wojsko nie będzie kwaterowane w żadnym domu bez zgody właściciela, a w czasie wojny też tylko w sposób prawem określony.

Poprawka IV - Nie będzie naruszane prawo ludzi do bezpieczeństwa osobistego, nietykalności mieszkania, dokumentów i ruchomości, oraz zapewniające ochronę przed nieuzasadnionymi rewizjami i konfiskatami. Nakaz rewizji lub aresztowania może być wydany jedynie przez sąd na podstawie uzasadnionego podejrzenia, popartego przysięgą lub oświadczeniem, przy czym dokładnie musi być wymienione miejsce rewizji oraz osoby i rzeczy, które mają być obłożone aresztem.

Poprawka V - Nikt nie będzie pociągany do odpowiedzialności za zbrodnię główną lub inne hańbiące przestępstwo bez zalecenia lub postawienia w stan oskarżenia przez Wielką Ławę Przysięgłych; przepis ten nie dotyczy członków wojska, marynarki wojennej ani milicji, będącej w służbie czynnej podczas wojny lub zagrożenia publicznego. Nie wolno też tej samej osoby sądzić ani narażać na karę śmierci lub karę cielesną dwukrotnie za to samo przestępstwo; ani też nie wolno wymagać od oskarżonego w sprawie karnej by świadczył przeciwko sobie, ani pozbawiać go życia, wolności lub mienia inaczej niż w drodze czyniącej zadość istotnym wymaganiom sprawiedliwości. Nie wolno też przejąć prywatnej własności na użytek publiczny bez słusznego odszkodowania.         

Poprawka VI - We wszystkich sprawach karnych oskarżonemu przysługuje prawo do szybkiej i jawnej rozprawy przed bezstronną ławą przysięgłych w tym Stanie i okręgu, w którym przestępstwo zostało popełnione, przy czym okręg ma być uprzednio prawnie ustalony. Oskarżonego należy pouczyć o charakterze i przyczynie oskarżenia, postawić go wobec świadków oskarżenia, w razie potrzeby pod przymusem sprowadzić świadków świadczących na jego korzyść i zapewnić mu obrońcę.
Poprawka VII - W sprawach opartych na prawie zwyczajowym, gdy wartość przedmiotu sporu przekracza 20 dolarów, prawo do rozprawy przed sądem przysięgłych będzie zachowane, a żadna sprawa osądzona przez przysięgłych nie może być ponownie rozpatrywana przez jakikolwiek inny sąd Stanów Zjednoczonych, jak tylko w zgodzie z postanowieniami prawa zwyczajowego.

Poprawka VIII - Nie wolno żądać nadmiernych kaucji i wymierzać nadmiernych grzywien ani też stosować kar okrutnych lub wymyślnych.          

Poprawka IX - Wymienienie w Konstytucji określonych praw nie oznacza zniesienia lub ograniczenia innych praw, przysługujących ludowi.          

Poprawka X - Uprawnienia, których Konstytucja nie powierzyła Stanom Zjednoczonym ani nie wyłączyła z właściwości poszczególnych Stanów, przysługują nadal poszczególnym Stanom bądź ludowi.

{mospagebreak} 

Na przestrzeni lat wprowadzane były kolejne poprawki, które w zasadniczy sposób wpłynęły na prawa i wolności obywatelskie oraz system sprawowania władzy:          

Poprawka XI – z 1795 roku

Władzy sądowej Stanów Zjednoczonych nie należy rozumieć w taki sposób, jakoby rozciągała się na jakiekolwiek powództwo wytoczone lub dochodzone według zasad prawa lub słuszności przeciwko jednemu ze zjednoczonych stanów przez obywateli innego stanu albo przez obywateli lub poddanych jakiegokolwiek państwa obcego.

Poprawka XII – z 1804 roku

Elektorzy zbierają się w swoich stanach i głosują za pomocą kartek na prezydenta i wiceprezydenta, przy czym przynajmniej jeden z nich nie powinien być mieszkańcem tego stanu, co elektorzy; kandydatów na prezydenta i wiceprezydenta wymieniają na osobnych kartkach. Następnie sporządzają osobne listy, wymieniając na jednej z nich wszystkich kandydatów na prezydenta, a na drugiej wszystkich kandydatów na wiceprezydenta oraz liczbę głosów oddanych na każdego z nich, po czym podpisują i poświadczają listy oraz przesyłają pod pieczęcią do siedziby naczelnych władz Stanów Zjednoczonych na ręce prezydenta Senatu. Prezydent Senatu otwiera wszystkie poświadczone listy w obecności Senatu i Izby Reprezentantów, po czym następuje obliczenie głosów. Osoba, która uzyskała największą liczbę głosów, oddanych na prezydenta, zostaje prezydentem, jeżeli liczba ta przekracza połowę ogólnej liczby wyznaczonych elektorów; jeżeli nikt nie uzyskał takiej większości, Izba Reprezentantów niezwłocznie wybiera w głosowaniu za pomocą kartek prezydenta spośród trzech osób zamieszczonych na liście, które w głosowaniu na prezydenta uzyskały najwięcej głosów. Przy takim jednak wyborze prezydenta liczy się głosy stanami, a każdemu stanowi przysługuje jeden głos; quorum wynosi dwie trzecie stanów, z których każdy reprezentowany jest choćby przez jednego przedstawiciela, a dla wyboru trzeba uzyskać głosy ponad połowy stanów. Jeżeli zaś Izba, mając prawo wyboru, nie dokona go przed najbliższym 4 marca, urząd prezydenta przejmuje wiceprezydent, podobnie, jak w razie śmierci lub w innym przypadku niezdolności prezydenta, przewidzianym w konstytucji. Osoba, która uzyskała największą liczbę głosów oddanych na wiceprezydenta, zostaje wiceprezydentem, jeżeli liczba ta jest większa od połowy ogólnej liczby wyznaczonych elektorów. Gdy nikt takiej większości nie uzyskał, wówczas wiceprezydenta wybiera Senat spośród dwu osób na liście, które uzyskały najwięcej głosów; quorum wynosi wówczas dwie trzecie ogółu senatorów, a dla wyboru trzeba uzyskać głosy ponad połowy ogółu senatorów. Na urząd wiceprezydenta nie może być jednak wybrana osoba, która w myśl konstytucji nie może być wybrana na urząd prezydenta Stanów Zjednoczonych.

