Marta Pachocka: System polityczny Kanady

• dominium
• kanada
• system polityczny kanady
• ustrój kanady

2/3 powierzchni Kanady pokrywa wieczna zmarzlina, zaś pozostałą 1/3 – bujne lasy. Stąd też zdecydowana większość mieszkańców osiedla się w 300-kilometrowym pasie terytorium biegnącym wzdłuż południowej granicy z USA.

Historia niepodległej Kanady – podobnie jak Belgii – w skali światowej jest względnie krótka. Oba wspomniane państwa stały się niepodległymi podmiotami prawa międzynarodowego dopiero w XIX wieku, a ich znaczenie rosło na przestrzeni XX wieku. Obecnie należą one do najlepiej rozwiniętych demokracji na świecie, o wysokim poziomie dobrobytu społecznego i konkurencyjnej gospodarce. Ponadto oba państwa wykazują liczne podobieństwa pod względem ich rozwiązań ustrojowych i wewnętrznej polityki.

Kanada składa się z 10 prowincji oraz 3 terytoriów, które prezentuje Tabela 1. Wskazano w niej odpowiednio nazwę danej jednostki administracyjnej wraz ze stolicą lub kluczowym ośrodkiem i jej powierzchnię.

Tabela 1 Podział administracyjny Kanady

Nazwa jednostki	Stolica/kluczowy ośrodek	Powierzchnia (km2)
Prowincja Alberta	Edmonton	661 848
Prowincja Kolumbia Brytyjska	Victoria	944 735
Prowincja Manitoba	Winnipeg	647 797
Prowincja Nowa Fundlandia (i Labrador)	St. John's	405 212
Prowincja Nowa Szkocja	Halifax	55 284
Prowincja Nowy Brunszwik	Fredericton	72 908
Prowincja Ontario	Toronto	1 076 395
Prowincja Quebek	Québec	1 542 056
Prowincja Saskatchewan	Regina	651 036
Prowincja Wyspa Księcia Edwarda	Charlottetown	5 660
Terytorium Jukon	Whitehorse	482 443
Terytorium Nunavut	Iqaluit	2 093 190
Terytoria Północno-Zachodnie	Yellowknife	1 346 106

Źródło: Statistics Canada: http://www.statcan.ca/, dn. 12.07.2007 r.

Narodziny Kanady

Początki Kanady wiążą się z epoką podbojów kolonialnych, które miały miejsce począwszy od połowy XV wieku. Historia powstania Kanady jest wypadkową francuskiego i brytyjskiego kolonializmu, gdyż i Francja, i Wielka Brytania partycypowały w kształtowaniu się szeroko rozumianego porządku tego państwa.

W XVI w. do obszarów dzisiejszej Kanady docierali zarówno Anglicy (John Cabot) jak i Francuzi, przy czym tych ostatnich należy uznać za pionierów podboju wschodnich wybrzeży Kraju Klonowego Liścia.
Już w I połowie XVI wieku francuscy podróżnicy wyprawiali się do Ameryki Północnej: najpierw był to Giovanni da Verrazano – Florentczyk na służbie francuskiej – w 1524 roku, a następnie Jacques Cartier w latach 1534-1535. Również wyprawy francuskich rybaków w okolice Nowej Fundlandii można uznać za zapowiedź przyszłej ekspansji. Dążeniom kolonizatorskim Francji silny opór stawiała Hiszpania, która chciała utrzymać swój monopol na obszarze obu Ameryk oraz w mniejszym stopniu – Portugalia. Ponadto, w II połowie XVI wieku wybuchły we Francji wojny religijnie, które także zahamowały tymczasowo skuteczną ekspansję.

Za symboliczną datę właściwej historii francuskiego imperium kolonialnego uznaje się 27 lipca 1605 roku, kiedy to powstał Port Royal w kolonii Akadia w Ameryce Północnej (dzisiejsza kanadyjska prowincja – Nowa Szkocja). W 1608 roku, Samuel de Champlain założył miasto Quebec, które stało się stolicą rozległej, ale słabo zasiedlonej kolonii Nowa Francja, zwanej także Kanadą. De Champlain został pierwszym gubernatorem kolonii. Na skutek licznych porozumień z indiańskim plemionami, [2] Francuzi przejęli kontrolę nad znaczną częścią kontynentu północnoamerykańskiego. Mimo to francuskie osadnictwo ograniczyło się głównie do doliny rzeki Św. Wawrzyńca.

Nowa Francja rozwijała się stosunkowo wolno, a ponadto była całkowicie zależna od kolejnych władców francuskich. Monarcha był reprezentowany w kolonii poprzez gubernatora oraz intendenta. Pierwszy decydował o polityce zagranicznej i wojsku, a w pozostałych kwestiach konsultował się z intendentem. Natomiast intendent już w II połowie XVII w. stał się najważniejszym urzędnikiem kolonii, kierując powołanym w 1663 r. organem wykonawczym – Radą Najwyższą. Rada pełniła jednocześnie funkcje sądu apelacyjnego.

{mospagebreak} 

Słabo rozwinięta francuska gospodarka oraz niekorzystna polityka imigracyjna sprawiły, iż francuskie terytoria nie dorównywały poziomem zaludnienia i rozwoju koloniom brytyjskim. Co więcej, w 1713 roku na mocy pokoju utrechckiego Akadia przeszła w ręce angielskie.
Począwszy od roku 1744 nastąpił okres francuskich wojen kolonialnych z Wielką Brytanią, które zakończyły się dopiero w 1815 r. wraz z ostatecznym upadkiem Napoleona Bonaparte. Konflikty francusko-brytyjskie obejmowały: wojnę o sukcesję austriacką (1744-1748), wojnę siedmioletnią (1756-1763), wojnę o niepodległość Stanów Zjednoczonych (1778-1783), wojny rewolucyjnej Francji (1793-1802) oraz wojny napoleońskie (1803-1814 i 1815).
Wojna o sukcesję austriacką, pomimo pewnych sukcesów w Indiach pod dowództwem generała guberalnego Josepha François Dupleix’a, nie przyniosła Francji znaczących zmian. Natomiast wojna siedmioletnia spowodowała utratę nie tylko Nowej Francji, ale i większości posiadłości w Indiach Zachodnich. 10 lutego 1763 r. zawarto pokój paryski, na mocy którego Francja zachowała jedynie Saint-Pierre i Miquelon oraz prawo do połowu u wybrzeży Nowej Fundlandii.

Akadię przekształcono z czasem w brytyjską Nową Szkocję, którą następnie w 1791 r. podzielono na: Nową Szkocję, Nowy Brunszwik i Wyspę Ks. Edwarda. Natomiast Nowa Francja stała się kolonią zwaną Quebek, w którym w 1791 r. wyróżniono Górną i Dolną Kanadę, czyli dzisiejsze Ontario i Quebek.

W 1774 roku brytyjski parlament obawiając się, iż Quebek dołączy do trzynastu zbuntowanych kolonii, uchwalił Ustawę o Quebeku  (Quebec Act). Nadawała ona szczególne uprawnienia francuskojęzycznej ludności kolonii. Uznano francuskie prawo w Quebeku, wiarę katolicką, która dotychczas była dyskryminowana oraz język francuski. Począwszy od tego momentu mieszkańcy Quebeku byli podporządkowani francuskiemu prawu cywilnemu, mieli prawo wyboru wyznania, a kościół rzymskokatolicki wznowił i rozwinął swoją działalność. Ponadto język i kultura francuskie zostały objęte specjalnym parasolem ochronnym. Powstało szkolnictwo w duchu francuskim oraz liczne ośrodki kulturowe. Na mocy aktu Quebek odzyskał także Dolinę Ohio. Ustawa stanowiła pierwszą Kartę Praw nadaną ludności Quebeku i stworzyła jej warunki do zachowania własnej tradycji i kultury. To wpłynęło na wykształcenie się wśród mieszkańców ówczesnej kolonii brytyjskiej poczucia odrębności. Jednocześnie Metropolia osiągnęła swój cel – Quebek nie wystąpił przeciwko zwierzchnictwu Wielkiej Brytanii w dobie wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych (1775–1783). [3]

Akt Konstytucyjny z 1791 r., wydany w Londynie, wprowadzał w Górnej Kanadzie instytucje na wzór angielski oraz angielskie prawo, zaś w Quebeku utrzymywał francuski porządek prawny, kościół katolicki i system senioralny. Zwierzchnictwo nad prowincjami sprawowali gubernatorzy, przy których powołano organ ustawodawczy. Najwyższą funkcję pełnił gubernator generalny, który koordynował prace gubernatorów prowincji. W latach dwudziestych i trzydziestych XIX wieku w Ontario i Quebeku pojawiły się głosy domagające się umiarkowanych reform. Ponieważ nie udało się ich osiągnąć na drodze parlamentarnej, doszło do zbrojnych starć m.in. w Montrealu i Toronto w 1837 r.

