Polityka Federacji Rosyjskiej względem Armenii w latach 2004-2008

• armenia
• kaukaz
• polityka
• rosja

Armenia jest państwem na Zakaukaziu, graniczącym od północy z Gruzją, od południa z Iranem i z azerską eksklawą Nachiczewan, od wschodu z Azerbejdżanem, od zachodu z Turcją . Armenia nie posiada dostępu do morza. Jej powierzchnia sięga 29,8 tys. km2, którą zajmują 3,25 mln ludności. Również jest członkiem wielu ważnych organizacji międzynarodowych takich jak: ONZ, WTO, BŚ, MFW, EBOR, OBWE, BSEC. Armenia od 1992 roku należy do Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. W ramach Euroazjatyckiej Współpracy Gospodarczej Armenia pełni stanowisko obserwatora. W dziedzinie gospodarczej jest członkiem Światowej Organizacji Handlu od stycznia 2003 roku .W dziedzinie wojskowości Armenia od 1994 roku jest członkiem Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym.                                 
Armenia, podobnie jak Gruzja, uzyskała niepodległość wraz z rozpadem Związku Radzieckiego. O niepodległości Armenii zdecydowało referendum przeprowadzone we wrześniu 1991 roku, w którym to około 99% obywateli opowiedziało się za brakiem zależności od wpływów rosyjskich oraz za stworzeniem suwerennego państwa . Armenia, mimo że stała się suwerennym państwem, nie uniezależniła się od wpływu Federacji Rosyjskiej. Co więcej, oddziaływania ze strony Rosji stały się silniejsze. W latach 90 na terytorium Armenii swoją obecność zaznaczyły również Stany Zjednoczone , Turcja,  Unia Europejska .

W ramach Unii Europejskiej stworzono Europejska Politykę Sąsiedztwa. W ramach jej utworzono Inicjatywę Partnerstwa Wschodniego, która pomaga finansowo Armenii w zamian za wprowadzanie i stosowanie podstawowych zasad demokratycznych, stworzenie dogodnych warunków dla rozwoju społeczeństwa obywatelskiego, rządów prawa oraz wprowadzenie innych reform, które przyczynia się do rozwoju ekonomicznego i społecznego Armenii. Po zamachach terrorystycznych z 11 września 2001 roku na World Trade Center, Armenia umożliwiła USA wykorzystanie przestrzeni powietrznej, w zamian za to otrzymała hojną pomoc wojskową. Zbliżenie z Zachodem dokonało się bez utraty wpływów przez Rosję, która nadal pełni rolę gwaranta bezpieczeństwa Armenii . Wpływy rosyjskie na terenie Armenii ukazać można na trzech płaszczyznach: politycznej, ekonomicznej (gospodarczej) oraz społeczno-kulturowej.


3.1    Płaszczyzna polityczna

Oddziaływanie i chęć zapewnienia kontroli na tym obszarze było priorytetowym celem                
w polityce zagranicznej Rosji od lat 90-tych XX wieku. Rosja dąży do kontroli i zapewnienia bezpieczeństwa na niestabilnym obszarze, Armenia prowadzi politykę zrównoważoną, która polega na nienarażaniu się Rosji i zapewnieniu sobie niezależności. Armenia stara się utrzymywać dobre stosunki z Rosją, dąży również do stosunków z Zachodem. Polityka Rosji wobec Armenii jest w pewnym sensie dwutorowa, z jednej strony Rosja jest przeciwna związkom Armenii z Zachodem, z drugiej - Armenia pozostaje najlepszym i najpewniejszym sojusznikiem Rosji. Osoby niechętne Armenii często określają ją mianem „niezatapialnego lotniskowca rosyjskiego na Bliskim Wschodzie.”

Po ludobójstwie na narodzie Ormiańskim w 1915 roku w Imperium Otomańskim wśród elit politycznych i zwykłych mieszkańców Armenii istniało przekonanie, że tylko Rosja jest w stanie zapewnić pełne bezpieczeństwo oraz że tylko Rosja będzie starać się wykorzystywać instrumenty polityki zagranicznej w celu ochrony Ormian ze strony Turcji. Te wydarzenia kładą się cieniem na świadomości historycznej Ormian i Turków oraz mają znaczący wpływ na sposób bezpośredni na ich działania w stosunku do narodu rosyjskiego . Rosja swoją polityką dąży do ochrony Armenii przed agresją ze strony Azerbejdżanu. Obszar, który poróżnił Azerów i Ormian i stał się terytorium zapalnym to Górski Karabach. Podstawowym celem polityki zagranicznej Armenii pozostaje rozwiązanie problemu Górskiego Karabachu. Władze armeńskie domagają się tu uwzględnienia zasady samostanowienia wobec ludności ormiańskiej, co stoi w sprzeczności z domaganiem się przez Azerbejdżan poszanowania własnej integralności terytorialnej . Konflikt karabachski stał się przedmiotem kontroli ze strony władz rosyjskich.