Poprawka XIII – z 1865 roku

§1. Nie wolno w Stanach Zjednoczonych lub jakimkolwiek innym miejscu podległym ich jurysdykcji nikogo trzymać w niewoli ani zmuszać do pracy przymusowej, chyba, że pod postacią kary za przestępstwo, za które sprawca został zgodnie z prawem skazany.        

Poprawka XIV – z 1868 roku

§1. Każdy, kto urodził się lub naturalizował w Stanach Zjednoczonych i podlega ich zwierzchnictwu, jest obywatelem Stanów Zjednoczonych i tego stanu, w którym zamieszkuje. Żaden stan nie może wydawać ani stosować ustaw, które by ograniczały prawa i wolności obywateli Stanów Zjednoczonych. Nie może też żaden stan pozbawić kogoś życia, wolności lub mienia bez prawidłowego wymiaru sprawiedliwości ani odmówić komukolwiek na swoim obszarze równej ochrony prawa.
§2. Liczba mandatów do Izby Reprezentantów zostaje rozdzielona między poszczególne stany odpowiednio do liczby mieszkańców, przy uwzględnieniu wszystkich mieszkańców stanu, z wyjątkiem nieopodatkowanych Indian. Jednak zmniejszeniu ulega podstawa ustalenia reprezentacji tych stanów, w których przy wyborze elektorów dla wyboru prezydenta lub wiceprezydenta albo przy wyborach reprezentantów do Kongresu albo stanowych urzędników władzy wykonawczej lub sądowniczej, albo członków ciała ustawodawczego jakakolwiek część męskiej ludności stanu, pomimo ukończenia dwudziestu jeden lat i posiadania obywatelstwa Stanów Zjednoczonych, pozbawiona jest praw wyborczych albo w jakiejkolwiek mierze ograniczona w tych prawach z innych względów, niż udział w buncie lub popełnienie innego przestępstwa; zmniejszenie reprezentacji następuje w takim stosunku, w jakim liczba upośledzonych obywateli płci męskiej pozostaje do ogólnej liczby męskich obywateli tego stanu, mających ukończone dwadzieścia jeden lat.
§3. Nie może zostać senatorem ani reprezentantem w Kongresie albo elektorem prezydenta i wiceprezydenta, ani też sprawować w służbie Stanów Zjednoczonych lub poszczególnego stanu jakiegokolwiek urzędu cywilnego lub wojskowego, kto poprzednio jako członek Kongresu lub funkcjonariusz Stanów Zjednoczonych albo któregokolwiek stanu złożył przysięgę na konstytucję Stanów Zjednoczonych, a następnie wziął udział w powstaniu lub buncie przeciwko niej albo udzielał jej wrogom pomocy lub poparcia. Jednak niezdolność ta może być zniesiona przez Kongres większością dwu trzecich głosów.          
§4. Nie będzie poddawana w wątpliwość ważność zadłużenia Stanów Zjednoczonych, powstałego zgodnie z prawem, nie wyłączając długów zaciągniętych dla opłacenia uposażeń i nagród za zasługi przy tłumieniu powstania i buntu. Natomiast Stany Zjednoczone ani żaden ze stanów nie może przejąć ani spłacać jakiegokolwiek długu lub zobowiązania, zaciągniętego dla poparcia powstania lub buntu przeciwko Stanom Zjednoczonym, ani też jakiegokolwiek roszczenia z tytułu utraty lub oswobodzenia niewolnika, a wszelkie tego rodzaju długi, zobowiązania i roszczenia uznaje się za sprzeczne z prawem i nieważne.
§5. Kongres ma prawo zabezpieczyć wykonanie przepisów niniejszego artykułu przez odpowiednie ustawodawstwo.

Poprawka XV – z 1870 roku

§1. Stany Zjednoczone ani jakikolwiek Stan nie może pozbawić ani ograniczać praw wyborczych obywateli Stanów Zjednoczonych ze względu na rasę, kolor skóry albo uprzedni stan niewoli.

§2. Kongres ma prawo zabezpieczyć wykonanie niniejszego artykułu przez odpowiednie ustawodawstwo.

Poprawka XVI – z 1913 roku

Kongres ma prawo nakładać i ściągać podatki od wszelkiego rodzaju dochodów i nie musi przy tym uwzględniać ani proporcjonalnego rozdziału między poszczególne stany, ani też jakichkolwiek szacunków lub spisów ludności.

Poprawka XVII – z 1913 roku

Senat Stanów Zjednoczonych składa się z senatorów, wybieranych po dwu przez ludność każdego stanu na sześć lat. Każdemu senatorowi przysługuje jeden głos. W każdym stanie wyborcy muszą odpowiadać warunkom, jakie są przewidziane dla tej izby ciała ustawodawczego, która ma najliczniejszy skład.           
W razie opróżnienia mandatów do Senatu z jakiegoś stanu władza wykonawcza tego stanu powinna dla ich obsadzenia zarządzić wybory. Dopuszcza się, aby w każdym stanie ciało ustawodawcze upoważniło władzę wykonawczą do przejściowego wyznaczenia przedstawicieli na okres, dopóki o obsadzeniu mandatów nie zdecyduje lud w wyborach określonych przez ciało ustawodawcze. Niniejszej poprawki nie należy rozumieć w taki sposób, aby mogła mieć zastosowanie do wyboru lub kadencji senatora, który został wybrany, zanim poprawka ta weszła w życie jako część składowa konstytucji.