Głównym rzecznikiem zmian był Robert Baldwin, umiarkowany reformista z Górnej Kanady. Jego zdaniem, jedynym sposobem na rozwiązanie istniejących konfliktów było stworzenie systemu władzy, w którym rząd byłby odpowiedzialny przed Zgromadzeniem Narodowym, zaś pozycja gubernatora zostałaby ograniczona do roli reprezentanta Korony Brytyjskiej. W latach 1836-38 Baldwin wielokrotnie przebywał w Londynie starając się nakłonić Rząd JKM do swoich propozycji reform. [4] W 1838 r. Metropolia wysłała do Ameryki Północnej nowego gubernatora generalnego, Johna G. Lambtona, który opracował Raport lorda Durham. Dokument ten określał nowy układ stosunków w Brytyjskiej Ameryce Północnej. Oprócz krytyki niewłaściwych praktyk (np. nadużyć w nadaniach ziemskich), postulował on wprowadzenie „systemu opartego na odpowiedzialności rządu wobec legislatywy oraz zjednoczenie dwóch najważniejszych prowincji, Górnej i Dolnej Kanady”. [5]

W 1840 r. Izba Gmin przyjęła Akt Unii, który ustanawiał zjednoczoną prowincję Kanady od roku następnego począwszy, wprowadzał jeden urząd gubernatora wraz z Radą Wykonawczą, powoływał dwuizbowy parlament z mianowaną Radą Ustawodawczą i wybieralnym Zgromadzeniem Narodowym. W 1848 r. w Kanadzie po raz pierwszy powołano do życia rząd oparty na większości parlamentarnej, który odpowiadał przed  Zgromadzeniem Narodowym. W 1854 r. utworzono Partię Liberalno-Konserwatywną na czele z Johnem A. Macdonaldem, która dążyła m.in. do sekularyzacji ziem kościelnych, zniesienia systemu senioralnego w Dolnej Kanadzie oraz poprawy relacji francusko-brytyjskich. Opozycyjnym ugrupowaniem był Czysty Charakter (Clear Grit) George’a Browna, który popierał zachowanie wzorców brytyjskich i bliskich kontaktów z Metropolią. W 1858 r. Alexander Tilloch Galt – minister finansów w gabinecie Macdonalda i Cartiera – zaproponował powołanie konfederacji, ale dopiero w 1864 r. formalnie zgłoszono w Zgromadzeniu Narodowym projekt utworzenia owej konfederacji wszystkich kolonii Brytyjskiej Ameryki Północnej lub unii Wschodniej i Zachodniej Kanady. W wrześniu w Charlottetown doszło do spotkania przedstawicieli prowincji nad Oceanem Atlantyckim, a miesiąc później w Quebeku rozpoczęła się konferencja, na której obecni byli wszyscy Ojcowie Konfederacji: Macdonald, Galt, Brown,  Leonard Tilley i Thomas D’Arcy McGee. Zaprezentowano dwie koncepcje ustroju:
1. Koncepcja unionistów – popierał ją Macdonald. Kanada miała stać się federacją o ścisłych więzach między prowincjami i z władzą federalną o szerokich kompetencjach przy znacznym ograniczeniu uprawnień rządów prowincjonalnych.
2. Koncepcja federalistów – optowali za nią Cartier i Mowat. Zakładała ona ustrój konfederacji, o rozległych uprawnieniach na poziomie prowincji.

Ostatecznie większość zebranych odniosła się przychylnie do pierwszego rozwiązania, po pewnych jego modyfikacjach na rzecz zwiększenia zakresu autonomii i roli prowincji. Łącznie podczas konferencji opracowano 72 rezolucje, które regulowały status prowincji kanadyjskich i ustanawiały Dominium Kanady. Kanadyjskie Zgromadzenie Narodowe zatwierdziło projekt, ale Nowa Fundlandia i Wyspa Księcia Edwarda – odrzuciły go. Nowa Szkocja i Nowy Brunszwik poparły pomysł. W 1886 r. w Londynie przedstawiciele Ontario, Quebeku, Nowej Szkocji i Nowego Brunszwiku przyjęły rezolucje z roku 1864. Tym samym stworzyły one Dominium Kanady.

Ustawę konstytuującą nowe państwo uchwaliła 26 lutego brytyjska Izba Lordów, 8 marca Izba Gmin, zaś sankcję królewską ustawa uzyskała 29 marca 1867 r. dokument nosił nazwę: Akt Brytyjskiej Ameryki Północnej (The British North America Act) i wszedł w życie 1 lipca 1867 r. określając podstawy ustrojowo-prawne Kanady obowiązujące ze zmianami do dnia dzisiejszego. [6] W ten oto sposób parlament brytyjski oktrojował konstytucję Kanady. U schyłku XIX w. oraz na przestrzeni XX w. terytorium Kanady podlegało licznym przemianom. W 1869 r. do konfederacji, która w rzeczywistości stanowiła realizację koncepcji federacyjnej, dołączyły Terytoria Północno-Zachodnie, w 1870 – Manitoba, w 1871 – Kolumbia Brytyjska, w 1873 – wyspy księcia Edwarda, w 1905 – Alberta i Saskatchewan oraz w 1949 – Nowa Fundlandia. W 1898 r. z Terytoriów wyodrębniono Jukon, a w 1999 – Nunavut.

Konstytucjonalizm kanadyjski

Akt konstytucyjny z 1867 roku uważa się za pierwszą konstytucję Kanady, która jednocześnie rozpoczyna oficjalną historię konstytucjonalizmu państwa. Nie wolno jednak zapominać o innych źródłach konstytucjonalizmu kanadyjskiego tj.:
1. Wcześniejszych aktach regulujących ustrój poszczególnych kolonii brytyjskich, które weszły w skład Kanady
2. Angielskim prawie powszechnym (common law)
3. Konwenansach konstytucyjnych

Począwszy od 1867 r. owe źródła były systematycznie uzupełniane przez kolejne dokumenty i prawo zwyczajowe. Pewien problem stanowił fakt, iż pierwsza konstytucja Kraju Klonowego Liścia przewidziała tylko możliwość dokonywania zmian w konstytucjach prowincjonalnych, pomijając szczebel federalnej ustawy zasadniczej.

Podstawowymi założeniami, na jakich opierał się Akt Brytyjskiej Ameryki Północnej, było zabezpieczenie interesów prowincji kanadyjskich i Imperium Brytyjskiego oraz umożliwienie ewentualnego wejścia do federacji innym koloniom brytyjskim położonym w tym regionie. Ustrój Kanady (…) miał być w zasadzie podobny do ustroju Wielkiej Brytanii. Przyjmując podział na władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą, zrezygnowano z zasady suwerenności parlamentu i uznano dopuszczalność badania przez sądy zgodności ustaw federalnych (także prowincjonalnych) z konstytucją. Akt określał także uprawnienia władzy wykonawczej, co miało istotne znaczenie ze względu na ewentualne interpretacje rozbieżności między prawem pisanym a common law i brytyjskimi konwenansami konstytucyjnymi. Rozdział kompetencji pomiędzy władze federalne a prowincjonalne dokonany został w specyficzny sposób. Zgodnie z art. 91 w kompetencji organów federacji były sprawy, które nie zostały zastrzeżone dla władz prowincji. Przyjęto więc „zasadę domniemania kompetencji władz federalnych”, a parlament federalny zyskał prawo uchwalania ustaw w celu zapewnienia „pokoju, porządku i dobrego rządu Kanady”. [7] Akt konstytucyjny wymieniał także materie wspólne dla rządów szczebla federalnego i prowincji.

