31 lipiec 2009

Sprawę niepodległości Quebeku można przedstawić z dwóch perspektyw: Kanady i samego Quebeku. Niniejsze opracowanie przekrojowo ujmuje ten problem. Warto zastanowić się, dlaczego prowincja ta tak silnie dąży do niepodległości a kanadyjski rząd działania te hamuje. Czy przynależność do jednego z najlepiej rozwiniętych krajów współczesnego świata jest aż tak niewygodna? Jaka jest rola rzeczonej prowincji w życiu państwa? Czy w sytuacji oderwania Quebeku straci na tym on sam, przede wszystkim gospodarczo, czy też ucierpi Kanada? Czy suwerenność Quebeku jest realną opcją w XXI wieku, w obliczu globalnego kryzysu finansowego?

Celem pracy jest próba odpowiedzi na powyższe pytania poprzez analizę i ocenę powiązań, w tym politycznych i społeczno-gospodarczych, występujących między Kanadą a jej prowincją, zarówno w ujęciu historycznym, jak i z perspektywy aktualnych wydarzeń.

Praca została podzielona na pięć zasadniczych części, w których kolejno przedstawiono wspólną historię Kanady i Quebeku, zaprezentowano współczesny obraz prowincji, omawiając strukturę polityczną jej władz i kondycję społeczno-gospodarczą, oraz zarysowano rozwój problemu suwerenności, który następnie skomentowano w kontekście bieżących wydarzeń na szczeblu prowincji, federacji, kontynentu i świata. Wyniki podsumowano w Zakończeniu. Praca nawiązuje do wcześniejszych publikacji autorki nt. Kanady i Quebeku, które ukazały się w Portalu Spraw Zagranicznych w 2007 roku.

Narodziny Kanady

Dzieje Quebeku nierozerwalnie wiążą się z historią Kanady. Tym samym, nie sposób przedstawić procesu kształtowania się tych podmiotów bez uwzględnienia występujących między nimi zależności i wspólnej przeszłości. Historia Quebeku jest zarazem historią Kanady, a dzieje Kraju Klonowego Liścia – dziejami francuskojęzycznej prowincji.

Kanada XXI wieku to państwo związkowe w północnej części Ameryki Północnej, o powierzchni 9 984 670 kilometrów kwadratowych. Obecnie zamieszkuje je około 32 976 000 osób [1]. Nazwa kraju pochodzi od słowa „kanata”, które w dialekcie Huronów i Irokezów oznaczało „osadę” lub „wieś”. 2/3 powierzchni Kanady pokrywa wieczna zmarzlina, zaś pozostałą 1/3 – bujne lasy. Stąd też zdecydowana większość mieszkańców osiedla się w trzystukilometrowym pasie terytorium biegnącym wzdłuż południowej granicy z USA.

Kanada obejmuje 10 prowincji oraz 3 terytoria, które prezentuje Tabela 1. Wskazano w niej odpowiednio nazwę danej jednostki administracyjnej wraz ze stolicą lub kluczowym ośrodkiem i jej powierzchnię.

 
Tabela 1. Podział administracyjny Kanady

 

Nazwa jednostki	Stolica/kluczowy ośrodek	Powierzchnia (km2)
PROWINCJE
Alberta	Edmonton	661 848
Kolumbia Brytyjska	Victoria	944 735
Manitoba	Winnipeg	647 797
Nowa Fundlandia (i Labrador)	St. John's	405 212
Nowa Szkocja	Halifax	55 284
Nowy Brunszwik	Fredericton	72 908
Ontario	Toronto	1 076 395
Quebek	Québec	1 542 056
Saskatchewan	Regina	651 036
Wyspa Księcia Edwarda	Charlottetown	5 660
TERYTORIA
Jukon	Whitehorse	482 443
Nunavut	Iqaluit	2 093 190
Terytoria Północno-Zachodnie	Yellowknife	1 346 106

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Źródło: Statistics Canada: http://www40.statcan.gc.ca/l01/cst01/phys01-eng.htm/, dn. 10/01/2009.

  

Natomiast Rysunek 1. przedstawia polityczną mapę Kanady, wyraźnie rozróżniając wyżej wymienione prowincje i terytoria wraz z ich stolicami lub kluczowymi ośrodkami administracyjnymi.

Rysunek 1. Mapa polityczna i administracyjny Kanady (stan na 2006 rok)

 

 

 

Początki Kanady wiążą się z epoką podbojów kolonialnych, które miały miejsce począwszy od połowy XV wieku. Historia powstania Kanady jest wypadkową francuskiego i brytyjskiego kolonializmu, gdyż i Francja, i Wielka Brytania miały wpływ na kształtowanie się tego państwa. W XVI w. do obszarów dzisiejszej Kanady docierali zarówno Anglicy (John Cabot) jak i Francuzi, przy czym tych ostatnich należy uznać za pionierów podboju wschodnich wybrzeży Kraju Klonowego Liścia.

Już w I połowie XVI wieku francuscy podróżnicy wyprawiali się do Ameryki Północnej: Giovanni da Verrazano – Florentczyk w służbie francuskiej – w 1524 roku, a następnie Jacques Cartier w latach 1534-1535. Ten ostatni w 1534 r. objął w posiadanie w imieniu króla Francji ziemie zwane później Nową Francją. Również wyprawy francuskich rybaków w okolice Nowej Fundlandii można uznać za zapowiedź przyszłej ekspansji. Dążeniom kolonizatorskim Francji silny opór stawiała Hiszpania, która chciała utrzymać swój monopol na obszarze obu Ameryk oraz w mniejszym stopniu – Portugalia. Ponadto, w II połowie XVI wieku wybuchły we Francji wojny religijnie, które także zahamowały tymczasowo skuteczną ekspansję.

Za symboliczną datę właściwej historii francuskiego imperium kolonialnego uznaje się 27 lipca 1605 roku, kiedy to powstał Port Royal w kolonii Akadia w Ameryce Północnej (dzisiejsza kanadyjska prowincja – Nowa Szkocja). W 1608 roku, Samuel de Champlain założył miasto Quebek, które stało się stolicą rozległej, ale słabo zasiedlonej kolonii Nowa Francja, zwanej także Kanadą. De Champlain został pierwszym gubernatorem kolonii. Na skutek licznych porozumień z indiańskim plemionami [2], Francuzi przejęli kontrolę nad znaczną częścią kontynentu północnoamerykańskiego. Mimo to francuskie osadnictwo ograniczyło się głównie do doliny rzeki Św. Wawrzyńca. Nowa Francja rozwijała się stosunkowo wolno, a ponadto była całkowicie zależna od kolejnych władców francuskich. Monarcha był reprezentowany w kolonii poprzez gubernatora oraz intendenta. Pierwszy decydował o polityce zagranicznej i wojsku, a w pozostałych kwestiach konsultował się z intendentem. Natomiast intendent już w II połowie XVII w. stał się najważniejszym urzędnikiem kolonii, kierując powołanym w 1663 r. organem wykonawczym – Radą Najwyższą. Rada pełniła jednocześnie funkcje sądu apelacyjnego. Słabo rozwinięta gospodarka oraz niekorzystna polityka imigracyjna sprawiły, iż francuskie terytoria nie dorównywały poziomem zaludnienia i rozwoju koloniom brytyjskim. Co więcej, w 1713 roku na mocy pokoju utrechckiego najlepiej rozwinięta Akadia przeszła w ręce angielskie.

Począwszy od roku 1744 można mówić o burzliwym okresie francuskich wojen kolonialnych z Wielką Brytanią, które zakończyły się dopiero w 1815 r. wraz z ostatecznym upadkiem Napoleona Bonaparte. Konflikty francusko-brytyjskie obejmowały: wojnę o sukcesję austriacką (1744-1748), wojnę siedmioletnią (1756-1763), wojnę o niepodległość Stanów Zjednoczonych (1778-1783), wojny rewolucyjnej Francji (1793-1802) oraz wojny napoleońskie (1803-1814 i 1815). Wojna o sukcesję austriacką, pomimo pewnych sukcesów w Indiach pod dowództwem generała guberalnego Josepha François Dupleixa, nie przyniosła Francji znaczących zmian. Natomiast wojna siedmioletnia spowodowała utratę nie tylko Nowej Francji, ale i większości posiadłości w Indiach Zachodnich. 10 lutego 1763 r. zawarto pokój paryski, na mocy którego Francja zachowała jedynie Saint-Pierre i Miquelon oraz prawo do połowu u wybrzeży Nowej Fundlandii.

W 1774 roku brytyjski parlament obawiając się, iż Quebek dołączy do trzynastu zbuntowanych kolonii, uchwalił Ustawę o Quebeku  (Quebec Act). Nadawała ona szczególne uprawnienia francuskojęzycznej ludności kolonii. Uznano francuskie prawo w Quebeku, wiarę katolicką, która dotychczas była dyskryminowana oraz język francuski. Począwszy od tego momentu mieszkańcy Quebeku byli podporządkowani francuskiemu prawu cywilnemu, mieli prawo wyboru wyznania, a kościół rzymskokatolicki wznowił i rozwinął swoją działalność. Ponadto język i kultura francuskie zostały objęte specjalnym parasolem ochronnym. Powstało szkolnictwo w duchu francuskim oraz liczne ośrodki kulturowe. Na mocy aktu Quebek odzyskał także Dolinę Ohio. Ustawa stanowiła pierwszą Kartę Praw nadaną ludności Quebeku i stworzyła jej warunki do zachowania własnej tradycji i kultury. To wpłynęło na wykształcenie się wśród mieszkańców ówczesnej kolonii brytyjskiej poczucia odrębności. Jednocześnie Metropolia osiągnęła swój cel – Quebek nie wystąpił przeciwko zwierzchnictwu Wielkiej Brytanii w dobie wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych (1775–1783).