Poprawka XVIII – z 1919 roku

§1. Niniejszym zabrania się, poczynając od roku po przyjęciu niniejszego artykułu, wytwarzania, sprzedaży i przewozu przeznaczonych do spożycia napojów wyskokowych, jak również ich importu i eksportu ze Stanów Zjednoczonych oraz jakiegokolwiek obszaru podległego ich zwierzchnictwu.
§2. Kongres i poszczególne stany są w równej mierze uprawnione do zapewnienia przez odpowiednie ustawodawstwo wykonania niniejszego artykułu.          
§3. Artykuł ten nie wejdzie w życie, jeżeli w ciągu siedmiu lat od przedstawienia go przez Kongres stanom nie zostanie zgodnie z przepisami konstytucji ratyfikowany przez ciała ustawodawcze poszczególnych stanów jako poprawka do konstytucji.

Poprawka XIX – z 1920 roku

§1. Stany Zjednoczone ani jakikolwiek Stan nie może pozbawić ani ograniczyć praw wyborczych obywateli Stanów Zjednoczonych ze względu na płeć.     

Poprawka XX – z 1933 roku

§1. Kadencja prezydenta i wiceprezydenta upływa w południe dnia 20 stycznia, a kadencja senatorów i członków Izby Reprezentantów w południe 3 stycznia tego roku, w którym kadencja upłynęłaby, gdyby niniejszy artykuł nie został przyjęty; w powyższych terminach rozpoczyna się następna kadencja.
§2. Kongres zbiera się co najmniej raz do roku, a pierwsze posiedzenie rozpoczyna się w południe dnia 3 stycznia, chyba że ustawa określi inny dzień.        
§3. Jeżeliby w czasie, wyznaczonym jako początek kadencji prezydenta, prezydent-elekt już nie żył, wówczas prezydentem zostałby wiceprezydent-elekt. Jeżeliby prezydent nie został wybrany przed terminem wyznaczonym jako początek jego kadencji albo jeżeliby prezydent-elekt nie odpowiadał wymogom przepisanym dla prezydenta, wówczas obowiązki jego przejmuje wiceprezydent-elekt do czasu ustalenia prezydenta, odpowiadającego tym wymogom. Kongres może w drodze ustawy określić, kto i w jakim trybie obrany przejmuje obowiązki prezydenta, w razie gdy ani prezydent-elekt, ani wiceprezydent-elekt nie odpowiada przepisanym wymogom. Osoba ta pełni wówczas obowiązki, dopóki nie zostanie ustalony prezydent lub wiceprezydent, odpowiadający przepisanym wymogom.
§4. Kongres może w drodze ustawy określić zasady postępowania w wypadkach, gdy prawo wyboru prezydenta przechodzi na Izbę Reprezentantów, a jedna z osób, spośród których ma się dokonać wyboru, zmarła, oraz gdy prawo wyboru wiceprezydenta przechodzi na Senat, a jedna z osób, spośród których ma się dokonać wyboru, zmarła.       
§5. Paragrafy 1 i 2 wchodzą w życie dnia 15 października następującego po ratyfikacji niniejszego artykułu.
§6. Niniejszy artykuł nie wejdzie w życie, jeżeli w ciągu siedmiu lat od przedstawienia go stanom nie zostanie ratyfikowany jako poprawka do konstytucji przez ciała ustawodawcze trzech czwartych ogółu stanów.

Poprawka XXI – z 1933 roku

§1. Niniejszym uchyla się artykuł będący osiemnastą poprawką do konstytucji Stanów Zjednoczonych.
§2. Przewóz lub wwóz do poszczególnych stanów, terytoriów lub posiadłości Stanów Zjednoczonych napojów wyskokowych w celu ich dalszej dostawy lub spożycia na miejscu jest zabroniony, jeżeli sprzeciwia się miejscowemu ustawodawstwu.         
§3. Artykuł ten nie wejdzie w życie, jeżeli w ciągu siedmiu lat od przedstawienia go stanom przez Kongres nie zostanie zgodnie z przepisami konstytucji ratyfikowany przez konwencje poszczególnych stanów jako poprawka do konstytucji.

Poprawka XXII - z 1951 roku

§1. Nikt nie może być wybrany na urząd prezydenta więcej niż dwa razy, a kto sprawował urząd prezydenta albo pełnił jego funkcję w czasie kadencji innej osoby przez ponad dwa lata nie może być wybrany na urząd prezydenta więcej niż raz. Niniejszy artykuł nie ma jednak zastosowania do osoby pełniącej urząd prezydenta w czasie zaproponowania tego artykułu przez Kongres ani też nie stoi na przeszkodzie, aby osoba sprawująca urząd prezydenta lub pełniąca jego funkcję w okresie ratyfikowania niniejszego artykułu sprawowała urząd prezydenta lub pełniła jego funkcje aż do upływu kadencji.
§2. Artykuł ten nie wejdzie w życie, jeżeli w ciągu siedmiu lat od przedstawienia go stanom przez Kongres nie zostanie zgodnie z przepisami konstytucji ratyfikowany przez ciała ustawodawcze trzech czwartych ogółu stanów jako poprawka do konstytucji.

{mospagebreak} 

Poprawka XXIII – z 1961 roku

§1. Okręg, będący siedzibą naczelnych władz Stanów Zjednoczonych, wyznacza w trybie określonym przez Kongres elektorów prezydenta i wiceprezydenta w liczbie odpowiadającej liczbie senatorów i członków Izby Reprezentantów, do której okręg byłby uprawniony, gdyby był stanem; nie może to być jednak liczba większa od przypadającej stanowi o najmniejszej liczbie mieszkańców. Elektorzy ci uzupełniają elektorów wyznaczonych przez stany; przy wyborze prezydenta i wiceprezydenta działają tak, jakby zostali wyznaczeni przez stan, a zbierając się w okręgu wykonują te obowiązki, które zostały określone przez dwunasty artykuł poprawek.