{mospagebreak} 

Mimo względnie jasnego rozgraniczenia uprawnień rządów poszczególnych szczebli dochodziło często między nimi do sporów o kompetencje. Problem ten dotyczył przede wszystkim relacji władz federalnych i władz Ontario oraz Quebeku, które rościły sobie prawo do szczególnie mocnej pozycji i uprzywilejowanego traktowania. Ten stan rzeczy dodatkowo komplikował brak regulacji, które określałyby procedurę zmiany konstytucji Kanady. Parlament krajowy był pozbawiony możliwości modyfikacji postanowień Aktu Brytyjskiej Ameryki Północnej. W tej sytuacji w praktyce wypracowano cztery podstawowe sposoby zmieniania konstytucji:
1. Orzeczenia sądowe i wykładnia Komitetu Sądowego Tajnej Rady – ograniczenie: sądy nie mogły rozpatrywać spraw z własnej inicjatywy
2. Parlament brytyjski na formalny wniosek federalnego parlamentu Kanady przeprowadzał zmiany w drodze ustaw zwykłych. Statut Westminsterski z 1931 r. stanowił, iż „żadna ustawa parlamentu brytyjskiego nie będzie miała mocy prawnej na terytorium dominium, o ile nie zostanie w niej wyraźnie stwierdzone, że dane dominium jej zażądało i wyraziło zgodę na jej obowiązywanie”. [8] Zwyczajowo parlament brytyjski zawsze aprobował zmiany proponowane przez Kanadę, przy czym miały one głównie charakter techniczny.
3. Mocą ustawy parlamentu brytyjskiego z 1949 r. umożliwiono parlamentowi kanadyjskiemu dokonywać zmian w konstytucji w drodze ustaw zwykłych, przy zachowaniu pewnych ograniczeń dotyczących m.in. nie ingerowania w kompetencje wyłączne prowincji.
4. Dwa dokumenty uchwalone w 1905 r. przez parlament Kanady, które regulowały kwestię Alberty i Saskatchewan jako podmiotów kanadyjskiej federacji, stanowiły zarówno federalne akty konstytucyjne oraz konstytucje nowych prowincji. Tym samym zmiany wprowadzane w tych dokumentach rozumianych jako konstytucje prowincji, oddolnie modyfikowały ustawę zasadniczą państwa.
5. Artykuł 146 Aktu przewidywał zmiany poprzez Imperial Orders in Council, które przyczyniły się do włączenie do Kanady Wyspy Ks. Edwarda, Kolumbii Brytyjskiej, Ziemi Ruperta i Terytoriów Północno-Zachodnich.

W historii kanadyjskiego konstytucjonalizmu, podobnie jak w Wielkiej Brytanii, dużą rolę odgrywają też konwenanse. Ich pierwotnym źródłem była oczywiście Metropolia, z której płynęły wszelakie wzorce w tej materii. Naruszenie konwenansu konstytucyjnego jest uznawane za posunięcie niekonstytucyjne, nawet jeśli jest legalne w świetle prawa. Za przykład omawianych konwenansów może tu posłużyć zasada politycznej odpowiedzialności rządu przed parlamentem, zgodnie z którą gabinet podaje się do dymisji w przypadku utraty zaufania większości członków w Izbie Gmin. Na konwenansie opiera się także instytucja premiera i rządu, ich powoływanie i funkcjonowanie, a także zagadnienia dotyczące organizacji i pracy sądownictwa.

Znamienną cechą kanadyjskiego porządku konstytucyjnego jest jego złożoność i problem relacji pomiędzy władzą brytyjską, władzą federalną i władzą prowincji. Względnie sprawne współdziałanie rządzących na wszystkich trzech poziomach zostało wypracowane na przestrzeni lat. Na przełomie XIX i XX w. przyjęło się myślenie, że zmiany konstytucyjne w federacji powinny następować w oparciu o umowy lub ugody rządu kanadyjskiego z rządami wszystkich lub większości prowincji. W ten sposób narodził się federalizm kooperatywny, który zakłada współpracę władz federalnych i prowincjonalnych w kluczowych kwestiach (gospodarczych, socjalnych itp.).
Federalizm kooperatywny rozwinął się za sprawą opublikowania raportu Królewskiej Komisji Stosunków Dominium – Prowincje w latach pięćdziesiątych, a dzieli się go na:
• Federalizm połączony
• Federalizm konsultatywny

Z chwilą przyjęcia pierwszej konstytucji w 1867 rząd kanadyjski stopniowo dążył do uniezależniania Kanady od Metropolii. Wzmocnienie pozycji państwa miało przynieść większy zakres samodzielności. Proces ten przebiegał dwutorowo:
a. Wymiar zewnętrzny – odcięcie się od linii brytyjskiej polityki zagranicznej:
• 1919 – Kanada wystąpiła jako podmiot prawa międzynarodowego na konferencji w Wersalu
• 1923 – Kanada zawarła samodzielnie traktat z USA
• 1926 – Konferencja Imperialna nt. dominiów Wielkiej Brytanii
• 1931 – Statut Westminsterski (powstała Brytyjska Wspólnota Narodowców + przestało obowiązywać prawo kolonialne z 1865 r.)
b. Wymiar wewnętrzny – „Debata nad uojczyźnieniem konstytucji” (The Patriation Debate), czyli „kanadyzacja” pierwszej konstytucji poprzez dyskusje w latach 1926-1982 w ramach konferencji konstytucyjnych, które miały miejsce odpowiednio w: 1927, 31, 35, 35-36, 49, 50, 60-61, 64, 68-71, 75-77, 78-79, 80, 80-81, 81-82.

Podczas konferencji w Victorii w 1971 r. premierzy rządów prowincjonalnych otrzymali projekt Kanadyjskiej Karty Konstytucyjnej odnoszącej się do praw i wolności obywatelskich. Siedem lat później premier Kanady P.E. Trudeau przedstawił w Izbie Gmin Projekt zmiany konstytucji (Constitutional Amendment Bill). 8 marca 1981 r. brytyjska Izba Gmin przyjęła nowy Akt Konstytucyjny, czyli Akt Kanady z 1982 r. Podobnie uczyniła Izba Lordów w dniu 25 marca. Elżbieta II poparła Akt, który 17 kwietnia 1982 r. w Ottawie został podpisany przez brytyjska królową podczas uroczystości proklamacji. Tym samym działo kanadyzacji konstytucji zakończyło się sukcesem. Po 1982 r. wprowadzono następujące poprawki do Konstytucji:

1. Nowelizacja z 1983 r. – dotyczyła praw rdzennej ludności Kanady
2. Nowelizacja z 1987 r. (Newfoundland Act) – odnosiła się do szkół wyznaniowych w Nowej Fundlandii
3. Nowelizacja z 1993 r. (New Brunswick Act) – zagwarantowała równość angielsko- i francuskojęzycznych gmin w Nowym Brunszwiku
4. Nowelizacja z 1993 r. (Prince Edward Island) – regulowała kwestię obowiązkowej komunikacji promowej pomiędzy Wyspą Ks. Edwarda a Nowym Brunszwikiem
5. Nowelizacja z 1997 r. (Newfoundland Act) – ponownie odnosiła się do szkół wyznaniowych w Nowej Fundlandii
6. Nowelizacja z 1997 r. (Quebec) – Quebec uzyskał samodzielność w kształtowaniu systemu edukacji na terenie prowincji (głównie chodziło o szkoły wyznaniowe)
7. Nowelizacja z 2001 r. (Newfoundland and Labrador) – wprowadzono oficjalną nazwę Prowincja Nowej Fundlandii i Labradoru

Podsumowując, w przypadku kanadyjskich podstaw ustrojowych trudno mówić o jednej ustawie zasadniczej, pełniącej funkcje kompleksowej konstytucji. W rzeczywistości mamy do czynienia z sumą licznych Aktów Konstytucyjnych różnej wagi oraz konwenansami konstytucyjnymi. Za kluczowe Akty uważa się Akt Konstytucyjny z 1867 r., czyli dawny Akt Brytyjskiej Ameryki Północnej oraz Akt Konstytucyjny z 1982 r. Tabela 2 wymienia dokumenty składowe konstytucji w ich nowym brzmieniu w tłumaczeniu na język polski.