Z czasem Akadię przekształcono w brytyjską Nową Szkocję, którą następnie w 1791 r. podzielono na: Nową Szkocję, Nowy Brunszwik i Wyspę Księcia Edwarda. Natomiast Nowa Francja stała się kolonią zwaną Quebek, w którym w 1791 r. wyróżniono Górną i Dolną Kanadę, czyli dzisiejsze Ontario i Quebek.

Akt Konstytucyjny z 1791 r., wydany w Londynie, wprowadzał w Górnej Kanadzie instytucje na wzór angielski oraz angielskie prawo, zaś w Quebeku utrzymywał francuski porządek prawny, kościół katolicki i system senioralny. Zwierzchnictwo nad prowincjami sprawowali gubernatorzy, przy których powołano organ ustawodawczy. Najwyższą funkcję pełnił gubernator generalny, który koordynował prace gubernatorów prowincji. W latach 20. i 30. XIX w. w Ontario i Quebeku pojawiły się głosy domagające się umiarkowanych reform. Ponieważ nie udało się ich osiągnąć na drodze parlamentarnej, doszło do zbrojnych starć m.in. w Montrealu i Toronto w 1837 r.

Głównym rzecznikiem zmian był Robert Baldwin, umiarkowany reformista z Górnej Kanady. Jego zdaniem, jedynym sposobem na rozwiązanie istniejących konfliktów było stworzenie systemu władzy, w którym rząd byłby odpowiedzialny przed Zgromadzeniem Narodowym, zaś pozycja gubernatora zostałaby ograniczona do roli reprezentanta Korony Brytyjskiej. W latach 1836-38 Baldwin wielokrotnie przebywał w Londynie starając się nakłonić Rząd JKM do swoich propozycji reform.[3] W 1838 r. Metropolia wysłała do Ameryki Północnej nowego gubernatora generalnego Johna G. Lambtona, który opracował „Raport lorda Durham”. Dokument ten określał nowy układ stosunków w Brytyjskiej Ameryce Północnej. Oprócz krytyki niewłaściwych praktyk (np. nadużyć w nadaniach ziemskich), postulował on wprowadzenie „systemu opartego na odpowiedzialności rządu wobec legislatywy oraz zjednoczenie dwóch najważniejszych prowincji, Górnej i Dolnej Kanady” [4]. W 1840 r. Izba Gmin przyjęła Akt Unii, który ustanawiał zjednoczoną prowincję Kanady od roku następnego począwszy, wprowadzał jeden urząd gubernatora wraz z Radą Wykonawczą, powoływał dwuizbowy parlament z mianowaną Radą Ustawodawczą i wybieralnym Zgromadzeniem Narodowym. W 1848 r. w Kanadzie po raz pierwszy powołano do życia rząd oparty na większości parlamentarnej, który odpowiadał przed Zgromadzeniem Narodowym. W 1854 r. utworzono Partię Liberalno-Konserwatywną na czele z Johnem A. Macdonaldem, która dążyła m.in. do sekularyzacji ziem kościelnych, zniesienia systemu senioralnego w Dolnej Kanadzie oraz poprawy relacji francusko-brytyjskich. Opozycyjnym ugrupowaniem był Czysty Charakter (Clear Grit) George’a Browna, który popierał zachowanie wzorców brytyjskich i bliskich kontaktów z Metropolią. W 1858 r. Alexander Tilloch Galt – minister finansów w gabinecie Macdonalda i Cartiera – zaproponował powołanie konfederacji, ale dopiero w 1864 r. formalnie zgłoszono w Zgromadzeniu Narodowym projekt utworzenia owej konfederacji wszystkich kolonii Brytyjskiej Ameryki Północnej lub Unii Wschodniej i Zachodniej Kanady. We wrześniu w Charlottetown doszło do spotkania przedstawicieli prowincji nad Oceanem Atlantyckim, a miesiąc później w Quebeku rozpoczęła się konferencja, na której obecni byli wszyscy Ojcowie Konfederacji: Macdonald, Galt, Brown, Leonard Tilley i Thomas D’Arcy McGee. Zaprezentowano dwie koncepcje ustroju:

Ostatecznie większość zebranych odniosła się przychylnie do pierwszego rozwiązania, po pewnych jego modyfikacjach na rzecz zwiększenia zakresu autonomii i roli prowincji. Łącznie podczas konferencji opracowano 72 rezolucje, które regulowały status prowincji kanadyjskich i ustanawiały Dominium Kanady. Kanadyjskie Zgromadzenie Narodowe zatwierdziło projekt, ale Nowa Fundlandia i Wyspa Księcia Edwarda – odrzuciły go. Nowa Szkocja i Nowy Brunszwik poparły pomysł. W 1886 r. w Londynie przedstawiciele Ontario, Quebeku, Nowej Szkocji i Nowego Brunszwiku przyjęli rezolucje z roku 1864. Tym samym terytoria te stworzyły Dominium Kanady.

Ustawę konstytuującą nowe państwo uchwaliła 26 lutego brytyjska Izba Lordów, 8 marca Izba Gmin, zaś sankcję królewską ustawa uzyskała 29 marca 1867 r. Dokument nosił nazwę: Akt Brytyjskiej Ameryki Północnej (The British North America Act) i wszedł w życie 1 lipca 1867 r. określając podstawy ustrojowo-prawne Kanady obowiązujące ze zmianami do dnia dzisiejszego.[5] W ten oto sposób parlament brytyjski oktrojował konstytucję Kanady. U schyłku XIX w. oraz na przestrzeni XX terytorium Kanady podlegało licznym przemianom. W 1869 r. do konfederacji, która w rzeczywistości stanowiła realizację koncepcji federacyjnej, dołączyły Terytoria Północno-Zachodnie (czyli Ziemia Ruperta zakupiona przez Kanadę od Kompanii Hudsońskiej), w 1870 – Manitoba, w 1871 – Kolumbia Brytyjska, w 1873 – Wyspy Księcia Edwarda, w 1905 – Alberta i Saskatchewan oraz w 1949 – Nowa Fundlandia. W 1898 r. z Terytoriów wyodrębniono Jukon, a w 1999 – Nunavut [6].

Konferencja imperialna z 1926 r. oraz statut westminsterski z 1931 r. uczyniły Kanadę suwerennym państwem, będącym członkiem brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Począwszy od końca lat 50. kolejne rządy dążyły do umocnienia niezależności Kanady m.in. poprzez ograniczenie stosowania terminu „dominium” oraz program „kanadyzacji” gospodarki państwa, czyli stopniowe odcinanie jej od napływu obcego kapitału. Wewnętrznej integracji państwa miało służyć także wzmocnienie władzy centralnej i zwalczanie odśrodkowych ambicji separatystycznych w niektórych prowincjach, jak na przykład w Quebeku. Politykę o takim charakterze prowadził w latach 1968-84 premier Pierre Eliotte Trudeau, który w 1982 r. znowelizował w tym celu konstytucję. Po nim, aż do 1993 r. władzę sprawowali konserwatyści.

 

{mospagebreak}

Prowincja Quebek

Quebek leży we wschodniej Kanadzie, która obejmuje większą część półwyspu Labrador wraz z jego nasadą, a na południowym wschodzie sięga za dolinę Rzeki Świętego Wawrzyńca. Prowincja zajmuje powierzchnię 1 542 056 kilometrów kwadratowych i liczy sobie około 7,7 milionów mieszkańców [7]. Do najważniejszych miast prowincji należą: Québec Cité (stolica prowincji), Montreal, Sherbrooke, Trois-Rivières i Drummondville. Pod względem swojego potencjału gospodarczego i ludnościowego Quebek stanowi drugą prowincję Kanady, tuż po Ontario. Rysunek 2. prezentuje polityczną mapę dzisiejszego Quebeku.

Rysunek 2. Mapa polityczna prowincji Quebek

 

 
Około 90 proc. mieszkańców prowincji stanowią Kanadyjczycy pochodzenia francuskiego, a region ten jest największym na świecie skupiskiem francuskojęzycznej ludności poza granicami Francji. Ludzie Ci zachowali francuski język, obyczaje, religię, a także w pewnym stopniu system prawny. Do pełnej integracji Quebeku z pozostałymi prowincjami Kanady nigdy nie doszło ze względu na odrębność owego regionu i jego silnie rozwinięty akcent frankofoński. W latach 20. i 30. XX wieku nastąpiło umocnienie tendencji nacjonalistycznych, czego wyrazem stało się powołanie do życia Unii Narodowej (Union Nationale, UN) w 1935 r. Na okres jej rządów w prowincji, tj. lata 1936-39 i 1944-60, przypada szybki rozwój gospodarczy i przemysłowy. Reformy w prowincji kontynuowała Partia Liberalna (Parti Libéral du Québec, L), która w latach 60. zajęła się zagadnieniami z zakresu oświaty, prawa pracy, metod rządzenia i kultury (tzw. „spokojna rewolucja” [8]). Reformy nie osłabiły jednak dążeń narodowowyzwoleńczych, a ich skrajnym przejawem stała się terrorystyczna działalność Frontu Wyzwolenia Quebeku (Front de Libération du Québec, FLQ) w latach 60. i 70. (1963-1971).