§2. Kongres uprawniony jest zapewnić przez odpowiednie ustawodawstwo wykonanie niniejszego artykułu.

Poprawka XXIV – z 1964 roku

§1. Stany Zjednoczone ani poszczególny stan nie mogą ze względu na niezapłacenie podatku wyborczego lub innego pozbawiać lub ograniczać praw wyborczych obywateli Stanów Zjednoczonych przy prawyborach lub innych formach wyboru prezydenta lub wiceprezydenta, przy wyborze elektorów prezydenta lub wiceprezydenta albo przy wyborze senatorów lub reprezentantów do Kongresu.
§2. Kongres uprawniony jest zapewnić przez odpowiednie ustawodawstwo wykonanie niniejszego artykułu.

Poprawka XXV - z 1967 roku          

§1. W razie usunięcia prezydenta z urzędu albo jego śmierci lub ustąpienia prezydentem zostaje wiceprezydent.
§2. Ilekroć urząd wiceprezydenta pozostaje nie obsadzony, prezydent mianuje wiceprezydenta, który obejmuje stanowisko po uchwale zatwierdzającej, podjętej większością głosów obu izb Kongresu.
§3. Ilekroć prezydent złoży prezydentowi ad interim Senatu i przewodniczącemu Izby Reprezentantów pisemne oświadczenie, że nie może sprawować władzy i zadań swojego urzędu, władzę tę i zadania sprawować będzie wiceprezydent jako pełniący obowiązki prezydenta, dopóki prezydent nie złoży powyższym adresatom pisemnego oświadczenia, że przeszkoda ustała.
§4. Ilekroć prezydent i większość kierowników resortów lub innego ciała określonego przez Kongres w drodze ustawy złoży prezydentowi ad interim Senatu i przewodniczącemu Izby Reprezentantów pisemne oświadczenie, że prezydent nie może sprawować władzy i zadań swojego urzędu, wiceprezydent niezwłocznie przejmuje władzę i zadania tego urzędu jako pełniący obowiązki prezydenta. Jeżeli następnie prezydent złoży prezydentowi ad interim Senatu i przewodniczącemu Izby Reprezentantów pisemne oświadczenie, że jego niemożność już nie zachodzi, wówczas przejmuje znów władzę i zadania swojego urzędu, chyba że wiceprezydent i większość kierowników resortów lub innego ciała, określonego przez Kongres w drodze ustawy, złoży do dni czterech prezydentowi ad interim Senatu i przewodniczącemu Izby Reprezentantów swoje pisemne oświadczenia, że prezydent nie może sprawować władzy i zadań swojego urzędu. W takim wypadku rozstrzyga Kongres; jeżeli nie jest to okres sesji, zbiera się w tym celu w ciągu czterdziestu ośmiu godzin. Jeżeli Kongres w ciągu dwudziestu jeden dni od otrzymania powyższego pisemnego oświadczenia, a gdy nie jest to okres sesji - w ciągu dwudziestu jeden dni od zebrania się, stwierdzi uchwałą podjętą większością dwu trzecich głosów każdej izby, że prezydent nie może sprawować władzy i zadań swojego urzędu, wówczas wiceprezydent będzie je sprawował nadal; w przeciwnym razie prezydent znowu przejmuje władzę i zadania swojego urzędu.

Poprawka XXVI - z 1971 roku

§1. Stany Zjednoczone ani jakikolwiek Stan nie mogą ze względu na wiek pozbawić lub ograniczyć praw wyborczych obywateli Stanów Zjednoczonych, którzy ukończyli osiemnaście lub więcej lat.

Poprawka XXVII - uchwalona przez Kongres 25 sierpnia 1789, ratyfikowana 7 maja 1992 po 203 latach

Żadna ustawa zmieniająca wynagrodzenie senatorów i reprezentantów nie może wejść w życie przed wyłonieniem Izby Reprezentantów w nowej kadencji.

Twórcom konstytucji udało się rozdzielić i zrównoważyć poszczególne elementy struktury władzy państwowej, aby zapewnić realizację rządów większości, zachowanie praw mniejszości. Ogólność postanowień konstytucji spowodowała, że konstytucja będąc przedmiotem ciągłej reinterpretacji, przede wszystkim w zakresie relacji władzy ustawodawczej i wykonawczej oraz uprawnień stanów, może sprostać wymogom nowoczesnej państwowości.

Żaden z organów państwowych nie posiada wyłącznego prawa interpretacji konstytucji.

II. Władza wykonawcza

Centralną postacią w systemie politycznym jest prezydent, który łączy funkcje głowy państwa i szefa rządu. Jego uprawnienia są bardzo szerokie. Jest on organem władzy wykonawczej, szefem rządu, szefem partii, stoi na czele administracji federalnej. Jest naczelnym dowódcą amerykańskich sił zbrojnych i posiada prawo użycia ich jak chce w czasie pokoju czy wojny – ma prawo także dowolnego użycia broni jądrowej czy innej broni niekonwencjonalnej, ale o wprowadzenie stanu wojny i zakończenie jej musi prosić Kongres. Jest głównym koordynatorem polityki zagranicznej. Dysponuje też prawem łaski.

Prezydent stoi na czele aparatu państwowego. Ma prawo za zgodą Senatu powoływać i odwoływać członków gabinetu (sekretarzy stanu), mianować urzędników różnych szczebli, powołuje również najwyższych funkcjonariuszy federalnych, szefów CIA i FBI, sędziów Sądu Najwyższego oraz innych wyższych urzędników. Prezydent mianuje też przedstawicieli USA poza granicami kraju.

Prezydent kieruje pod adresem Kongresu orędzia, w których zazwyczaj sugeruje podjęcie określonych decyzji ustawodawczych. Zawiera za radą i zgodą Senatu traktaty lub bez zgody Senatu umowy międzynarodowe, zatwierdza zarządzenia i uchwały wymagające zgodnego stanowiska obu izb parlamentu.