Tabela 2 Podstawy konstytucyjne ustroju Kanady

1) Akt Konstytucyjny z 1867 r. (d. Akt Brytyjskiej Ameryki Północnej) [9]

Pierwotnie tekst „pierwszej konstytucji” Kanady z 1867 r. składał się z 11 rozdziałów i 147 artykułów. Ustawa rozpoczynała się Wstępem, po którym kolejne rozdziały odnosiły się do: Unii, Władzy wykonawczej i ustawodawczej, Konstytucji prowincji, Podziału władzy ustawodawczej, Sądownictwa, dochodów, długów, aktywów, podatków, Postanowień różnych i Kolei międzykolonialnej, by wreszcie zakończyć się przedstawieniem zasad Przyjęcia innych kolonii. Pierwszą konstytucję zamykało 6 załączników. Rozdział X o Kolei międzykolonialnej został uchylony ustawa rewizyjną z 1893 r. Ponadto uchylono następujące artykuły: 2, 20, 25, 42, 43, podpunkt 1 art. 91, podpunkt 1 art.92, 127.

Ustawa dotyczyła Zjednoczonej Kanady, Nowej Szkocji, Nowego Brunszwiku, ich rządów i kwestii z tym związanych, a celem powstałej federacji było przyczynianie się do dobrobytu prowincji i wspieranie interesów Imperium Brytyjskiego, ukonstytuowanie władzy ustawodawczej w Dominium, określenie istoty władzy wykonawczej oraz przepisów dla ewentualnego przyjęcia do Unii innych części Brytyjskiej Ameryki Północnej. Zjednoczona Kanada (Quebek i Ontario), Nowa Szkocja i Nowy Brunszwik stworzyły razem Dominium Kanady. Co 10 lat miał mieć miejsce powszechny spis ludności, począwszy od 1871 r.

{mospagebreak} 

Federalna władza wykonawcza

Rolę głowy państwa w Kanadzie pełni Królowa Wielkiej Brytanii. W chwili wejścia w życie Aktu z 1867 r. królową była Wiktoria. Obecnie jest nią Elżbieta II. Królowa pozostaje głównodowodzącym lądowych i morskich sił policyjnych oraz lądowych i morskich sił zbrojnych poza Kanada i w Kanadzie.
Przedstawicielem Królowej w Kanadzie jest Gubernator Generalny, a przysługujące mu uprawnienia może posiadać Gubernator Generalny czasowo pełniący funkcje w Kanadzie lub inny Najwyższy Urzędnik lub Administrator czasowo sprawujący nadzór nad rządem Kanady z ramienia i w imieniu Królowej, bez względu na tytuł jakim jest określany. Siedzibą rządu Kanady jest Ottawa.

Zwołanie parlamentu federalnego i legislatur prowincji następuje formalnie na mocy królewskiego wezwania (royal summons), choć w praktyce czyni to premier. Także żadna ustawa federalna i prowincji nie może wejść w życie bez sankcji królewskiej, nadawanej niekiedy osobiście przez Królową, a najczęściej przez GG, [10] jego zastępcę lub wicegubernatorów na szczeblu prowincji. [11] Gubernator jest mianowany przez Królową na wniosek premiera po konsultacji z rządem, a uprawnienia nadane mu Aktem z 1867 r. są liczne. Od 1952 r. na stanowisko GG powołuje się osoby urodzone w Kraju Klonowego Liścia, mające tutejsze obywatelstwo.

W oparciu o swoje kompetencje GG:
1. Upoważniony przez Królową mianuje swoich zastępców na warunkach przez siebie określonych, o ile powołanie ich nie wpływa na władzę, pełnomocnictwa i funkcje wykonywane przez niego samego
2. Przyjmuje osobiście lub za pośrednictwem wskazanej przez siebie osoby Przysięgę Wierności i Urzędu od każdego nowo powołanego Wicegubernatora
3. Mianuje członków Senatu i jego przewodniczącego, przyjmuje rezygnację senatora z pełnionej funkcji
4. Mianuje i odwołuje Spikera Senatu spośród senatorów
5. Wzywa, zwołuje Izbę Gmin Izbę, rozwiązuje ją i zarządza wybory
6. Wydaje rekomendacje projektom ustaw finansowych przed ich przekazaniem parlamentowi
7. Rozstrzyga o nadaniu królewskiej sankcji ustawie przyjętej przez parlament lub przekazuje Królowej do własnej decyzji. Ustawa zatwierdzona osobiście przez Królową wchodzi w życie, jeśli GG ogłosi ją w formie przemówienia lub posłania w każdej z Izb Parlamentu lub w formie proklamacji w ciągu 2 lat od chwili przedstawienia mu owej ustawy
8. Wybiera członków Królewskiej Tajnej Rady dla Kanady, zaprzysięga ich jako tajnych radców, zwołuje na spotkania, odwołuje
9. Przyjmuje odwołania od aktu lub decyzji dowolnej władzy prowincji ograniczającej prawa i przywileje protestanckiej lub rzymskokatolickiej mniejszości z zakresu edukacji
10. Mianuje sędziów sądów wyższych, okręgowych i regionalnych w każdej prowincji z wyjątkiem Sądów ds. spadkowych w nowej Szkocji i Nowym Brunszwiku
11. Odwołuje sędziów na mocy adresu Senatu i Izby Gmin
12. Dopóki Parlament Kanady nie postanowi inaczej, określa sposób gromadzenia, rewizji i kontroli pierwszej puli obciążeń w ramach Jednolitego Funduszu Dochodów Kanady
13. Przyjmuje przysięgę wierności każdego członka Senatu lub Izby Gmin oraz Deklarację Kwalifikacji od członka Senatu i członka Rady Ustawodawczej Quebeku

W rzeczywistości w przypadku działań wymienionych w punktach: 3, 5 i 6 nadrzędna rolę odgrywa premier i rząd, jeśli posiadają zaufanie większości deputowanych izby niższej. GG formalnie mianuje także wicegubernatorów, którzy ponoszą przed nim odpowiedzialność. Praktyka pokazuje jednak, że także tutaj duży udział w wyborze zastępców gubernatora mają premierzy i rządy prowincji.

Zgodnie ze zwyczajem konstytucyjnym, organem doradczym gubernatora jest Królewska Tajna Rada dla Kanady. Jak już wspomniano w punkcie 8 odnośnie uprawnień gubernatora, to on wybiera członków Rady, zaprzysięga ich jako tajnych radców, zwołuje na spotkania i odwołuje. Członkowie Rady za zgodą premiera pełnią swoje funkcje dożywotnio, ale za radą premiera gubernator może ich zdymisjonować. Dotychczas taka sytuacja nie miała jednak miejsca. Tajna Rada w pełnym składzie zbiera niezwykle rzadko i tylko z ważnych powodów. Przykładowo w 1982 r. doszło do jej zwołania z okazji wizyty Elżbiety II w Kanadzie, kiedy proklamowano Konstytucję państwa. Na co dzień gabinet uznawany jest za Komitet Tajnej Rady na czele z premierem. Decyzje w gabinecie nie muszą być podejmowane większością głosów.