FLQ powstał w Montrealu na początku lat 60. Podłożem ideologicznym ugrupowania był anarchizm o zabarwieniu marksistowskim połączony z lokalnym (frankofońskim) nacjonalizmem. Celem organizacji było zbrojne obalenie rządu Quebeku, secesja prowincji i utworzenie w nowym, niepodległym kraju rządów dyktatury proletariatu.[9] Charles Gagnon i Pierre Vallières uchodzili za ideologicznych „ojców” FLQ, zaś belgijski terrorysta Georges Schoester – weteran francuskiej Organizacji Tajnej Armii (OAS) – odpowiadał za kierownictwo operacyjne w ugrupowaniu. FLQ cechował brak hierarchii na rzecz federacji luźnych grup, spośród których kluczową rolę odgrywały:

1. Grupy: Viger i Dieppe
2. Komórki: Riela, Saint-Denis i Libération.

W latach 60. organizacja zorganizowała około 200 akcji, głównie zamachów bombowych i napadów z użyciem broni palnej. Celem FLQ były zazwyczaj anglojęzyczne instytucje edukacyjne i militarne, banki i rezydencje VIP-ów. Ponadto, Front planował uderzenia na skalę światową, czego przykładem był zamiar wysadzenia Statuy Wolności w USA, oraz nawiązał współpracę z „terrorystyczną międzynarodówką”. 5 października 1970 r. separatyści uprowadzili Jamesa Richarda Crossa – brytyjskiego przedstawiciela handlowego w Kanadzie, a ich żądania były następujące:

1. Zwolnienie z więzień wszystkich członków FLQ
2. Okup w wysokości 500 000 dolarów kanadyjskich, zapłacony w złocie
3. Publikacja manifestu organizacji
4. Ujawnienie danych personalnych agentów policji, śledzących członków organizacji
5. Bezpieczny przelot na Kubę lub do Algierii.

Ostatecznie owa grupa FLQ uciekła na Kubę, a ofiara została ocalona. Po latach terroryści postanowili wrócić do Kanady i dobrowolnie oddać się w ręce sprawiedliwości. Ponieważ przyznali się do winy, karę dożywotniego więzienia zastąpiono symbolicznym aresztem, nie dłuższym niż 20 miesięcy. Odmienny los spotkał inną ofiarę FLQ – wicepremiera rządu Quebeku Pierre’a Laporte’a, który po porwaniu przez komórkę Chrénier 10 października 1970 r., został zamordowany. Winnych jego śmierci zatrzymano. Po tym incydencie, premier Kanady Pierre Elliott Trudeau na mocy War Measures Act wprowadził stan wyjątkowy w prowincji. Owe wydarzenia z 1970 r. zwykło się określać mianem „kryzysu październikowego”. W latach 70. FLQ został praktycznie całkiem rozbity przez policję. Po stłumieniu terrorystycznej działalności Frontu Wyzwolenia Quebeku, pojawiały się głosy opowiadające się zarówno za autonomią prowincji, opartą na luźnym związku z Kanadą, jak i za całkowitą niepodległością celem zachowania tożsamości kulturowej i językowej.

W międzyczasie, w 1967 r., na zaproszenie quebeckiego premiera Daniela Johnsona, do Kanady udał się ówczesny prezydent Francji Charles de Gaulle. Jego przyjazd budził wiele kontrowersji i obaw, szczególnie wśród członków kanadyjskiego rządu. Oficjalnym powodem wizyty była wystawa Expo 67, w której prezydent zamierzał uczestniczyć. De Gaulle złamał zasady protokołu dyplomatycznego, ponieważ nie przyleciał bezpośrednio do kanadyjskiej stolicy Ottawy, lecz najpierw udał się do francuskich posiadłości zamorskich Saint-Pierre i Miquelon, by następnie popłynąć do Québec Cité. W dniu 24 lipca w Montrealu wystąpił z krótkim przemówieniem, skierowanym do zebranych mieszkańców prowincji. Kończąc swoje exposé, niespodziewanie stwierdził: „Niech żyje Montreal! Niech żyje Quebek! Niech żyje wolny Quebek! Niech żyje Francuska Kanada! I niech żyje Francja!” Wystąpienie de Gaulle’a, które uznano za poważny nietakt dyplomatyczny i polityczny, doprowadziło do nagłego ochłodzenia stosunków między Kanadą i Francją. Prezydent nigdy więcej nie przyjechał już z wizytą państwową do Kanady. Co więcej, jego słowa rozbudziły nastroje niepodległościowe w Quebeku. Posunięcie de Gaulle’a było zaplanowane, a on sam był w pełni świadom brzemiennych skutków, jakie to wywoła.

Kolejną ważną datą w historii Quebeku jest dzień 20 maja 1980 roku, kiedy to z inicjatywy Partii Quebeckiej (Parti Québécois) [10] rząd prowincji zorganizował pierwsze referendum dotyczące suwerenności Quebeku. Czy przedmiotem referendum było opowiedzenie się za niepodległością lub przeciw? W opinii autorki niniejszego referatu, referendum przewidywało raczej możliwość szerokiej autonomii dla prowincji, nie mówiło wprost o niepodległości. W zapytaniu sformułowanym w języku francuskim nie użyto bowiem słowa „indépendance” – niepodległość, lecz „souveraineté” – „suwerenność”. Przyszłe relacje Kanady i Quebeku miały opierać się na ścisłej współpracy gospodarczej, obejmującej wspólną walutę. Kampanię agitacyjną na „tak” prowadził ówczesny premier prowincji Réné Lévesque. Głównym przeciwnikiem inicjatywy był premier rządu federalnego – Pierre Trudeau. Ostatecznie tylko 40,44 procent mieszkańców Quebeku opowiedziało się za odłączeniem od Kanady, podczas gdy pozostała większość nie chciała żadnych zmian w tej materii. W następnych latach, rząd Quebeku m.in. nie podpisał konstytucji z 1982 r., która ustanawiała angielski i francuski oficjalnymi językami federacji, a w 1992 r. nie poparł projektu reformy konstytucji federalnej. W dniu 30 października 1995 r., odbyło się drugie referendum w sprawie suwerenności Quebeku. I tym razem zwolennicy niepodległości nie osiągnęli celu – „za” było 49,42%. Głosy 54 288 osób zadecydowały o zwycięstwie opcji pozostania przy Kanadzie. Wielu mieszkańców prowincji zagłosowało przeciw suwerenności Quebeku, tłumacząc, iż zadane im pytanie nie było wystarczająco jasno sformułowane.

Podsumowując, mieszkańcy Quebeku dwukrotnie zapytani – w 1980 – o autonomię prowincji, a w 1995 – o jej niepodległość, byli przeciwni tym rozwiązaniom. Wybrali jedność z Kanadą.

Władza polityczna Quebeku

Na poziomie prowincji władze w Quebeku sprawują parlament i rząd prowincji na czele z premierem. Parlament składa się z porucznika-gubernatora i Zgromadzenia Narodowego Quebeku. Porucznik-gubernator reprezentuje monarchę, w tym wypadku brytyjską królową Elżbietę II. Gubernator prowincji, tak jak monarcha, „panuje, ale nie rządzi”. Tym samym jego funkcja ma w pewnym stopniu charakter symboliczny. Mimo że tworzy on Parlament wraz ze Zgromadzeniem Narodowym, to jednak nie uczestniczy w podejmowanych dyskusjach i prowadzonych pracach. Do jego zadań należy natomiast zatwierdzanie poszczególnych aktów i ustaw. Teoretycznie przysługuje mu prawo odmowy przyjęcia danego dokumentu. Porucznik-gubernator jest oficjalnie Głową Państwa, ale w rzeczywistości działa tylko w porozumieniu z rządem prowincji w celu zwołania, zawieszenia lub rozwiązania parlamentu. Aktualnie stanowisko to zajmuje Pierre Duchesne [11].

Zgromadzenie Narodowe Quebeku liczy sobie aktualnie 125 deputowanych reprezentujących 125 jednomandatowych okręgów wyborczych. Partia, która zwyciężyła w wyborach parlamentarnych, formuje rząd prowincji (większościowy lub mniejszościowy), a jej lider pełni funkcję premiera Quebeku. Szef rządu prowincji ma bardzo szerokie uprawnienia pod warunkiem, iż uda mu się zdobyć poparcie w parlamencie. W przeciwnym wypadku jego swoboda działania jest znacznie ograniczona. Ugrupowanie, które uzyskało drugi wynik w wyborach, staje się oficjalną opozycją.

Ostatnie wybory parlamentarne w prowincji odbyły się 8 grudnia 2008 roku. Wyniki wyborów przedstawiają się następująco:

1. Partia Liberalna Quebeku – 1 362 801 głosów (42,1 procent), 66 miejsc w Zgromadzeniu
2. Partia Quebecka – 1 139 185 głosów (35,2 proc.), 51 miejsc
3. Akcja Demokratyczna Quebeku (Action démocratique du Québec) – 529 925 głosów (16,4 proc.), 7 miejsc
4. Solidarny Quebek (Québec Solidaire) – 123 061 (3,8 proc.), 1 miejsce
5. Inne partie – 85 169 (2,6 proc.), 0 miejsc.

1. Ludność i dochód osobisty
2. Siła robocza i ceny konsumpcyjne
3. PKB
4. Inwestycje
5. Handel międzynarodowy.

Dane źródłowe zostały zaczerpnięte z różnych organizacji międzynarodowych oraz krajowych/prowincjonalnych instytucji statystycznych w przypadku USA, Kanady i Quebeku. Autorzy porównań międzynarodowych przygotowanych przez Instytut Statystyczny Quebeku mają na uwadze fakt, iż różnice w systemach statystycznych w poszczególnych krajach, organizacjach, a także stosowanie odmiennych metod obliczeń statystycznych dla zróżnicowanych źródeł danych, ogranicza możliwość rzetelnego porównania. Analiza nie obejmuje pozostałych prowincji i terytoriów Kanady. Natomiast dane statystyczne dla Kraju Klonowego Liścia zawierają te dotyczące wszystkich jej jednostek podziału administracyjnego, w tym Quebeku. Celem analizy jest generalne zaprezentowanie międzynarodowej pozycji Quebeku w wymiarze społeczno-gospodarczym, nie zaś szczegółowe porównania z państwami i terytoriami autonomicznymi. Quebek opracowując owe porównania chce wykazać społeczno-ekonomiczną zdolność prowincji do ewentualnej niepodległości. Należy mieć na uwadze, że poziom owej zdolności uwarunkowany jest stopniem powiązań z Kanadą i jej gospodarką. W przypadku oderwania Quebeku od Kanady jego kondycja gospodarcza mogłaby ulec gwałtownemu osłabieniu, gdyż transfery od federalnego rządu spadłyby do zera. Jednocześnie, analizując badanie Instytutu, warto uwzględnić subiektywność Quebeku w doborze porównywanych podmiotów, kryteriów porównania, wskaźników, itd. Niemniej jednak, porównanie to stanowi wartościowe i ciekawe opracowanie, któremu należy przyjrzeć się z bliska.