Prezydent może w drodze weta zawiesić przedstawiony przez Kongres projekt ustawy, którego nie akceptuje.

Prezydent dysponuje prawem weta:

regularnym – używa go jeżeli nie zgadza się na podpisanie regulacji ustawy;

kieszonkowym – w sytuacji jeżeli projekt ustawy trafia do podpisu w ciągu ostatnich 10 dni sesji Kongresu niezajęcie przez prezydenta stanowiska nie pozwala na wejście w życie ustawy,

Dodatkowo prezydent dysponuje wetem nieformalnym, które polega na tzw. „zamrożeniu” kredytów na realizację nie aprobowanej przez niego ustawy bądź nie wydaniu aktu prawnego koniecznego do wykonania takiej ustawy.

Weto prezydenckie (regularne) może być jednak odrzucone, gdy projekt ponownie zostanie przyjęty większością 2/3 głosów w Izbie Reprezentantów i w Senacie.

Prezydent nie ponosi odpowiedzialności politycznej przed Kongresem. Działa samodzielnie i na własną odpowiedzialność. Może być jednak postawiony w stan oskarżenia i usunięty ze stanowiska, jeżeli w drodze procedury impeachmentu zostanie uznany winnym zdrady, korupcji lub innego ciężkiego przestępstwa.

Procedura impeachmentu polega na tym, że Kongres staje się ciałem osądzającym Prezydenta. Ma on prawo pozbawić władzy Prezydenta przed upływem jego kadencji. Żeby orzec o winie Prezydenta potrzeba 2/3 głosów członków Kongresu. Oskarżenie przeciw prezydentowi formuje Izba Reprezentantów, a prezydenta sądzi Senat pod przewodnictwem Sądu Najwyższego. Orzeczenie następuje w wyniku głosowania obecnych na posiedzeniu senatorów, a orzeczenie skazujące może być jedynie wydane poprzez uzyskanie 2/3 głosów. Wyrok może zarządzić usunięcie z pełnionej funkcji i utratę zdolności do pełnienia jakiejkolwiek funkcji państwowej, jednak rzadko takie rozwiązanie jest stosowane.

Konstytucja USA przewiduje także stanowisko wiceprezydenta. Praktycznie sprawuje on funkcje reprezentacyjne. Zakres kompetencji wiceprezydenta wyznaczony przez konstytucję jest, bowiem niewielki i sprowadza się do pełnienia funkcji przewodniczącego Senatu, pełnienia obowiązków prezydenta, gdy ten nie jest zdolny do ich wykonywania oraz - w wypadku opróżnienia się urzędu prezydenta (śmierć, ustąpienie lub usunięcie przez Kongres) - objęcie go i sprawowanie do końca kadencji. Wiceprezydent jest często naturalnym kandydatem partii na stanowisko prezydenta.

W razie opróżnienia stanowiska wiceprezydenta w czasie trwania kadencji, prezydent musi je obsadzić. Nominację tę zatwierdza Kongres.

Wiceprezydenci, którzy objeli prezydenturę w wyniku sukcesji:

John Tyler w 1841 r. po śmierci Williama Harrisona;

 Millard Fillmore w 1850 r. po śmierci Taylora;

Andrew Johnson w 1865 r. po zabójstwie Lincolna;

Chester Arthur w 1881 r. po zabójstwie Garfielda;

Theodore Roosevelt w 1901 r. po zabójstwie McKinleya;

Calvin Coolidge w 1923 r. po śmierci Hardinga;

Harry Truman w 1945 r. po śmierci Franklina Delano Roosevelta;

Lyndon Johnson w 1963 r. po zabójstwie Kennedy'ego;

Gerald Ford w 1974 r. po ustąpieniu Nixona.

Wiceprezydenci, którzy pełnili obowiązki prezydenta w wyniku zastosowania 25 poprawki do konstytucji:

George H. W. Bush senior (13 lipca 1985 r. w zastępstwie operowanego Ronalda Reagana);

Richard Cheney (29 czerwca 2002 r. w zastępstwie poddanego zabiegowi medycznemu George W. Busha).

{mospagebreak} 

Wiceprezydenci, którzy w czasie pełnienia urzędu, zostali wybrani na prezydenta:

John Adams w 1796;

Thomas Jefferson w 1800;

Martin Van Buren w 1836;

George H. W. Bush w 1988.

Kadencja prezydencka trwa 4 lata. Zgodnie z XXII poprawką do konstytucji (z 1951 r.) ta sama osoba może sprawować urząd prezydenta tylko przez dwie kadencje. Poprawka ta stanowi również, że w przypadku objęcia urzędu w czasie trwania kadencji i sprawowania go przez ponad dwa lata można być wybranym na stanowisko prezydenta tylko jeden raz.

Kandydat na ten urząd musi mieć obywatelstwo amerykańskie, ukończone 35 lat, mieszkać na terytorium USA nie mniej niż 14 lat. Nie może być obywatelem naturalizowanym i posiadać pełnię praw publicznych.

Zgłoszeń kandydatów mogą dokonywać grupy wyborców, partie polityczne i sami kandydaci. Wybory są pośrednie: wyborcy głosują na elektorów (5380 osób), a ci na kandydatów na prezydenta. Wiceprezydent wybierany jest równocześnie z prezydentem.

Prezydencka kampania wyborcza składa się z trzech etapów:

1) nominacja kandydatów przez partie;

Nominacja odbywa się na podstawie przeprowadzonych prawyborów w poszczególnych stanach, które na podstawie sondaży opinii publicznej oceniają szanse prezydenckie kandydatów. Następnie ostateczna decyzja zostaje podjęta podczas konwencji krajowej partii. Podczas krajowych konwencji partyjnych wybrany kandydat na prezydenta ma prawo dobrania sobie kandydatów na wiceprezydentów. Przyjmowany jest też wówczas prezydencki program wyborczy.