Premier powinien wchodzić w skład Izby Gmin. Jeśli tak nie jest, jest zobowiązany zwyczajem konstytucyjnym ubiegać się o mandat w izbie. W sytuacji, gdy premier posiadał mandat w chwili obejmowania funkcji, a utracił go w nowych wyborach, wówczas może zajmować dotychczasowe stanowisko dopóki jego partia posiada większość. Natomiast, „gdy następne wybory wygra opozycja lub w trakcie kadencji rząd utraci zaufanie większości (…) Gubernator przyjmuje dymisję gabinetu i desygnuje lidera opozycji do tworzenia nowego rządu”. [12] Jeśli wniosek o wotum nieufności nie został przegłosowany, ale ma miejsc spadek poparcia dla większości parlamentarnej, to gubernator może uznać rząd mniejszościowy.

Posługując się terminem rząd należy rozróżniać kontekst jego stosowania. Pojęcie to bowiem może mieć znaczenie węższe jako najwyższe gremium wykonawcze federacji (ministrowie i sekretarze stanu pod przewodnictwem premiera) oraz szersze – obejmujące swoim zasięgiem wszystkich urzędników publicznych związanych z agendami wykonawczymi federacji, a nawet pozostałe osoby zatrudnione w sferze publicznej.

W kanadyjskiej praktyce przyjęła się także zasada, iż każda prowincja powinna posiadać przynajmniej jednego reprezentanta wśród ministrów szczebla federalnego. W myśl owej zasady, gdy dana prowincja nie ma przedstawiciela w gabinecie, wówczas premier może powołać na stanowisko ministra senatora z danej prowincji lub też odwołać jednego z ministrów i ogłosić wybory uzupełniające. Wybory te są jednak tylko zabiegiem formalnym, gdyż w ich wyniku wypromowany zostaje członek partii rządzącej, pochodzący z danej prowincji. Co najmniej jeden z ministrów z prowincji Quebek musi być protestantem, posługującym się językiem angielskim jako pierwszym. Ponadto, chociaż jeden członek rządu musi być przedstawicielem mniejszości francuskojęzycznej spoza Quebeku, czyli z Nowego Brunszwiku lub/i Ontario. Inne zwyczaje zakładają także, iż jeden z ministrów jest wyznania rzymskokatolickiego i mówi w języku angielskim oraz jeden reprezentuje mniejszość etniczną.
Jak łatwo zauważyć proces formowania rządu kanadyjskiego nie jest zadaniem łatwym, ponieważ liczne zwyczaje konstytucyjne muszą być brane pod uwagę. Kultura polityczna i świadomość współtworzenia federacji pozwalają jednak skutecznie osiągać założone cele.

Tabela 5 Lista premierów Kanady od 1867 r.

Lp.	Premier
1.	Sir John A. Macdonald
2.	Alexander Mackenzie
3.	Sir John A. Macdonald
4.	Sir John Abbott
5.	Sir John Thompson
6.	Sir Mackenzie Bowell
7.	Sir Charles Tupper
8.	Sir Wilfrid Laurier
9.	Sir Robert Borden
10.	Arthur Meighen
11.	William Lyon Mackenzie King
12.	Arthur Meighen
13.	William Lyon Mackenzie King
14.	Richard Bedford Bennett
15.	William Lyon Mackenzie King
16.	Louis St. Laurent
17.	John Diefenbaker
18.	Lester B. Pearson
19.	Pierre Trudeau
20.	Charles Joseph Clark
21.	Pierre Trudeau
22.	John Napier Turner
23.	Brian Mulroney
24.	Kim Campbell
25.	Jean Chrétien
26.	Paul Martin
27.	Stephen Harper

Źródł: Oprac. własne na podst.: Teaching & Learning About Canada Website: http://www.canadainfolink.ca/pms.htm/.

Federalna władza ustawodawcza

Na mocy Aktu Konstytucyjnego z 1867 r. decyzje z zakresu legislatywy podejmuje tylko i wyłącznie parlament Kanady, który składa się z Senatu, Izby Gmin oraz Królowej, reprezentowanej przez Gubernatora Generalnego. Przywileje, immunitety i uprawnienia przyporządkowane kanadyjskiemu parlamentowi nie mogą przekraczać tych, które dotyczą Izby Gmin Parlamentu Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii. Obie izby parlamentu różnią się sposobem powoływania członków, reprezentatywnością, zakresem uprawnień oraz znaczeniem ustrojowo-politycznym.

Senat

Na mocy „pierwszej konstytucji” członkowie izby wyższej są powoływani przez Gubernatora Generalnego. W praktyce ustrojowej czyni to jednak premier rządu federalnego. Senat liczy obecnie 105 senatorów, którzy reprezentują wszystkie prowincje i terytoria. Senatorów wyznacza GG na żądanie premiera. Członek izby wyższej musi spełniać ściśle określone wymagania:
• Mieć ukończone 30 lat
• Być obywatelem Kanady z urodzenia lub naturalizacji
• Mieszkać na stałe w prowincji lub terytorium, którą/e się planuje reprezentować
• Posiadać nieruchomy majątek o określonej wartości
• Dodatkowo w Quebeku: mieszkać w jednym z 24 okręgów senatorskich i posiadać w nim nieruchomy majątek o określonej wartości

Do 1966 r. senatorowie pełnili funkcję dożywotnio, a obecnie do chwili osiągnięcia wieku emerytalnego tj. 75 lat. Wakat powstały na skutek nieobecności senatora podczas dwóch  kolejnych sesji parlamentu, jego śmierci, rezygnacji ze stanowiska, utraty obywatelstwa lub kwalifikacji prawnych i emerytury jest zapełniany przez nominację nowego kandydata związanego z daną prowincją. [13]

Dla ukonstytuowania posiedzenia i realizowania władzy w Senacie niezbędna jest obecność co najmniej 15 senatorów wraz ze Spikerem Senatu. Sprawy podejmowane w Senacie rozstrzygane są większością głosów, a Spiker we wszystkich sprawach ma prawo głosu. W przypadku, gdy głosy dzielą się równo uznaje się decyzję za negatywną.

Członkom Senatu przysługują liczne prawa, przywileje i immunitety, a stanowisko senatora stanowi swoistą „nagrodę” za wieloletnią pracę na rzecz partii rządzącej lub władzy wykonawczej (federalnej lub prowincjonalnej). W efekcie w izbie wyższej zasiada wielu doświadczonych byłych ministrów, premierów prowincji, burmistrzów, prawników i doradców rządowych. Zgodnie z Aktem z 1867 r. przewodniczący izby jest wybierany przez Gubernatora. W rzeczywistości decyzja należy do premiera rządu – przywódcy większości parlamentarnej, który wskazuje daną osobą spośród senatorów. Przewodniczący Senatu kieruje obradami, interpretuje normy regulaminowe i sprawuje pieczę nad zachowaniem konwenansów parlamentarnych.

{mospagebreak} 

Senat zwoływany jest na posiedzeniach przez przewodniczącego dwa lub trzy razy w tygodniu podczas trwania sesji. Konstytucja zobowiązuje parlament do odbycia sesji przynajmniej raz w ciągu 12 miesięcy. Szczególnie uroczysty charakter, wzorowany na parlamencie brytyjskim, ma zawsze pierwsza sesja Izby Gmin po kolejnych wyborach, odbywająca się przy udziale Senatu. Cechą posiedzeń w Senacie jest ich mniej formalny charakter w porównaniu z Izbą Gmin. Posiedzenia Senatu, jak również Izby Gmin są jawne i dostępne dla publiczności oraz środków masowego przekazu, choć bezpośrednie transmisje obrad są ograniczone. [14]

Senat cechuje się dużą aktywnością w zakresie funkcji ustawodawczej, rozpatrując podczas obrad m.in. prywatne projekty ustaw. Wnioskodawca po uiszczeniu odpowiedniej opłaty, kieruje swój projekt do rozpatrzenia. Warto dodać, iż wiele projektów inicjowanych przez senatorów, indywidualnie lub grupowo, dotyczy przede wszystkim takich kwestii jak: stowarzyszenia i organizacje oraz sprawy lokalne i obywateli. Inicjowanie projektów ustaw finansowych w Senacie jest niemożliwe. Izba wyższa ma prawo debatowania, zmiany lub odrzucenia każdego projektu ustawy, w tym finansowo-budżetowych zainicjowanych w Izbie Gmin. Aby ustawa weszła w życie, konieczna jest aprobata Senatu. Uchwalona ustawa zostaje opatrzona Wielką Pieczęcią Kanady przez GG i podpisana na posiedzeniu Senatu.