Zgodnie z wynikami analizy dla 2007 roku, Instytut Statyczny Quebeku oszacował, iż w skali świata Quebek jako prowincja zajmuje na 235 porównywanych podmiotów:

1. 94 miejsce pod względem liczby ludności
2. 43 miejsce pod względem PKB
3. 27 miejsce pod względem PKB per capita
4. 39 miejsce pod względem towarów i usług wyeksportowanych na międzynarodowe rynki.[13]

W 2007 roku prowincję zamieszkiwało 7 700 807 osób, co oznacza wzrost o 0,7 procent ludności quebeckiej w porównaniu do okresu poprzedniego. Ten nieznaczny wzrost wiąże się z powszechnie obserwowanym w państwach wysoko uprzemysłowionych zjawiskiem długookresowych zmian w strukturze wiekowej populacji – przede wszystkim chodzi tu o prawidłowość kolokwialnie określaną „starzeniem się społeczeństw”. W 2007 roku Quebek liczył sobie 4,2 mln mieszkańców aktywnych zawodowo, a stopa bezrobocia wynosiła 7,2 procent (84 miejsce prowincji na 235 podmiotów). Tym samym Quebek charakteryzował się niższym bezrobociem niż Belgia (7,5 procent), Portugalia (8,1 procent) czy Francja i Grecja (obydwie 8,3 procent). W przypadku Produktu Krajowego Brutto, który został wyrażony w dolarach amerykańskich, posłużono się danymi przeliczonymi według parytetu siły nabywczej (purchasing-power parity, PPP). W 2007 roku PKB Quebeku według PPP odpowiadało 246,3 miliardom dolarów amerykańskich, co przekładało się na 19,4 procent kanadyjskiego PKB. W końcowym rankingu PKB według PPP Kanada zajęła 13, zaś Quebek – 43 miejsce. Za 18,9 procent qubeckiego PKB odpowiada przemysł, zaś sektor usług za 69,1 procent. Natomiast PKB per capita w analizowanym okresie dla Quebeku kształtowało się na poziomie 31 988 dolarów amerykańskich (według PPP), co dało prowincji 27 miejsce za Bahrajnem, Francją, Niemcami i Japonią, ale przed Hiszpanią, Włochami, Grecją i Nową Zelandią. Na uwagę zasługuje fakt, iż prowincja zajęła bardzo dobre ósme miejsce pod względem części PKB przeznaczonej na badania i rozwój, wyprzedzając tym samym USA i Niemcy. Kanada uplasowała się na 15 pozycji.

Za sprawą Światowej Organizacji Handlu oraz porozumienia NAFTA [14] wzrosła quebecka zdolność konkurencyjna, a to wpłynęło na poprawę międzynarodowej pozycji konkurencyjnej prowincji. Quebek eksportuje swoje towary i usługi zarówno na terytorium Kanady, jak i całego globu. Wartość eksportu reprezentowała 51 procent PKB Quebeku w 2007 roku, z czego 61,4 procent przypadło na eksport międzynarodowy, a 38,6 procent na eksport między prowincjami Kanady. Procent wyeksportowanych towarów i usług to odpowiednio 76,4 procent i 23,6. W 2007 roku Stany Zjednoczone pozostawały głównym odbiorcą quebeckich towarów (74,7 procent eksportowanych dóbr było kierowane do USA). Kolejne miejsca przypadły w udziale odpowiednio Wielkiej Brytanii, Holandii i Niemcom. Tabela 2. przedstawia głównych odbiorców quebeckich towarów w skali międzynarodowej w 2007 roku, zaś Tabela 3. – najważniejsze grupy towary eksportowane z Quebeku dla tego samego okresu.

Tabela 2. Główni klienci quebeckich towarów w 2007 r. (ujęcie wartościowe i procentowe)
 

Klient (państwo/region)	Wartość eksportowych towarów (w miliardach dolarów kanadyjskich, $CAD)	% w całkowitej wartości eksportowych towarów
USA	52,2	74,7
Europa	9,9	14,1
Azja	3,3	4,7
Bliski Wschód	1,5	2,2
Ameryka Środkowa	1,3	1,8
Ameryka Południowa	0,9	1,2
Afryka	0,5	0,7
Oceania	0,5	0,7

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Źródło:http://www.gouv.qc.ca/portail/quebec/pgs/commun/portrait/economie/importexport/?lang=en/, dn.10/01/2009.

Tabela 3. Główne towary eksportowe Quebeku w 2007 roku (ujęcie wartościowe i procentowe)
 

Towar	Wartość eksportowych towarów (w miliardach dolarów kanadyjskich, $CAD)	% w całkowitej wartości eksportowych towarów
Aluminium i jego stopy	8	11,5
Samoloty z silnikami	6,2	8,8
Papier gazetowy	2,8	4,1
Silniki samolotów i części	2,6	3,8
Miedź i jej stopy	2,3	3,3

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Źródło:http://www.gouv.qc.ca/portail/quebec/pgs/commun/portrait/economie/importexport/?lang=en/, dn.10/01/2009.

W 2007 r. wartość importowanych przez Quebek towarów i usług odpowiadała za 55,5 procent PKB prowincji, w tym międzynarodowy import miał udział 62 procent, zaś między prowincjami – 38 procent. Procent zaimportowanych towarów i usług wynosi odpowiednio 74,6 i 25,4. Stany Zjednoczone jako pierwszy dostawca Quebeku osiągają wynik zaledwie 33 procent. Chiny znajdują się na drugiej pozycji z wynikiem 8,1 procent, a Wielka Brytania na trzeciej – z 7,7-procentowym udziałem. Tabela 4. prezentuje głównych dostawców towarów do Quebeku w 2007 r., zaś Tabela 5. wymienia kluczowe towary będące przedmiotem quebeckiego importu.

Tabela 4. Główni dostawcy towarów do Quebeku w 2007 r. (w ujęciu wartościowym i procentowym)

 

Dostawca (państwo/region)	Wartość zaimportowanych towarów (w miliardach dolarów kanadyjskich, $CAD)	% w całkowitej wartości zaimportowanych towarów
USA	26,6	33
Europa	22,7	28,1
Azja	13,9	17,2
Afryka	7,1	8,8
Ameryka Płd.	4,7	5,9
Ameryka Środ.	3,3	4,1
Bliski Wschód	0,7	0,8
Oceania	0,6	0,7

Źródło:http://www.gouv.qc.ca/portail/quebec/pgs/commun/portrait/economie/importexport/?lang=en/, dn.10/01/2009.

Tabela 5. Główne towary importowe Quebeku w 2007 r. (w ujęciu wartościowym i procentowym)
 

Źródło:http://www.gouv.qc.ca/portail/quebec/pgs/commun/portrait/economie/importexport/?lang=en/, dn.10/01/2009.

Powyżej została zaprezentowana aktualna sytuacja społeczno-gospodarcza Quebeku. Obecnie warto skupić się na wcześniej wspomnianych czynnikach decydujących o kondycji quebeckiej gospodarki. Wśród wymienionych zmiennych szczególną rolę odgrywają nauka i technologia. Prowincja jest światowym liderem w wielu sektorach zaawansowanych technologii, w tym w przemyśle farmaceutycznym, lotniczym i kosmicznym (znajdują się tu m.in. zakłady firmy Bombardier Aerospace), biotechnologii oraz IT. W Quebeku działa Ministerstwo Rozwoju Gospodarczego, Innowacji i Eksportu, które koordynuje prace i postępy prowincji w zakresie nauki i technologii. Ważnym elementem determinującym wyniki gospodarcze Quebeku jest także świetnie rozwinięta infrastruktura i wydajny transport. Prowincja dysponuje nowoczesną infrastrukturą w ramach transportu drogowego, morskiego, kolejowego i lotniczego. Turystyka to kolejny niezwykle ważny i dochodowy obszar aktywności gospodarczej w Quebeku. Szacuje się, że każdego roku prowincję odwiedza średnio 27,5 mln turystów, którzy wydają około 6,7 miliarda dolarów kanadyjskich. W usługach turystycznych pracuje blisko 330 000 osób.

Na terytorium prowincji występują obficie zasoby naturalne, w tym: zasoby leśne, woda i bogate złoża minerałów i metali. Znaczne zasoby leśne pozwoliły na rozwój przemysłu drzewnego w Quebeku. Lasy pokrywają ponad połowę całkowitej powierzchni prowincji, a dokładnie 757 900 kilometrów kw. 60 procent papieru gazetowego zużywanego w północno-wschodnich Stanach Zjednoczonych pochodzi właśnie z tej części Kanady. Gospodarka leśna w prowincji prowadzona jest w oparciu o specjalny program, poddany rewizji pod koniec lat 80. XX w.