2) wybory powszechne;

W wyborach tych nie wybiera się bezpośrednio prezydenta, tylko elektorów. Oznacza to, że kandydat danej partii, który uzyskał w danym stanie większość, otrzymuje wszystkie mandaty elektorskie.

3) wybór prezydenta przez kolegium elektorów;

Po obliczeniu wyników głosowania powszechnego (w listopadzie) następuje głosowanie na prezydenta kolegium elektorskiego (w grudniu).

Ogólnikowość postanowień Konstytucji pozwala w praktyce prezydentom na ich dowolne interpretowanie powodując stały wzrost kompetencji prezydenta. W rozwoju pozycji prezydenta wyróżnia się trzy etapy:

1) etap uprawnień konstytucyjnych – prezydenci nie wykraczali poza uprawnienia konstytucyjne, obejmuje on prezydentury z XIX wieku;

2) etap „sługi narodu” – prezydent powinien czynić wszystko, czego domaga się od niego naród, a jedynie ograniczać go mogą postanowienia konstytucyjne. Etap obejmuje praktycznie cały XX wiek;

3) etap „koncepcja prerogatyw” – prezydent w sytuacji niezadowalającego działania Kongresu może działać samodzielnie przy akceptacji społecznej. Etap obejmuje koniec XX i XXI wieku.

Prezydenci USA po II wojnie światowej: (D) – Demokraci, (R) - Republikanie
1. Harry S. Truman (D), kwiecień 1945-1953
2. Dwight D. Eisenhower (R), 1953-1961
3. John F. Kennedy (D), 1961-1963
4. Lyndon B. Johnson (D), listopad 1963-1969
5. Richard M. Nixon (R), 1969 - sierpień 1974
6. Gerald F. Ford (R), sierpień 1974-1977
7. James E. Carter (D), 1977-1981
8. Ronald Reagan (R), 1981-1989
9. George Bush (R), 1989-1993
10. Bill Clinton (D), 1993-2001
11. George W. Busch (R) od stycznia 2001

III. Władza Ustawodawcza

Władzę ustawodawczą sprawuje 2-izbowy Kongres: Izba Reprezentantów i Senat. Obie izby różnią się zasadniczo. Każda z nich ma własny regulamin, odrębne konwenanse konstytucyjne, różny okres kadencji, częściowo odrębne uprawnienia konstytucyjne oraz różny elektorat. Pomimo tego, że są odrębnymi instytucjami są ściśle od siebie współzależne.

Czynne prawo wyborcze do Kongresu mają obywatele amerykańscy, którzy ukończyli 18 rok życia.

Senat – wyższa izba parlamentu, składa się ze 100 reprezentantów (po 2 z każdego stanu). Senatorzy wybierani są na 6 lat, a co 2 lata odnawiana jest 1/3 ich składu. Bierne prawo wyborcze przysługuje osobie, która ukończyła 30 lat, jest, co najmniej 9 lat obywatelem USA i zamieszkuje w dniu wyborów w tym stanie, w którym jest wybierana.

Senatorowie wyspecjalizowani są w generalnych zagadnieniach, czyli zajmują się: ratyfikacją zawartych przez prezydenta umów międzynarodowych, zatwierdzaniem wyznaczonych przez prezydenta wyższych urzędników państwowych, sędziów Sądu Najwyższego, ambasadorów i członków rządu, orzekają o zasadności impeachmentu, wybierają wiceprezydenta, gdy kandydaci nie zdobyli większości głosów elektorskich.

Senatowi przewodniczy wiceprezydent, a w przypadku jego nieobecności prezydent pro tempore (senator partii większości o najdłuższym stażu parlamentarnym) lub senator, który cieszy się największym autorytetem wśród senatorów.

Izba Reprezentantów – izba niższa parlamentu, składa się z 435 członków. Wybory do Izby Reprezentantów odbywają się co 2 lata i dokonywane są w okręgach wyborczych, na które podzielony jest dany stan. Bierne prawo wyborcze przysługuje osobom, które ukończyły 25 lat, są obywatelami amerykańskimi, co najmniej 7 lat oraz zamieszkują w stanie, z którego kandydują. Członkowie Izby wyspecjalizowani są w wąskich zagadnieniach. Izba zbiera się przeważnie 2 razy w roku na posiedzeniach plenarnych.

Przewodniczącym Izby jest Speaker, który jest wybierany przez partię posiadającą większość w Izbie. Speaker jest drugą po wiceprezydencie osobą, która przejmuje obowiązki prezydenta. Speaker podejmuje decyzje w sprawach porządku obrad, przekazuje projekty ustaw właściwym komisjom, powołuje członków specjalnych, wspólnych i uzgadniających komisji. Ważnymi cechami speakera jest jego prestiż, umiejętność perswazji, doświadczenie legislacyjne i poparcie własnej partii. Cechy te znacząco wpływają na sprawne funkcjonowanie Izby

Kongres USA tworzy prawo, ma prawo przesłuchiwać członków rządu, uchwala budżet, decyduje o wojnie i pokoju, może wprowadzać poprawki do konstytucji. Wydaje się, że dziś w rywalizacji Kongres-prezydent ten drugi wygrywa. Kongres obraduje na sesjach, a jego najważniejszymi funkcjami są legislacja i kontrola.

Kongres ma mniejsze uprawnienia niż prezydent jednak posiada jedno bardzo ważne uprawnienie, którego prezydent nie posiada – chodzi tu o możliwość składania projekt&;oacute;w ustaw (inicjatywa ustawodawcza). Dlatego prezydenckie projekty ustaw składane są przez członków Kongresu należących do partii prezydenta. Poza tym kongres posiada wiele funkcji kontrolnych, które umożliwiają sprawdzanie działalności aparatu administracyjnego (ale nie bezpośrednio prezydenta) i zapobieganie np. korupcji.

Kongres ma prawo do uchwalenia bądź odrzucenia ustawy budżetowej, a także do zmiany niektórych jej elementów. Jedynie Kongres może zmieniać wysokość podatków.