Organami pomocniczymi izby są komisje, które dzielą się na stałe i nadzwyczajne. Ponadto istnieją też komisje wspólne dla obu izb jak np. Komisja ds. Biblioteki Parlamentu.

Izba Gmin

Izba Gmin odgrywa większą rolę w praktyce ustrojowej niż Senat, gdyż jej skład i większość parlamentarna wpływają na wizerunek rządu federalnego. Niższa izba kanadyjskiego parlamentu zajmuje się działalnością ustawodawczą, finansowo-budżetową i kontrolną.

Wybory do Izby mają charakter powszechny, równy, bezpośredni, większościowy i odbywają się w głosowaniu tajnym. Okręgi wyborcze są jednomandatowe, a co 10 lat następuje ich weryfikacja. Ich liczba stopniowo wzrasta. Liczba deputowanych do Izby z każdej prowincji nie może być mniejsza od przedstawicieli danej jednostki administracyjnej w Senacie. Względna większość głosów warunkuje mandat.

Czynne i bierne prawo wyborcze posiadają obywatele Kanady, którzy do dnia wyborów ukończyli 18 lat. Nie biorą udziału w głosowaniu osoby pozbawione praw publicznych wyrokiem sądu, odbywające karę pozbawienia wolności oraz wyżsi urzędnicy wyborczy. Do Izby Gmin nie mogą kandydować: senatorowie, członkowie legislatur prowincji, skazani za korupcję bądź przestępstwa przeciw wyborom oraz niektórzy z wyższych urzędników. Każdy kandydat musi uzyskać poparcie przynajmniej 25 uprawnionych wyborców zamieszkałych danym okręgu oraz wpłacić kaucję. Dominującą rolę w procesie zgłaszania kandydatur, jak i w całym procesie wyborów odgrywają partie polityczne.

Kadencja Izby Gmin nie może trwać dłużej niż 5 lat. W praktyce wybory odbywają się najczęściej w odstępach czteroletnich. [15]
Na mocy konstytucji to GG rozwiązuje Izbę i wyznacza termin nowych wyborów. Praktyka polityczna przypisała jednak to zadanie premierowi. Należy zauważyć, iż rozwiązanie izby niższej następuje w chwili, gdy partia rządząca ma największe poparcie, co pozytywnie rokuje na jej szanse na zwycięstwo w nowych wyborach. W przypadku zwolnienia stanowiska deputowanego w Izbie Gmin premier może zarządzić wybory uzupełniające.
Izba Gmin jest zobowiązania do obrad podczas sesji przynajmniej raz na 12 miesięcy, przy czym okres trwania sesji nie jest określony.

W odniesieniu do kanadyjskiego systemu partyjnego należy określić go mianem systemu dwóch partii dominujących, gdzie władza naprzemiennie znajdowała się w rękach Partii Postępowo-Konserwatywnej lub Partii Liberalnej. Formowanie koalicji nie cieszy się popularnością. Częściej powstają rządy mniejszościowe.
Partia, która w wyborach do Izby Gmin uzyskała większość mandatów, staje się partią rządzącą, zaś jej główny konkurent uzyskuje miano oficjalnej opozycji. Oba ugrupowania wyznaczają swoich liderów oraz whipów, czyli rzeczników dyscypliny partyjnej. Praktyka ta w 1905 r. została prawnie uznana. W relacjach między partią rządzącą a opozycją stosuje się pairing, czyli dobieranie par, które ma zagwarantować zachowanie stałych proporcji w liczbie członków uczestniczących w danym głosowaniu. Przedstawiciele partii rządzącej zajmują w Izbie Gmin miejsca po prawej stronie spikera, a opozycja – po lewej.

Izba Gmin obraduje jako Komisja Całej Izby pod przewodnictwem zastępcy Spikera nad projektem ustawy o wydatkach publicznych i czasami nad projektami innych ustaw. W ramach Izby działają komisje stałe (19-25), nadzwyczajne (legislacyjne lub specjalne) i wspólne (np. Komisja Biblioteki Parlamentu, Komisja Języków Urzędowych, Komisja Spraw Regulaminowych).

Na proces ustawodawczy składają się następujące etapy:
• Inicjatywa ustawodawcza
• Rozpatrzenie projektu w jednej izbie
• Rozpatrzenie projektu w drugiej izbie
• Ponowne rozpatrzenie projektu w początkowej izbie, jeśli naniesiono poprawki.

Ustawy dzielimy na:
• Publiczne – o charakterze ogólnym; dotyczą kwestii społeczno-ekonomicznych, finansowych i innych publicznych. Wnoszone są głównie przez rząd federalny, premiera lub właściwego ministra. Przyjęta ustawa, będąca owocem wielu konsultacji, uzyskuje sankcję Gubernatora Generalnego i jest publikowana w Rejestrze Ustaw Kanady w językach: angielskim i francuskim.
• Prywatne 

W ramach działalności finansowo-budżetowej Izba Gmin rozpatruje wniesione projekty ustawy budżetowej i tej o wydatkach publicznych. Minister finansów otwiera debatę budżetową, która trwa następnie 6 dni, po czym projekty ustaw przekazywane są właściwym komisjom stałym i Komisji Całej Izby. W międzyczasie opozycja ma zawsze możliwość zgłaszania własnych wniosków i propozycji. Należy zwrócić uwagę, iż rok budżetowy w Kandzie rozpoczyna się z dniem 1 lipca i kończy 30 czerwca. Rola Senatu w tym zakresie jest marginalna.

Natomiast funkcja kontrolna izby niższej odnosi się do nadzoru nad pracą rządu i może przyjmować różne formy. Co roku podczas oficjalnego otwarcia parlamentu przez GG, rząd występują z mową tronową, która stanowi jego program. Izba Gmin przez 8 dni prowadzi debatę nad owym programem, a następnie uchwala adres do rządu, który zawiera ocenę przedstawionych propozycji ze strony większości parlamentarnej oraz konstruktywną krytykę opozycji. Ponadto w Izbie Gmin ocenia się coroczny raport generalnego kontrolera finansów publicznych, który prezentuje bilans rachunków państwowych. Działalność kontrolna przejawia się także poprzez „zapytania ustne” deputowanych skierowane do ministrów. Codziennie (od poniedziałku do piątku) porządek obrad Izby przewiduje 45 minut na tę praktykę. Parlament kontroluje także tzw. ustawodawstwo delegowane, poprzez które rząd „dokonuje szczególnych regulacji prawnych oraz mianowań rządowych na różne stanowiska w państwie”. [16] W końcu Izba Gmin może zgłaszać wniosek o wotum nieufności, który jednak stanowi rzadkość. Mimo instrumentów kontrolnych parlamentu, w praktyce ustrojowej to rząd federalnych zachowuje przewagę.

Spiker

Spiker pełni funkcję przewodniczącego izby niższej, która na pierwszej sesji po wyborach powszechnych przystępuje możliwie niezwłocznie do wyboru Spikera spośród swoich członków. W przypadku wakatu na jego stanowisku w wyniku rezygnacji, śmierci lub innej przyczyny Izba Gmin powinna jak najszybciej wybrać nowego przewodniczącego.