Quebek znajduje się wśród 10 światowych „potęg” przemysłu wydobywczego. W prowincji działa ponad 30 kopalń, 158 firm wydobywczych i 15 branż związanych z pierwotnym przetwórstwem wydobywanych surowców. Eksploruje się tu około 30 różnych minerałów i metali, wśród których najważniejsze to złoto, żelazo, tytan, azbest, miedź, cynk oraz srebro. Obecnie w górnictwie zatrudnionych jest około 18 000 osób, a inwestycje w tym przemyśle sięgają miliarda dolarów kanadyjskich.

Quebek jest jednym z największych rezerwuarów wody pitnej na świecie. Wody gruntowe pokrywają 10 procent całkowitej powierzchni prowincji. Ponadto woda wykorzystywana jest do produkcji taniej energii w ekologicznych warunkach. Kwestia energii jest bardzo ważna dla gospodarki Quebeku, szczególnie obecnie, w dobie zachodzących w skali całego globu gwałtownych zmian w sektorze energetycznym. Mówiąc o energii w Quebeku należy odnieść się do następujących zagadnień: elektryczności, ropy naftowej, gazu ziemnego, odnawialnych źródeł energii oraz wydajności energetycznej. W 1992 roku rząd prowincji ogłosił wdrożenie szeregu środków mających na celu redukcję całkowitego zużycia energii o 15 procent do 2001 r. Elektryczność w prowincji w zdecydowanej większości jest generowana przez Hydro-Québec [15] – rządowe przedsiębiorstwo, zarządzające pracą 83 różnych zakładów. Ropa naftowa jest importowana głównie z Morza Północnego (z Wielkiej Brytanii i Norwegii). Pozostała część tego cennego surowca pochodzi z Wenezueli, Algierii, Meksyku i Bliskiego Wschodu. Podobnie rzecz ma się z zaopatrzeniem w gaz ziemny, którego jedynie ograniczone zasoby znajdują się na terytorium Quebeku. Gaz importowany jest z prowincji Alberta. W Quebeku na popularności zyskują odnawialne źródła energii, szczególnie biomasa. Aby podnieść wydajność energetyczną Quebeku, rząd prowincji w latach 2002-2006 oparł swoje działania na specjalnym planie strategicznym L’énergie au service du Québec (Energia na potrzeby Quebeku). Za realizację jego założeń odpowiadało Ministerstwo Zasobów Naturalnych, Fauny i Parków (obecnie funkcjonujące pod zmienioną nazwą Ministerstwo Zasobów Naturalnych i Fauny [16]).

 

{mospagebreak}

Problem niepodległości Quebeku

Mimo iż oficjalnie terrorystyczna organizacja Front Wyzwolenia Quebeku nie istnieje, w rzeczywistości wciąż wiele osób utożsamia się z nią. Wśród portali internetowych nietrudno trafić na stronę L’indépéndance du Québec [17], poświęconą analizie problemu niepodległości Quebeku. Oczywiście jest to źródło o silnie subiektywnym podejściu do omawianej kwestii. Jednak owa strona umożliwia zapoznanie się z ciekawymi materiałami, komentarzami i uwagami. W jaki sposób zwolennicy niezależności Quebeku, motywują swoje dążenia? Ich zdaniem istnieje wiele powodów, dla których Quebek należy oderwać od Kanady:

Jean-François Gauvin, jeden ze zwolenników niepodległości prowincji, stwierdził, iż obecny stan rzeczy w Quebeku stanowi doskonały przykład neokolonializmu.

W dniu 18 marca 2008 r. Kanada, jako ostatni kraj z siedmiu członków Grupy G7 [18], uznała niepodległość Kosowa. Podczas wystąpienia w telewizji CBC ówczesny minister spraw zagranicznych Kanady Maxime Bernier [19] oświadczył, iż przypadek Kosowa to sytuacja wyjątkowa, której nie należy postrzegać w kategoriach precedensu. „Nie można tego porównywać z Quebekiem, w przeważającej części frankofońską prowincją Kanady” – podkreślił Bernier.[20] Można domniemywać, iż Kraj Klonowego Liścia zwlekał z uznaniem nowopowstałego europejskiego kraju właśnie ze względu na wewnątrzpaństwowy problem związany z Quebekiem, która to od dłuższego czasu deklaruje chęć „samostanowienia o sobie” i przejawia dążenia niepodległościowe. Jednak, Kanada, jako jeden z najważniejszych graczy politycznych na arenie współczesnego świata, nie mogła pozwolić sobie na nazbyt długie powstrzymywanie się od zajęcia określonego stanowiska w kwestii Kosowa.

Narodziny niepodległego Kosowa skłaniają do rozważań w temacie, kto – jaki naród, lud, grupa ludzi, zasługuje na własne państwo. Przyznano je niewielkiemu Kosowu. Jaki zatem los powinien przypaść w udziale Osetii Południowej, Abchazji, Czeczenii czy właśnie prowincji Quebek? Podobnie sprawa ma się w kwestii Kurdów, Katalończyków i Palestyńczyków. Czy obecna mapa polityczna świata nadal będzie ewoluowała? Czy granice państw będą ulegały dalszym podziałom, a może wręcz odwrotnie – integracji? A może oba te procesy będą zachodziły jednocześnie, z różnym nasileniem w poszczególnych regionach globu? Jedno wydaje się pewne, przyszłość Quebeku nadal nie jest przesądzona i trudno jednoznacznie określić, co stanie się z „niepokorną” prowincją Kanady. Czy ewentualna erozja Kraju Klonowego Liścia będzie procesem pokojowym czy krwawym? Historia stosunków międzynarodowych zna liczne przykłady obu dróg rozpadu państw.

Rozpad imperium może przebiegać w wersji krwawej, jak oddzielenie Algierii od Francji, ale też w wersji zupełnie pokojowej, jak oddzielenie Kanady od Anglii. Droga pokojowa – co nie jest bez znaczenia – często pozostawia imperium złudzenie dalszej zwierzchności czy choćby jakiś symbol władzy, co osładza gorycz kurczenia się prestiżu. Do dziś głową państwa tak w Kanadzie, jak i w Australii (i w 20 innych terytoriach) pozostaje królowa brytyjska. Takie symboliczne dzielenie się suwerennością – szukanie dziwacznych i dwuznacznych formuł prawnych – łagodzi obyczaje.[21] Przykładem „rozwodu” bez rozlewu krwi jest rozpad Czechosłowacji na dwie republiki – Czeską i Słowacką. W przypadku Kanady pokojową drogę podziału państwa powinno zapewnić orzeczenie o prawie do samostanowienia Sądu Najwyższego Kanady z 1998 roku, w którym to stwierdzono, iż secesja Quebeku jest możliwa w sytuacji obopólnej zgody wyrażonej przez większość w Quebeku i w anglojęzycznych prowincjach federacji.

Teoretycy prawa międzynarodowego przyjmują, że państwo musi mieć określone terytorium, określoną ludność i skutecznie wykonywać władzę „do wewnątrz” i „na zewnątrz”. Na tym teoria się kończy, bo nie określa ani minimum obszarowego, ani ludnościowego, ani kryteriów skutecznej władzy. W dzisiejszej epoce globalizacji gołym okiem widać, że niepodległość musi mieć również sens gospodarczy.[22] W przypadku niepodległości Quebeku kluczową rolę odgrywałoby kryterium ekonomiczne. Czy prowincja ta okazałaby się samowystarczalna gospodarczo, zakładając, iż dotychczasowe więzi z pozostałymi prowincjami Kanady mogłyby zostać gwałtownie zerwane? Należałoby bowiem założyć, iż przewidywana przez Partię Quebecką unia gospodarczo-walutowa Kanady i Quebeku mogłaby nie dojść do skutku.

Faktem jest, że prawo do samostanowienia, czyli do suwerenności przysługuje ludom i narodom. Natomiast, trudno wskazać podmiot, jednostkę, instytucję czy organizację, w której gestii byłoby decydowanie, do jakiego stopnia prawem tym można się posługiwać. Ciekawym rozwiązaniem wydaje się tzw. constructive ambiguity (konstruktywna niejasność), która to odnosi się do relacji panujących między brytyjską Irlandią Północną a niepodległą Irlandią ze stolicą w Dublinie. Obecnie kwestia suwerenności terytorium Irlandii Północnej jest w zasadzie nie do ustalenia ze względu na liczne wzajemne powiązania prawne i instytucjonalne ukształtowane pomiędzy obiema Irlandiami na przestrzeni ostatnich lat.

Informacje na temat niepodległości Quebeku prezentowane w polskiej prasie są z reguły subiektywne i przedstawiają problem z perspektywy władzy kanadyjskiej, stawiając rację stanu na pierwszym miejscu. Jacek Wódz, profesor socjologii na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach, po swojej wizycie w Kanadzie, pisał o problemie suwerenności Quebeku w następujący sposób:

„Ta wielka prowincja, faktycznie wielki kraj (ale w Ameryce wszystko jest względne) ma trzy cechy, które w naszych europejskich wymiarach pozwalają widzieć ją w sposób odmienny od reszty Kanady. Jest to, po pierwsze, posiadanie kilkuwiekowej historii kanadyjskiej (w drugiej połowie XVIII w. Anglicy podbili ową Nową Francję, która jednak w swej masie zachowała i to w doskonałej formie swą odrębność językową i kulturową); mają więc owi francuskojęzyczni Kanadyjczycy podstawy do historycznego ugruntowanego poczucia tożsamości. Po drugie – ich odrębność kulturowa była zawsze (aż do lat tzw. pokojowej rewolucji społecznej w latach 70. i 80., kiedy to kościół katolicki stracił znaczenie siły politycznej) wspierana duchowo i instytucjonalnie przez kościół. Od anglojęzycznych „najeźdźców”, przeważnie protestantów, odróżniała ich religia a kościół katolicki odgrywał rolę kolebki tutejszej tożsamości. Wreszcie, po trzecie, wbrew temu co pisano w polskiej prasie, Quebek jest w miarę spójną całością gospodarczą z dobrze rozwiniętą strukturą osadniczą. Nic więc nie wskazuje na to by w razie uzyskania niepodległości miał przeżyć jakieś wielkie załamanie gospodarcze.