Bardzo ważnym jakby przywilejem Kongresu jest możliwość udzielenia kredytu państwowego na działalność rządu, dlatego jeśli rząd nie ma większości w Kongresie musi wchodzić
w ustępstwa z drugą partią. Kongres ma prawo zażądać od sekretarzy federalnych przedstawienia zasad działania i kierunku ich polityki. Najważniejszą funkcją kontrolną Kongresu jest jednak tzw. „impeachment”, czyli możliwość postawienia w stan oskarżenia członków administracji federalnej, w tym także i Prezydenta (przebieg całego procesu oskarżania i procesu opisałem przy odpowiedzialności konstytucyjnej prezydenta).

Najważniejsze miejsce wśród organów Kongresu zajmują komisje parlamentarne zwane „małymi legislaturami”. Występują komisje stałe, specjalne, wspólne i uzgadniające. W Izbie Reprezentantów istnieje 21 komisji, a w Senacie 16.

{mospagebreak} 

Komisje stałe – odzwierciedlają istniejący układ partyjny danej kadencji Kongresu. Dzięki temu partia większościowa bezproblemowo może przeforsować projekty legislacyjne. Komisje stałe podzielone są według tematyki działalności np. Komisja spraw zagranicznych, Kmisja ds. rolnictwa, Komisja ds. oświaty itd.

Komisje specjalne – powoływane są ad hoc do zbadania określonej sprawy. Skład komisji jest określany przez przewodniczących Senatu i Izby Reprezentantów.

Komisje wspólne - tworzone są tzw. joint committees reprezentantów obu izb Kongresu w celu wspólnego rozpatrzenia rezolucji.

Komisje uzgadniające – wyznaczane dla odprowadzenia do jednolitego tekstu ustawy przegłosowanej pierwotnie w różnej wersji w izbach.

IV. System partyjny

System partyjny w USA wykształcił się historycznie. Na scenie politycznej rywalizują Partia Republikańska i Partia Demokratyczna. Są one wewnętrznie zróżnicowane (w każdej z nich istnieją frakcje, które mają odmienne poglądy i mogłyby stanowić materiał na odrębne partie polityczne w rozumieniu europejskim).

Wiodące partie amerykańskie stanowią zawsze koalicję różnych grup interesów. Dwupartyjny system spowodował, że partie unikają zajmowania wyraźnie ideologicznych stanowisk, starają się być na wskroś pragmatyczne oraz elastyczne.

Amerykański system wyborczy opiera się na jednomandatowych okręgach wyborczych, w których do zwycięstwa wystarczy zwykła większość głosów, w okręgach jednomandatowych liczą się tylko kandydaci popierani przez silne partie polityczne, w wyborach prezydenckich może zwyciężyć tylko kandydat posiadający zaplecze w postaci dużej i silnej machiny partyjnej.

Partia Republikańska i Partia Demokratyczna są partiami typu wyborczego, które określa się mianem partii usługowych lub maszyn wyborczych. Ich struktury organizacyjne partii nie są określane przez regulaminy czy statuty partii, lecz przez ustawodawstwo stanowe. Najwyższym szczeblem struktury organizacyjnej jest komitet krajowy. Wybierany jest on przez konwencję krajową i składa się z przedstawicieli wysuwanych przez delegacje partyjne stanów. Komitet krajowy ogranicza się w swoich działaniach do przygotowania następnej konwencji partii i następnej kampanii prezydenckiej. Komitet krajowy gromadzi fundusze i zbiera informacje dotyczące przyszłych kampanii wyborczych. Na czele komitetu krajowego stoi przewodniczący, którego w partii rządzącej mianuje prezydent, a w partii opozycyjnej kandydat na prezydenta. Musza oni zostać zatwierdzeni przez komitet krajowy.

Przewodniczący pełni tylko funkcje organizacyjne, a faktycznym przywódcą partii jest prezydent lub kandydat na prezydenta. Najwyższą instancją partyjną jest konwencja krajowa zwoływana, co cztery lata w roku wyborów prezydenckich. Konwencja jest elementem zarówno systemu partyjnego, jak i wyborczego. Dla partii duże znaczenie ma również organizacja stanowa. Na szczeblu stanowym funkcjonuje centralny komitet stanowy, wybierany, co dwa lata przez konwencję stanową lub w prawyborach. Jego zadania podobne są do zadań komitetu krajowego z tym, że ograniczają się one do wyborów stanowych i do prowadzenia prawyborów prezydenckich, jeżeli są w danym stanie organizowane. Co dwa lata partie organizują konwencje stanowe, co związane jest z faktem, że co dwa lata wybiera część władz federalnych oraz władze stanowe. Podstawę struktury organizacyjnej partii stanowią komitety miast i hrabstw. Na tym szczeblu rozpoczyna się walka o stanowiska publiczne. Na czele komitetów stoją ich przewodniczący. W partiach występują również organizacje okręgowe i obwodowe. Cała struktura organizacyjna partii współdziała przede wszystkim przy wyborach prezydenckich. Po ich zakończeniu każde ogniwo czy szczebel uprawia własną, autonomiczą politykę.

W partiach amerykańskich nie występuje pojęcia członkostwa. Za członków partii uważa się tych, którzy głosują na wszystkich kandydatów wysuwanych przez dana partię. Partia organizuje wyborców i zdobywa głosy wyborcze, jest nastawiona na zdobywanie poparcia wyborczego a nie masowego członkostwa. Podstawowym celem partii amerykańskich jest wygranie wyborów tak na szczeblu federalnym, stanowym, jak i lokalnym.           