Spiker kieruje wszystkimi posiedzeniami Izby. Jeśli Spiker jest nieobecny prze 48 godzin z jakiegokolwiek powodu, Izba może wskazać jego zastępcę, który otrzymuje pełnię praw i obowiązków faktycznego spikera na dany czas. Kworum w Izbie wyznacza przynajmniej 20 deputowanych, w tym spiker. Sprawy podejmowane w Izbie są rozstrzygane większością głosów jej członków bez udziału spikera, a w przypadku, gdy głosy podziela się równo (...) rozstrzygający głos ma Spiker. Do 1986 r. i ponownie od 1994 r. przewodniczący Izby jest wybierany po zasięgnięciu opinii opozycji, z pominięciem zgłaszania kontrkandydata. Wyłonieniu spikera towarzyszy wybór jego zastępcy, który zwyczajowo pochodzi z drugiej grupy językowej.

Podczas obrad plenarnych i w komisjach można posługiwać się językiem angielskim lub francuskim, co wynika z ich równoprawności w Kanadzie. Zwyczajem parlamentarnym jest zachowanie przez spikera bezstronności w trakcie prowadzenia obrad i podejmowania decyzji proceduralnych, co wiąże się z zawieszeniem przez niego przynależności partyjnej w okresie pełnienia funkcji. [17] Spiker reprezentuje izbę niższą przed Królową i kontroluje administrację izby.

Zakres wyłączności ustawodawczej Parlamentu Kanady a legislatur prowincji

W poniższej Tabeli 3 zaprezentowano podział władzy ustawodawczej pomiędzy federację a prowincje.

Tabela 4 Podział władzy ustawodawczej pomiędzy szczebel federacji i prowincji

Wyłączność władzy ustawodawczej Parlamentu Kanady dotyczy spraw zawartych w uprawnieniach przedmiotowych wymienionych poniżej:	Legislatura prowincji może stanowić prawo wyłącznie w odniesieniu do spraw zawartych w uprawnieniach przedmiotowych wymienionych poniżej:
1. [Uchylony przez Akt Konstytucyjny 1982 r.]	1. [Uchylony przez Akt Konstytucyjny 1982 r.]
1A. Własność państwowa i dług publiczny.	2. Podatki bezpośrednie prowincji w celach powiększenia dochodów własnych.
2. Regulacje z zakresu handlu i wymiany.	3. Asygnowanie pieniędzy na wyłączny kredyt prowincji.
3. Zbieranie dochodów pieniężnych poprzez każdy sposób lub system podatkowy.	4. Tworzenie urzędów prowincji, kadencja, mianowanie i wynagradzanie urzędników prowincji.
4. Asygnowanie pieniędzy na kredyt publiczny.	5. Zarządzanie i sprzedaż ziemi publicznej należącej do prowincji, a także drewna i drzew na niej się znajdujących.
5. Usługi pocztowe.	6. Tworzenie, utrzymywanie i zarządzanie państwowymi więzieniami i zakładami poprawczymi w prowincji.
6. Statystyka i spisy ludności.	7. Tworzenie, utrzymanie i zarządzanie szpitalami, schroniskami, przytułkami i instytucjami dobroczynnymi w prowincji innymi niż szpitale morskie.
7. Policja, wojsko, marynarka i obrona.	8. Instytucje municypalne w prowincji.
8. Ustalanie i zaspokajanie wynagrodzeń i zasiłków osób cywilnych i urzędników rządu Kanady.	9. Licencje na sklepy, saloony, tawerny, aukcje i inne dla podwyższenia dochodów prowincji na cele lokalne i municypalne.
9. Boje, boje świetlne, latarnie morskie i Szablowa Wyspa.	10. Prace i przedsięwzięcia lokalne inne niż zaliczone do poniższych klas: (a) linie parowców i innych statków, koleje, kanały, telegrafy i inne prace i przedsięwzięcia łączące prowincją z inną lub innymi prowincjami, lub wychodzące poza granice prowincji, (b) linie parowców między prowincją a Wielką Brytanią lub państwem obcym, (c) prace, które, choć w całości są usytuowane wewnątrz jednej prowincji, zostały zadeklarowane przez Parlament Kanady przed lub po ich wykonaniu jako służące dobru ogólnemu Kanady lub jej kilku prowincji.
10. Nawigacja i żegluga.	11. Rejestracja spółek jako podmiotów prowincji.
11. Kwarantanna, tworzenie i utrzymywanie szpitali morskich.	12. Uroczyste obchody ślubów w prowincji.
12. Rybołówstwo przybrzeżne i śródlądowe.	13. Własność i prawa obywateli w prowincji.
13. Promy między prowincją i dowolnym krajem brytyjskim lub trzecim, lub między dwiema prowincjami.	14. Wymiar sprawiedliwości w prowincji, włączając w to powoływanie, utrzymanie i organizację sądów prowincji o jurysdykcji cywilnej i karnej, a także procedurę spraw cywilnych w tych sądach.
14. Pieniądz obiegowy i system pieniężny.	15. Nakładanie kar pieniężnych, sankcji karnych lub pozbawienia wolności w celu przestrzegania i poszanowania prawa prowincji, podjęte w sprawach wchodzących w zakres kategorii przedmiotowych wymienionych w tym artykule.
15. Banki, rejestracja banków i emisja banknotów.	16. Ogólnie wszystkie sprawy o lokalnej lub prywatnej naturze w prowincji.
16. Kasy oszczędności.	Legislatura prowincji ma wyłączność na stanowienie prawa w odniesieniu do:
17. Jednostki miar i wag.	17. Eksploracji nieodnawialnych surowców naturalnych w prowincji;
18. Weksle i skrypty dłużne.	18. Rozwoju, ochrony i zarządzania nieodnawialnymi surowcami naturalnymi i produktami leśnymi w prowincji, łącznie z prawami dotyczącymi udziału w podstawowej produkcji z nich;
19. Udziały.	19. Rozwoju, konserwacji i zarządzania terenami i urządzeniami w prowincji do generowania i produkcji energii elektrycznej.
20. Środki płatnicze.	20. Edukacji
21. Bankructwa i niewypłacalności.
22. Opatentowywanie wynalazków i odkryć.
23. Prawa autorskie.
24. Ludność indiańska i rezerwaty indiańskie.
25. Naturalizowanie i cudzoziemcy.
26. Śluby i rozwody.
27. Prawo karne z wyjątkiem tworzenia sądów o jurysdykcji karnej, ale z uwzględnieniem procedury w sprawach karnych.
28. Tworzenie, utrzymanie i zarządzanie zakładami karnymi.
29. Kategorie przedmiotów wyraźnie wyłączone z kategorii przedmiotów przekazanych w niniejszym Akcie do wyłączności legislatur prowincji.

Źródło: Opracowanie na podstawie Aktu Konstytucyjnego z 1867 r.
Parlament Kanady może stanowić prawo w zakresie emerytur i dodatkowych zasiłków (…), lecz prawo to nie może wpływać na działanie obecnego lub przyszłego prawa wydanego przez legislatury prowincji w odniesieniu do tych kwestii. Również legislatura w każdej prowincji może stanowić prawo w odniesieniu do rolnictwa w prowincji i imigracji do prowincji, przy czym Parlament Kanady może – od czasu do czasu w pewnych przypadkach – stanowić prawa w odniesieniu do rolnictwa wszystkich lub niektórych prowincji i odnośnie imigracji do wszystkich lub niektórych prowincji.

{mospagebreak} 

Sądownictwo

Kanadyjski system sądownictwa jest złożony. Szczebel federacji obejmuje: Sąd Najwyższy, Federalny Sąd Apelacyjny Kanady, Apelacyjny Sąd Morski oraz Radę Sądownictwa Kanady, zaś poziom prowincji: sądy najwyższe, okręgowe, regionalne i specjalne (np. Sądy ds. Spadkowych Nowej Szkocji i Nowym Brunszwiku). Parlament Kanady może decydować o tworzeniu innych sądów dla lepszego funkcjonowania prawa Kanady.