Prawdziwym problemem dla Kanady nie jest teraz to co stanie się w Quebek w razie jego oderwania się od pozostałych, anglojęzycznych prowincji tylko to jak będzie wyglądać Kanada bez Quebeku. To jest politycznie, społecznie i ekonomicznie prawdziwe pytanie o przyszłość całego kontynentu. Pojawiają się bowiem od razu dwa problemy, których rozwiązania nikt w Ottawie, jak dotąd, sobie po prostu nie wyobraża. Po pierwsze, problem znalezienia nowego spoiwa dla tożsamości Kanady bez Quebek. Oznacza to amputację historii, konfrontację z rosnącymi różnicami kulturowymi między prowincjami wschodniego i zachodniego wybrzeża, wreszcie nowe ułożenie gospodarczej mapy Kanady, co oznaczać będzie, że w miarę szybko centrum przeniesie się ze wschodniego na zachodnie wybrzeże. Będzie to już zupełnie inna Kanada, społecznie i gospodarczo o wiele słabsza, w dodatku stojąca przed wielkimi problemami ustrojowymi i politycznymi. Konfrontacja z „problemem Quebek” pozwala utrzymywać dzisiejszą względną stabilność kraju. Drugi problem polegał będzie na stosunku do „wielkiego brata” to znaczy relacji między USA, a taką nową, amputowaną o Quebek, Kanadą. Pojawią się niewątpliwie ciągoty do ściślejszego powiązania niektórych prowincji (zwłaszcza dynamicznie rozwijających się prowincji zachodniego wybrzeża) z sąsiadującymi przez granicę stanami USA. A ponieważ w Kanadzie istnieje i ustrojowo gwarantowana i faktycznie społecznie akceptowana bardzo szeroko rozumiana autonomia prowincji – do pomyślenia będzie w jakiejś dalszej przyszłości np. referendum w prowincji która zapragnie oderwać się od Kanady. Widzimy więc, że tak naprawdę problem Quebek to raczej problem Kanady a w dalszej perspektywie problem układu na całym kontynencie północnoamerykańskim a nie sam problem Quebek.” [23]

W 2008 roku Quebek pojawiał się wyjątkowo często w polskiej prasie, przede wszystkim w związku z październikowymi wyborami parlamentarnymi w Kanadzie i grudniowymi w samym Quebeku. Nie był to jednak jedyny temat, w kontekście którego pisano o tej szczególnej prowincji Kraju Klonowego Liścia. Z dużym zainteresowaniem spotkał się opublikowany w minionym roku raport specjalnej komisji, która miała wskazać, jakie kroki należy przedsięwziąć w Quebeku, aby przebywający tam imigranci czuli się lepiej. Wspomniany dokument został opracowany przez socjologa Gerarda Boucharda i filozofa Charlesa Taylora. Liczył on sobie 307 stron, a koszt jego przygotowania wyniósł 5 milionów dolarów. W myśl raportu, „w związku z zasadą neutralności państwa, symbole religijne powinny zostać usunięte z instytucji publicznych” [24]. Z takim stwierdzeniem nie zgodził się premier prowincji Quebek z ramienia Liberalnej Partii Quebeku Jean Charest, oświadczając, iż „krzyż obecny jest przez 350 lat historii Quebeku, której nikt nie ma zamiaru wymazywać” [25]. Faktem jest, iż prowincja Quebek stanowi w pewnym stopniu zamkniętą enklawę w Kanadzie. Francuskojęzyczne społeczeństwo nieustannie akcentuje swoją odrębność od anglojęzycznego otoczenia i dąży do zachowania tożsamości. Jednocześnie dominującym wyznaniem w prowincji pozostaje wiara katolicka. To wszystko wpływa na ograniczony kontakt między autochtonami a imigrantami, szczególnie, jeśli ich kultura silnie różni się od tej w Quebeku.

W dniu 14 października 2008 r. w Kanadzie odbyły się przedterminowe federalne wybory parlamentarne. Liczba uprawionych do głosowania obywateli wynosiła 23,4 mln. Premier Stephen Harper zadecydował o przeprowadzeniu wyborów, dążąc do wzmocnienia pozycji Partii Konserwatywnej. Ostatecznie nie udało mu się osiągnąć zamierzonego celu i ponownie stanął na czele mniejszościowego rządu. Partia Konserwatywna zdobyła 143 z 308 możliwych miejsc w Izbie Gmin, Partia Liberalna – 77, Blok Quebecki – 49 i Nowi Demokraci – 37. [26] W Kanadzie obowiązuje jednomandatowa ordynacja wyborcza. Samodzielne rządy możliwe są w sytuacji uzyskania co najmniej 40 procent głosów w skali kraju oraz wygranej w Quebeku. Tym razem Harper nie docenił znaczenia francuskojęzycznej prowincji. Zdaniem profesora Nelsona Wisemana z Uniwersytetu Toronto, porażka była skutkiem ograniczenia środków finansowych na kulturę i sztukę w Quebeku Redukcja funduszy o niespełna 50 mln dolarów, została odebrana przez Québecois (mieszkańców prowincji) jako uderzenie w ich odrębność kulturową. „Konserwatyści mieli w naszej prowincji spore szanse. Niestety zemścił się na nich błąd w postaci całkowicie zbędnych oszczędności i fatalnie tu przyjętego planu ostrej walki z przestępczością wśród młodzieży – podkreśla prof. André Blais z Uniwersytetu Montrealskiego.” [27]

Przedterminowe wybory parlamentarne stanowiły preludium do dalszych politycznych turbulencji. Premier znalazł się w zdecydowanie bardziej złożonej sytuacji niż przed październikowymi wyborami. Na początku grudnia 2008 r. opozycyjna koalicja Partii Liberalnej Kanady i Nowej Partii Demokratycznej, wspierana przez separatystyczny Blok Quebecki, ogłosiła zamiar przegłosowania wotum nieufności wobec rządu Harpera, a następnie powołania nowego koalicyjnego gabinetu. Swoją decyzję uzasadniała złymi wynikami gospodarczymi państwa i koniecznością walki z negatywnymi skutkami światowego kryzysu finansowego. Zdaniem opozycyjnych ugrupowań rządząca Partia Konserwatywna nie potrafiła stawić czoła temu wyzwaniu. Kanadzie groził poważny kryzys polityczny. Premier postanowił przeciwdziałać takiemu rozwojowi wydarzeń, stwierdzając, iż: „W takich czasach, jak obecne, koalicja z separatystami nie może pomóc Kanadzie. Dziś w nocy zobowiązuję się, że kanadyjski rząd wykorzysta wszelkie środki prawne w naszej dyspozycji do obrony demokracji, do obrony naszej gospodarki i obrony Kanady” [28]. Stephen Harper spotkał się z gubernator generalną Michaëlle Jean, reprezentującą w Kanadzie interesy brytyjskiej królowej Elżbiety II. Zgodziła się ona na zawieszenie prac parlamentu do dnia 26 stycznia 2009 r., kiedy to powinien zostać przedstawiony budżet. Ten manewr pozwolił uniknąć powołania nowego rządu z udziałem separatystów z Quebeku, co mogłoby zagrozić federacji. Powyższa sytuacja ma charakter precedensu. Po raz pierwszy w historii Kanady premier skorzystał z prawa do zawieszenia parlamentu w obliczu zagrożenia wotum nieufności. W opinii lidera Nowej Partii Demokratycznej Jacka Latona, Harper „próbuje zamknąć drzwi do parlamentu, żeby wybrani przez naród ludzie nie mogli się wypowiadać” [29].

Zakończenie

27 listopada 2006 r. Kanadyjska Izba Gmin uchwaliła rezolucję, zgodnie z którą mieszkańcy Quebeku stanowią „naród wewnętrzny Kanady”. Rezolucję poparło 266 parlamentarzystów, a tylko 16 było przeciw. Uchwała nie jest jednak zapowiedzią nadania niepodległości tej prowincji. Trudno także mówić o oderwaniu Quebeku od reszty kraju, obserwując rozwój sytuacji wewnątrz francuskojęzycznej prowincji. Québécois już dwukrotnie odrzucili w drodze referendum opcję suwerennego Quebeku. Na znaczeniu traci popierająca dążenia separatystyczne Partia Quebecka. Prawdopodobieństwo „rozwodu” quebecko-kanadyjsko spada również w związku ze światowym kryzysem finansowym, który byłby mało opłacalny w tym momencie i to dla obydwu stron. W Quebeku na rynek pracy wkraczają kolejne pokolenia młodych Québécois, dla których niepodległość prowincji odgrywa drugorzędną rolę. Kluczową kwestią staje się raczej konieczność znalezienia zatrudnienia. Wreszcie, rośnie liczba imigrantów w Kanadzie, w tym w Quebeku. W zdecydowanej większości przypadków cudzoziemcy wolą osiedlać się w anglojęzycznych prowincjach, zaś ci w Quebeku – inwestować w naukę bardziej przystępnego i powszechnego języka angielskiego.

W życiu należy mieć ideały, w które się wierzy i które kształtują postawy. Zarówno na poziomie jednostki, grupy ludzi, narodu czy społeczności międzynarodowej. Natomiast, ideały co jakiś czas muszą być konfrontowane z rzeczywistymi uwarunkowaniami. Warto oszacować prawdopodobieństwo ich realizacji. Quebek ma swój romantyczny ideał suwerenności, ale z biegiem lat ulega rozmyciu. Obecnie jest on hybrydą różnych poglądów i wyobrażeń, wręcz amorficzną w swej postaci. Czy w takim razie mógłby on posłużyć za czynnik motywujący w sytuacji kolejnego referendum na rzecz niepodległości? Pytanie pozostaje bez odpowiedzi.