Główne partie amerykańskie jako partie wyborcze nie formułują ogólnopartyjnych programów określających ich działalność ani nie odwołują się do założeń ideologicznych. Program partii jest właściwie platformą wyborczą, przyjmowaną, co cztery lata na konwencjach krajowych partii. Programy są bardzo pragmatyczne i stanowią zespół zaleceń lub propozycji mających na celu rozstrzygnięcie konkretnych problemów społecznych. Zróżnicowanie programowe obu partii było niewielkie. Od połowy lat sześćdziesiątych mamy jednak do czynienia z pewną ideologizacją partii i kształtowaniem się dwóch bloków, liberalnego z Partią Demokratyczną i konserwatywnego z Partią Republikańską

Założenia programowe:

Partia Demokratyczna (symbolem jest osioł):
- opowiada się za uczestnictwem państwa w gospodarce i utrzymaniem niektórych programów polityki społecznej,
- postuluje ograniczenie kompleksu wojskowo-przemysłowego,
- zmniejszenie nierówności społecznych
- gwarancję pracy,
- podniesienie minimum zarobków,
- zwiększenie funduszy na oświatę.

Partia Republikańska (symbolem jest słoń):
- program konserwatywny i neoliberalny
- postuluje rezygnację z funkcji ekonomicznych i socjalnych państwa
- propaguje powrót do tradycji, wartości religijnych, kultu przedsiębiorczości i pracy, wiary w posłannictwo Ameryki na świecie, redukcję aparatu państwowego
- zmniejszenie podatków

Partie trzecie lub określane mianem mniejszościowych odgrywają rolę marginalną. Rola ich polega na zwracaniu uwagi na kwestie ignorowane przez wiodące partie, czyli demokratów i republikanów. Partie te znajdują się w centrum uwagi w momencie podjęcia zainteresowania się ważnym tematem stanowiącym ich program mniejszościowy, a marginalizowany wcześniej przez duże partie, co de facto umożliwia im udział w podziale wybieralnych urzędów na szczeblu lokalno-stanowym. Wpływy partii mniejszościowych są niewielkie, posiadają również małą liczbę członków, ponieważ w głównej mierze są to partie ideologiczne. Do najbardziej znanych partii mniejszościowych zaliczyć można: Socjalistyczną Partię Pracy, Partię Libertariańską, Partię Socjaldemokratów USA, Komunistyczną Partię Stanów Zjednoczonych, Amerykańską Partię Niezależną, Amerykańską Partię nazistowską i Partię Postępową.

V. System federalny

USA są państwem federacyjnym składającym się z 50 stanów i Dystryktu Kolumbii (okręg stołeczny). Władza federalna dysponuje uprawnieniami, które są wyraźnie przyznane przez konstytucję oraz tymi, które są konieczne do realizacji uprawnień delegowanych.

Stany mają zagwarantowany ustawowo i konstytucyjnie równy status. Żaden nie dysponuje specjalnymi uprawnieniami, ani przywilejami. Władze federalne mają obowiązek respektować terytorialną integralność stanów, chronić każdy z nich przed inwazją i wewnętrznymi zamieszkami, zagwarantować im republikańską formę rządów i równą reprezentację w Senacie.

Stanowy aparat państwowy ma całkowitą autonomię. Stany mają własne konstytucje. Władzę wykonawczą sprawuje wybierany (na okres 2–4 lat) gubernator. Organy ustawodawcze są we wszystkich stanach 2-izbowe (poza Nebraską). Obie izby wybierane są w głosowaniu powszechnym – niższej na 2 lata, wyższej na 4. Podstawową jednostką regionalną jest hrabstwo, w którym ważną rolę odgrywa szeryf, wybierany na 2–4 lata w wyborach powszechnych. Jest on naczelnikiem policji.

VI. Władza sądownicza

Najwyższym organem sprawującym pieczę nad organizacją sadownictwa jest federalny Sąd Najwyższy powołany na mocy Konstytucji, sądy niższej instancji zostały powołane przez Kongres.

Jurysdykcję sądów federalnych określa konstytucja i ustawodawstwo, a podlegają jej wszystkie sprawy wynikające z konstytucji, ustaw federalnych, traktatów, sporów między stanami i mieszkańcami oraz spory pomiędzy stanem a obywatelem.

Sąd Najwyższy, który jest najważniejszym sądem w systemie sądownictwa działa jako organ polityczny dokonujący wykładni konstytucji i ustaw. Jego przewodniczący i członkowie powoływani są przez prezydenta i za radą i zgodą Senatu. Sąd Najwyższy stoi na straży konstytucyjności działań władzy wykonawczej i ustawodawczej bądź w zgodności ustaw z konstytucją, dokonuje wykładni konstytucji. Jest ostatnią instancją apelacyjną.

Sędziowie są niezawiśli i powoływani do pełnienia funkcji dożywotnio. Istnieje jednak możliwość usunięcia sędziów, ale w drodze impeachmentu. Kongres posiada prawo tworzenia sądów, określania ich właściwości i organizacji, wynagrodzenia sędziów. Bardzo istotnym prawem, które posiada Kongres w stosunku do sądów jest możliwość zmiany konstytucji, a przez to obalenie dotychczasowego orzecznictwa.

Sądy pełnią funkcję kreacyjną, interpretacyjną i ustawodawczą.

System sądów federalnych jest trójstopniowy:

Sądy dystryktowe (rozstrzygają spory cywilne i karne przy udziale sędziego zawodowego i ławy przysięgłych jako sądy pierwszej instancji);

Sądy apelacyjne (działają jako sądy odwoławcze od wyroku sądów dystryktowych);

Sąd Najwyższy (stanowi ostateczną instancję odwoławczą, posiada wobec niektórych spraw uprawnienia pierwszej instancji i feruje w tych kwestiach ostateczny wyrok).

Źródła:

A. Antoszewski, R. Herbut (red.), Encyklopedia Politologii Tom 3 – Partie i systemy partyjne, Zakamycze 1999.

E. Gdulewicz, W. Kręcisz, W. Ormowski, W. Skrzydło, W. Zakrzewski, Ustroje państw współczesnych, Lublin 1999.

K. Nowak, System partyjny w Stanach Zjednoczonych, Toruń 1979.