Artykuł 96 Aktu z 1867 r. stanowi, iż GG mianuje sędziów sądów wyższych, okręgowych i regionalnych w każdej prowincji z wyjątkiem Sądów ds. spadkowych w nowej Szkocji i Nowym Brunszwiku. Sędziowie, którzy są nieusuwalni i niezawiśli, pełnią funkcję do 75 roku życia. Wysokość ich wynagrodzenia określa parlament. Sędziowie mogą zostać odwołani przez GG na podstawie adresu Izby Gmin i Senatu. Sąd Najwyższy jest ostania instancją odwoławczą oraz ocenia zgodność aktów prawnych z Konstytucją.

2) Akt Konstytucyjny z 1982 r.  – Akt Kanady [18]

Akt Kanady z 1982 r., który stanowi obok Aktu z 1867 r. drugą zasadniczą część Konstytucji Kanady, obowiązuje na życzenie Senatu i Izby Gmin Kanady. Żadna ustawa Parlamentu Zjednoczonego Królestwa wydana po wejściu w życie Aktu Konstytucyjnego z 1982 r. nie ma mocy prawnej w Kanadzie. Omawiany dokument składa się z 7 części, które kolejno dotyczą: Kanadyjskiej Karty Praw i Wolności, Praw rdzennej ludności Kanady, Wyrównywania różnic regionalnych, Konferencji Konstytucyjnej, Procedury zmiany konstytucji Kanady, Poprawek do Aktu z 1867 r., i Postanowień ogólnych. Akt zawiera także zaktualizowany Załącznik.

Akt Kanady uzupełnia pewne braki, jakich dopatrzono się w podstawach konstytucyjnych Kanady. Szczególną uwagę przywiązano do uregulowania kwestii praw i wolności obywatelskich. Karta „gwarantuje obywatelom podstawowe wolności (sumienia i religii, myśli, przekonań i wyrażania poglądów, pokojowych zgromadzeń i zrzeszania się), demokratyczne prawa (prawo głosowania, określenie maksymalnej długości kadencji parlamentu i legislatur prowincji, prawo poruszania się) i prawa osobiste ( prawo do życia, wolności i bezpieczeństwa, ochrona przed rewizjami i konfiskatami oraz bezpodstawnym zatrzymaniem lub uwięzieniem, prawo do asysty prawnika podczas przesłuchania). Karta zapewnia równość obywateli wobec prawa, bez względu na rasę, pochodzenie etniczne, narodowość, kolor skóry, wyznanie, wiek, płeć oraz psychiczne czy fizycznie ułomności. Ustanawia oficjalnymi językami Kanady angielski i francuski, gwarantując ich równy status, równe prawa i przywileje. Zapewnia także prawa edukacyjne mniejszości językowych”. [19]

O wyjątkowości Karty decyduje tzw. klauzula odstępności, która zezwala Parlamentowi Kanady oraz legislaturom prowincji na ustanawianie praw, pozostających w sprzeczności z przepisami Karty. Jest to dopuszczalne po zamieszczeniu w danym akcie legislatywy odpowiedniej klauzuli o tym informującej. Klauzula jest ważna przez okres 5 lat, przy czym może zostać odnowiona.

Prezentując Akt Kanady z 1982 r. warto zwrócić także uwagę na jego krótką Część IV, w której uznaje się i gwarantuje pierwotne i traktowe prawa rdzennej ludności Kanady, a pod pojęciem „rdzennej ludności Kanady” rozumie się ludność indiańską, eskimoską i metyską.

W końcu szczególnie ważna jest treść art. 52, która stanowi, iż
(1) Konstytucja Kanady jest najwyższym prawem Kanady i każde prawo, które jest niezgodne z jej postanowieniami, w zakresie tej niezgodności nie obowiązuje i nie ma zastosowania.
(2) Konstytucja Kanady obejmuje:
(a) Akt Kanady z 1982 r. włączając w to niniejszy Akt,
(b) ustawy i zarządzenia wspomniane w Załączniku aktualizacji Konstytucji,
(c) każdą poprawkę do ustawy lub zarządzenia, o których mowa w ustępie (a) lub (b).

Bibliografia:
• Complak K., Parlament Kanady, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1999.
• Grabowski J., Historia Kanady, Prószyński i Spółka, Warszawa 2001.
• Grzybowski M., Parlament Kanady, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1994.
• Hilgemann W., Kinder H., Atlas historii świata. Tom I. Od czasów najdawniejszych do rewolucji francuskiej, Prószyński i Spółka, Warszawa 1999.
• Hilgemann W., Kinder H., Atlas historii świata. Tom II. Od rewolucji francuskiej do czasów współczesnych, Prószyński i Spółka, Warszawa 2000.
• Osiński J., Zawiślińska K., Konstytucja Kanady, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1998.
• Tekst Aktu Konstytucyjnego z 1867 r. (znowelizowany)
• Tekst Aktu Konstytucyjnego z 1982 r. (znowelizowany)
• Zins H., Historia Kanady, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1975.

Zasoby sieciowe:
• Ambasada Kanady w Warszawie: http://geo.international.gc.ca/canada-europa/poland/menu-pl.asp/.
• Assemblée nationale du Quebek: http://www.assnat.qc/ca/.
• Canadian-based Information Systems: http://www.cs.cmu.edu
• Constitutions Acts 1867-1982: http://laws.justice.gc.ca/en/c onst/index.html/.   
• Instytut Amerykanistyki i Studiów Polonijnych: http://www.iaisp.uj.edu.pl/
• Governement of Canada: http://www.gc.ca/.
• Ministere des Relations internationals: http://www.mri.gouv.qc.ca/.  
• Statistics Canada: http://www.statcan.ca/.
• Strona CIA: The World Factbook: https://www.cia.gov/cia/publications/factbook/.

Inne:
• Multimedialna Złota encyklopedia PWN, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002.
• Pachocka M.,  Kontrowersje wokół niepodległości Quebeku, dn. 05.06.2007 r., (http://www.psz.pl/content/view/4768/).
• Prezentacja multimedialna: Gabryś M., System polityczny Kanady, 2005 (http://www3.uj.edu.pl/ISR/kanada/zaklad/syspolkan_pliki/frame.htm/).

Przypisy:
[1] Statistics Canada: http://www.statcan.ca/, dn. 12.07.2007 r.
[2] Zawarto przymierze z Huronami i Algonkinami skierowane przeciwko Irokezom i ich Lidze Pięciu Narodów, która była wyrazem bliskiej współpracy między indiańskimi plemionami: Seneka, Kajuga, Ondonaga, Oneida i Mohawk.
[3] M. Pachocka, Kontrowersje wokół niepodległości Quebeku, http://www.psz.pl/content/view/4768/, dn. 12.07.2007 r.
[4] J. Osiński, K. Zawiślińska, Konstytucja Kanady, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1998, s. 7.
[5] Cytuję za: Ibidem, s. 8.
[6] Ibidem, s. 11.
[7] Ibidem, s. 13.
[8] Cyt. za: Ibidem, s. 16.
[9] W niniejszym rozdziale kursywą odznaczono fragmenty tekstu zaczerpnięte z Aktu Konstytucyjnego z 1867 r.
[10] GG – Gubernator Generalny
[11] J. Osiński, K. Zawiślińska, op.cit., s. 28.
[12] Ibidem, s. 38.
[13] Ibidem, s. 29.
[14] Ibidem, s. 30-31.
[15] Ibidem, s. 32.
[16] Ibidem, s. 37.
[17] Ibidem, s. 34.
[18] W niniejszym rozdziale kursywą odznaczono fragmenty tekstu zaczerpnięte z Aktu Konstytucyjnego z 1982 r.
[19] J. Osiński, K. Zawiślańska, op.cit., s. 25.