 

 {mospagebreak}

 

Przypisy:

[1] Statistics Canada: http://www.statcan.ca/, dn. 10/01/2009.
[2] Zawarto przymierze z Huronami i Algonkinami skierowane przeciwko Irokezom i ich Lidze Pięciu Narodów, która była wyrazem bliskiej współpracy między indiańskimi plemionami: Seneka, Kajuga, Ondonaga, Oneida i Mohawk.
[3] J. Osiński, K. Zawiślińska, Konstytucja Kanady, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1998, s. 7.
[4]Cytuję za: Ibidem, s. 8.
[5]Ibidem, s. 11.
[6]Government of Nunavut: http://www.gov.nu.ca/, dn. 10/01/2009.
[7]Statistics Canada: http://www.statcan.gc.ca/, dn. 10/01/2009.
[8]Okres rządów liberałów, który nastąpił po tzw. „wielkiej ciemności” (grande noirceur). Spokojna rewolucja doprowadziła do laicyzacji życia w Quebeku, ale i do wszechstronnego rozwoju prowincji.
[9]K. Kubiak, Wojny, konflikty zbrojne i punkty zapalne na świecie, Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2007, s. 204.
[10]W tłumaczeniu na język polski to również Partia Quebeku, PQ. Partia ta jest wraz z Partią Liberalną jedną z dwóch głównych sił politycznych w Quebeku. PQ opowiada się za niepodległością prowincji przy zachowaniu jednak pewnych powiązań gospodarczych suwerennego Quebeku z Kanadą (np. w postaci wspólnej waluty). Odpowiednikiem PQ na szczeblu federalnym jest Bloc Québécois, BQ – Blok Quebecki/Quebeku.
[11]Portail du Lieutenant-gouverneur du Québec : http://www.lieutenant-gouverneur.qc.ca/, dn. 10/01/2009.
[12]Rozdział opracowany na podstawie: Insitut de la Statistique du Québec: http://stat.gouv.qc.ca/, Investing in Quebek: http://www.investquebec.com/, Portail Québec: site officiel du gouvernement du Québec: http://www.gouv.qc.ca/, dn. 10/01/2009.
[13]Opracowanie własne na podstawie:
 http://www.stat.gouv.qc.ca/donstat/econm_finnc/conjn_econm/compr_inter/index_an.htm/, dn. 10/01/2009.
[14]North American Free Trade Agreement – Północnoamerykański Układ Wolnego Handlu. USA i Meksyk jako pierwsze podjęły rozmowy o utworzeniu nowego porozumienia o strefie wolnego handlu, zaś Kanadzie zaproponowano przystąpienie do dalszych negocjacji. Mimo pewnych wątpliwości, Kraj Klonowego Liścia wyraził zgodę na współpracę w ramach rokowań. W grudniu 1992 r. prezydent USA – G. Bush, prezydent Meksyku – Carlos Salinas de Gortari i premier Kanady – B. Mulroney podpisali Układ, uprzednio parafowany w San Antonio. Umowa weszła w życie z dniem 1 stycznia 1994 roku. Tym samym powstał ogromny rynek, który w ujęciu ilościowym i jakościowym można jedynie porównać do potencjału Unii Europejskiej. Umowa obejmuje 8 części, podzielonych na 22 rozdziały tematyczne. Artykuł 102 wymienia następujące cele NAFTA:

Przystąpienie Kanady do omawianego porozumienia budziło kontrowersje już w trakcie negocjacji jego warunków. Obawiano się wzrostu bezrobocia i spadku wynagrodzenia, które miały stanowić następstwo m.in. relokacji zakładów produkcyjnych z Kanady do Meksyku. Po 1994 r. faktycznie niektóre zakłady, szczególne przemysłu odzieżowego i tekstylnego, zostały przeniesione z Toronto, Montrealu i Winnipeg poza Kanadę. Podobnie stało się z General Motors i firmami sektora spożywczego.
[15] Hydro-Québec: http://www.hydroquebec.com/, dn. 10/01/2009.
[16]Ministère des Ressources naturelles et de la Faune du Québec :  http://www.mrnf.gouv.qc.ca/, dn. 10/01/2009.
[17]L’indépéndance du Québec: http://www.independance-quebec.com/, dn. 10/01/09.
[18]G7 – to grupa siedmiu najbardziej uprzemysłowionych państw świata, która łącznie obejmuje: Wielką Brytanię, Francję, Niemcy, Włochy, Japonię, Stany Zjednoczone, Kanadę i Rosję. Przedstawiciele wymienionych państw począwszy od 1975 roku spotykają się na corocznych szczytach, poświeconych głównie problematyce gospodarczej. Kanada uczestniczy w pracach Grupy od 1976 r.. Obecnie mówi się także o istnieniu grupy G8, w skład której dodatkowo wchodzi Federacja Rosyjska. Rosja bierze udział w spotkaniach Grupy od 1998 r. G7/G8 nie stanowi organizacji międzynarodowej, lecz jest formą bliższej współpracy ponadnarodowej pomiędzy najsilniejszymi graczami gospodarczymi współczesnego świata. Pewne kontrowersje budzi brak ChRL wśród państw członkowskich Grupy. Decyzje podejmowane podczas szczytów G8 mają duży wpływ na kierunek działań takich organizacji jak: BŚ, WTO i IMF
[19]Maxime Bernier – kanadyjski polityk, biznesmen i prawnik, urodzony w Beauce w prowincji Quebek. Związany jest z Konserwatywną Partią Kanady. Dotychczas pełnił już funkcję ministra przemysłu (06/02/2006 –13/08/2007) oraz ministra spraw zagranicznych (14/08/2007 – 26/05/2008). Z tej ostatniej zrezygnował w wyniku skandalu dotyczącego niewystarczającej dbałości o bezpieczeństwo tajnych dokumentów rangi państwowej. Obecnie pozostaje on członkiem Izby Gmin.
[20]Kanada uznała Kosowo, „Rzeczpospolita”/PAP z dnia 18/03/2008: http://www.rp.pl/artykul/108681.html/, dn. 09/01/2009.
[21]Marek Ostrowski, Kto zasługuje na państwo, „Polityka” – nr 36 (2670) z dnia 06/09/2008; s. 12: http://www.polityka.pl/archive/do/registry/secure/showArticle?id=3360459/, dn. 09/01/2009.
[22]Ibidem.
[23]J. Wódz, Zrozumieć Quebec, „Gazeta Uniwersytecka” (US), nr 33 z marca 1996 r.
[24]Piotr Kościński, Marcin Szymaniak, Zdejmijcie krzyż w imię równości, „Rzeczpospolita” z dnia 24/05/2008: http://www.rp.pl/artykul/138541.html/, dn. 09/01/2009.
[25]Ibidem.
[26]Elections Canada: http://www.elections.ca/, dn. 09/01/2009.
[27]Piotr Kościński, Konserwatyści wygrali za mało, „Rzeczpospolita” z dnia 15/10/2008: http://www.rp.pl/artykul/205348.html/, dn. 09/01/2009.
[28]Kanadyjscy separatyści wejdą do rządu?, „Dziennik” z dnia 04/12/2008: http://www.dziennik.pl/swiat/article275966/Kanadyjscy_separatysci_wejda_do_rzadu_.html, dn. 09/01/2009.
[29]Ibidem.

Bibliografia:

1. “A dream that does not fade”, Economist, 12/3/2005, Vol. 377 Issue 8455, Special Section pp. 7-10.
2. “A New nationalism”, Economist, 4/ 12/2003, Vol. 367 Issue 8319, p.38.
3. Anderson Lawrence, “Federalism and Secessionism: Institutional Influences on Nationalist Politics in Québec”, Nationalism & Ethnic Politics, Summer 2007, Vol. 13 Issue 2, pp. 187-211.
4. “Au revoir separatism, bonjour ‘autonomy’”, Economist, 3/31/2007, Vol. 382 Issue 8522, pp.43-44.
5. Béland Daniel, Lecours André, “Sub-state nationalism and the welfare state: Québec and Canadian federalism”, Nations & Nationalism, January 2006, Vol. 12 Issue 1, pp. 77-96.
6. Belanger Craig , “Chapter Two: The Quiet Revolution & Modern Quebec Separatism”, Canada’s Heritage: Quebec Separatist Movement, 2006, p.2.
7. Branswell Brenda, “The Landry dilemma”, Maclean’s, 05/28/2001, Vol. 114 Issue 22, p. 30.
8. Bruemmer Emily, “Life of the Parti”, Harvard International Review, Spring 2006, Vol. 28 Issue 1, pp. 9-10.
9. Buxton William, “Fernand Dumont and the vicissitudes of cultural policy in Québec”, International Journal of Cultural Policy, July 2006, Vol. 12 Issue 2, pp. 187-198.
10. Complak K., Parlament Kanady, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1999.
11. Dostie Pierre, “Electing a Constituent Assembly”, Canadian Dimension, Sep/Oct 2005, Vol. 39 Issue 5, p.11.
12. Dostie Pierre, “Strategy for Sovereignty of the Nations of Quebec”, Canadian Dimension, January/February 2007, Vol. 41 Issue 1.
13. Dryden Ken “Quebec and Canada: our common story”, Maclean’s, 9/25/2006, Vol. 119 Issue 38, pp. 24-26.
14. Dumont Mario, “Beyond Yes and No”, Harvard International Review, Spring 2005, Vol. 27 Issue 1, pp.18-21.
15. Eggertson Laura, Frank Steven, Gordon Sean, Gyulai Linda, “What next for separatism”, Time Canada, 01/22/2001, Vol. 157 Issue 3.
16. Forbes H. D., “Immigration and Multiculturalism vs. Quebec Separatism: An Interpretation of Canadian Constitutional Politics since 1968”, Conference Papers – American Political Science Association, 2007 Annual Meeting, pp. 1-26.
17. Grabowski J., Historia Kanady, Prószyński i Spółka, Warszawa 2001.
18. Griffin Anne, “Quebec: The Challenge of Independence”, Fairleigh Dickinson University Press, 1984.
19. Grzybowski M., Parlament Kanady, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1994.
20. Guibernau Montserrat, “National identity, devolution and secession in Canada, Britain and Spain”, Nations & Nationalism, January 2006, Vol. 12 Issue 1, pp. 51-76.
21. Hamilton Paul, “Converging nationalism: Québec, Scotland, and Wales in comparative perspective”, Nationalism & Ethnic Politics, Winter 2004, Vol. 10 Issue 4, pp. 657-685.
22. Hilgemann W., Kinder H., Atlas historii świata. Tom I. Od czasów najdawniejszych do rewolucji francuskiej, Prószyński i Spółka, Warszawa 1999.
23. Hilgemann W., Kinder H., Atlas historii świata. Tom II. Od rewolucji francuskiej do czasów współczesnych, Prószyński i Spółka, Warszawa 2000.
24. Howe Paul, “Nationalist Idealisation and the State”, National Identities, March 2005, Vol. 7 Issue 1, pp. 79-102.
25. Hulsemeyer Axel, Lecours André, “The European Union and Sovereignist Politics in Quebec: Who Forgot Their Glasses?”, American Review of Canadian Studies, Summer 2006, Vol. 36 Issue 2, pp. 263-282.
26. Keating Micheal, “Language, Citizenship and Identity in Quebec: Book Review”, Nations & Nationalism, October 2007, Vol. 13 Issue 4, pp. 755-756.
27. Kenny Stephen, “Review Essay: Ranting the Gagged Nation”, American Review of Canadian Studies, Winter 2000, Vol. 30 Issue 4.
28. Kubiak K., Wojny, konflikty zbrojne i punkty zapalne na świecie, Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2007.
29. Lynch Peter, “Scottish Independence, The Quebec Model of Secession and the Political Future of the Scottish National Party”, Nationalism & Ethnic Politics, Winter 2005, Vol. 11 Issue 4, pp. 503-531.
30. McGill Sara, “The Quebec Separatist Movement”, Quebec Separatist Movement, 2005, pp.1-2.
31. Mendelsohn Matthew, “Measuring National Identity and Patterns of Attachment: Quebec and Nationalist Mobilization”, Nationalism & Ethnic Politics, Autumn 2002, Vol. 8 Issue 3, pp. 72-94.
32. Multimedialna Złota encyklopedia PWN, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002.
33. Newman Peter C., “Adieu to separatism”, Maclean’s, 5/12/2003, Vol. 116 Issue 19, p.34.
34. Newman Peter C., “Quebec is like Jane and Ted”, Maclean’s, 02/07/2000, Vol. 113 Issue 6, p.13.
35. Nugent Amy “Demography, National Myths, and Political Origins: Perceiving Official Multiculturalism in Quebec”, Canadian Ethnic Studies, 2006, Vol. 38 Issue 3, pp. 21-36.
36. Osiński J., Zawiślińska K., Konstytucja Kanady, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1998.
37. “Outlook for 1998-99”, Country Report. Canada, October 1997 Issue 4, pp. 1-6.
38. Pachocka Marta, Kontrowersje wokół niepodległości Quebeku, PSZ, dn. 05.06.2007.
39. Pachocka Marta, Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki na przykładzie Kanady, PSZ, dn. 23.07. 2007.
40. Pachocka Marta, System polityczny Kanady, PSZ, dn. 03.08.2007.
41. Salloum Habeeb, “Quebec’s separation movement: it brought Canadian unity closer”, Contemporary Review, Autumn 2008, Vol. 290 Issue 1690, pp. 312-317.
42. Simeon Richard, “Recent trends in federalism and intergovernmental relations in Canada: lessons for the UK?”, Round Table, April 2000, Vol. 89 Issue 354, pp. 231-243.
43. Tekst Aktu Konstytucyjnego z 1867 r. (znowelizowany)
44. Tekst Aktu Konstytucyjnego z 1982 r. (znowelizowany)
45. “The Rise of Cohabitation in Quebec: Power of Religion and Power over Religion”, Canadian Journal of Sociology, Winter 2006, Vol. 31 Issue 1, pp. 1-24.
46. “The strange disarray of Quebec separatism”, Economist, 2/24/2007, Vol. 382 Issue 8517, pp. 43-44.
47. Wilson Gary, “Nested federalism in Arctic Quebec: a comparative perspective”, Canadian journal of political science, University of Northern British Columbia, 2008 (3) pp. 71-92.
48. Wilson-Smith, Anthony, “Sovereignty (yawn) Lite”, Maclean’s, 02/21/2000, Vol. 113 Issue 8, p.14.s
49. Zins H., Historia Kanady, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1975.

Zasoby sieciowe:

1. Ambasada Kanady w Warszawie: http://geo.international.gc.ca/canada-europa/poland/menu-pl.asp/.
2. Assemblée nationale du Quebek: http://www.assnat.qc/ca/.   
3. BBC News: http://news.bbc.co.uk/.
4. Bloc Québécois: http://www.blocQuebekois.org/.  
5. Canadian-based Information Systems: http://www.cs.cmu.edu/afs/cs.cmu.edu/user/clamen/misc/Canadiana/CA-sites.html/.    
6. Constitutions Acts 1867-1982: http://laws.justice.gc.ca/en/c onst/index.html/.    
7. Economic and Financial profile of Quebec: http://www.finances.gouv.qc.ca/documents/Autres/en/pfq_2006.pdf/.
8. Elections in Canada: http://www.elections.ca/.
9. Governement of Canada: http://www.gc.ca/.
10. Government of Nunavut: http://www.gov.nu.ca/.   
11. Hydro-Québec: http://www.hydroquebec.com/.
12. Indymedia: http://poland.indymedia.org/pl/2007/04/27687.shtml?comments=true/.
13. Insitut de la Statistique du Québec: http://stat.gouv.qc.ca/.
14. Instytut Amerykanistyki i Studiów Polonijnych: http://www.iaisp.uj.edu.pl/
15. Investing in Quebek: http://www.investquebec.com/.
16. Kanada uznała Kosowo, „Rzeczpospolita”/PAP z dnia 18/03/2008: http://www.rp.pl/artykul/108681.html/.
17. Kanadyjscy separatyści wejdą do rządu?, „Dziennik” z dnia 04/12/2008: http://www.dziennik.pl/swiat/article275966/Kanadyjscy_separatysci_wejda_do_rzadu_.html.
18. Kościński Piotr, Konserwatyści wygrali za mało, „Rzeczpospolita” z dnia 15/10/2008: http://www.rp.pl/artykul/205348.html/.
19. Kościński Piotr, Szymaniak Marcin, Zdejmijcie krzyż w imię równości, „Rzeczpospolita” z dnia 24/05/2008: http://www.rp.pl/artykul/138541.html/.
20. L’indépéndance du Québec: http://www.independance-quebek.com/.
21. Ministère des Finances du Canada : http://www.fin.gc.ca/.
22. Ministère des Relations Internationals du Québec: http://www.mri.gouv.qc.ca/.  
23. Ministère des Ressources naturelles et de la Faune du Québec: http://www.mrnf.gouv.qc.ca/.
24. Ministère du Développement économique, de l’Innovation et de l’Exportation du Québec : http://www.mdeie.gouv.qc.ca/.
25. Nieuważny Andrzej, Królewska duma, „Rzeczpospolita” z dnia 14/05/2008: http://www.rp.pl/artykul/134122.html/.
26. Ostrowski Marek, Kto zasługuje na państwo, „Polityka” – nr 36 (2670) z dnia 06/09/2008; s. 12: http://www.polityka.pl/archive/do/registry/secure/showArticle?id=3360459/.
27. Parti Québécois: http://www.campagne.pq.org/.
28. Portail du Lieutenant-gouverneur du Québec : http://www.lieutenant-gouverneur.qc.ca/.
29. Portail Québec: site officiel du gouvernement du Québec: http://www.gouv.qc.ca/.
30. Portal Spraw Zagranicznych: http://www.psz.pl/.
31. Prezentacja multimedialna: Gabryś M., System polityczny Kanady, 2005: http://www3.uj.edu.pl/ISR/kanada/zaklad/syspolkan_pliki/frame.htm/.
32. Puls Świata: http://www.puls-swiata.subnet.pl/.  
33. Statistics Canada: http://www.statcan.ca/.
34. Strona CIA: The World Factbook: https://www.cia.gov/cia/publications/factbook/.    
35. Strona OECD: www.oecd.org/.
36. Szymaniak Marcin, Premier Kanady zawiesił parlament, „Rzeczpospolita” z dnia 06/12/2008: http://www.rp.pl/artykul/229803.html/.
37. The Atlas of Canada: http://atlas.nrcan.gc.ca/.
38. The Economist: http://www.economist.com/index.cfm/.   
39. The New York Times: http://www.nytimes.com/.
40. Wódz J., Zrozumieć Québec, „Gazeta Uniwersytecka” (US), nr 33 z marca 1996 r.: http://gu.us.edu.pl/index.php?op=artykul&rok=1996&miesiac=3&id=1296&type=nor/.
41. Wybory parlamentarne w Kanadzie, „Rzeczpospolita”/PAP z dnia 14/10/2008: http://www.rp.pl/artykul/204689.html/.