Pomimo, iż na terytorium Azerbejdżanu istnieją znaczne złoża surowców energetycznych, Rosja w tym konflikcie postanowiła poprzeć Armenię. Dodatkowo, w wyniku konfliktu, Armenia zmuszona była do zerwania kontaktów z Turcją, co zamknęło z kolei jej drogę        ku Europie oraz umożliwiło rozciągnięcie większej kontroli na tym obszarze przez prezydenta Rosji Wladimira Putina. W przypadku chęci rewanżu ze strony Azerbejdżanu istnieje prawdopodobieństwo, iż Rosja jest w stanie obronić Armenię przed agresją Azerbejdżanu dzięki dużej ilości stacjonujących tam rosyjskich baz wojskowych. Zapewnienie Armenii przez Rosję bezpieczeństwa na poziomie politycznym, stanowi równoczesne wzmocnienie bezpieczeństwa w zakresie gospodarki, wymiany handlowej oraz bezpieczeństwa energetycznego.        

Armenia nie wnosi sprzeciwu w zakresie utrzymywania poprawnych stosunków z UE i NATO. Inicjatywy w NATO „Partnership of Peace” oraz „Action Plan” w ramach Europejskiej Polityki Sąsiedztwa pokazują zainteresowanie państw Zachodu tym terenem. Również diaspora ormiańska koncentrująca się w Stanach Zjednoczonych wpływa na politykę władz armeńskich, inwestując w infrastrukturę komunikacyjną na terytorium Armenii. Podobnie Iran mimo swoich problemów związku na swój program nuklearny jest wstanie utrzymywać przyjazne stosunki między Teheranem a Erywaniem. Iran deklaruję życzliwość angażując się we wspólne irańsko-ormiańskie projekty energetyczne i transportowe .       

Kontakty te pozwalają Armenii na zachowanie minimum niezależności od Rosji. W przypadku gdyby zostały one pogłębione, suwerenność tego państwa mogłaby być większa, jednak władze rosyjskie uniemożliwiają to w znacznym stopniu . Chcąc zachować swoją strefę wpływów Rosja jest zdolna nawet do interwencji zbrojnej. T. Stępniewski wyróżnia dwa rodzaje polityki - soft i hard power - stosowaną przez Rosję w stosunku do państw WNP, w tym do Armenii. Pisze on również, iż od 1999-2003 roku Rosja stosuje politykę rozwoju stosunków na zasadzie bilateralnej, natomiast od 2003-2008, wraz zakończeniem prezydentury Putina, powraca do wcześniejszej koncepcji polityki integracji „różnych prędkości” . Jednym ze znamion tej polityki jest zawarcie porozumienia w zakresie pogłębionej współpracy w obszarze wojskowości i bezpieczeństwa, co pozwoliło na zacieśnienie relacji w latach 2004-2008. Soft i hard power stosowaną przez Federacje Rosyjską względem państw WNP ukazano w tabelach poniżej.

Tabela 8. Soft i hard power stosowane przez Federacje Rosyjską

Soft power    Hard power
Retoryka braterstwa    Niewycofywanie oddziałów wojskowych
Multilateralne instytucje oferując korzyści swym członkom    „Ekspansja paszportowa”
Inwestycje o znaczeniu strategicznym    Przejmowanie Infrastruktury
Ruch bezwizowy i otwarty rynek pracy    Różnicowanie cen surowców energetycznych
Ochrona reżimów autorytarnych    Embargo na ropę naftową i gaz ziemny
Model „suwerennej demokracji”, Decydowanie o obrazie świata w mediach    Sankcje handlowe (zakaz importu wina, warzyw, mięsa)
Źródło: T. Stępniewski, Geopolityka regionu Morza Czarnego…, s.101-102.

Tabela 9. Soft i hard power stosowane przez Federacje Rosyjską w ujęciu Agaty Włodkowskiej
Soft Power    Hard power
Promocja języka rosyjskiego na obszarze WNP    Użycie siły militarnej, obecność wojskowa
Wymiar kulturowy Wspieranie jednej ze stron konfliktu
Tworzenie organizacji pozarządowych    Integracje w sprawy wewnętrzne, naciski ekonomiczne
Źródło: A. Włodkowska, Wykorzystanie hard i soft power przez Federacje Rosyjską i Unię Europejską w regonie czarnomorskim, [w:] T. Kapuśniak (red.) Unia Europejska i Federacja Rosyjska wobec regionu Morza Czarnego, Lublin 2010, s. 61-65.

Stosowanie tych instrumentów przez Federację Rosyjską jest gwarantem stabilności tego obszaru oraz może mieć wpływ na podejmowanie przez rząd armeński decyzji, które będą z kolei sprzyjać polityce Rosji. Rosja poprzez udzielenie poparcia Armenii w konflikcie  o Górny Karabach stanowi podstawę do zapewnienia gwarancji bezpieczeństwa i stabilności tego obszaru. Silna ręka stabilizacyjna pomaga w zabezpieczaniu interesów Armenii z Azerbejdżanem i jest zabezpieczeniem na wypadek wznowienia konfliktu z Turcją. Poprawna polityka na poziomie międzynarodowym również znajduje odzwierciedlenie w obszarze wojskowości. Armenia, wstępując do Wspólnoty Niepodległych Państw w 1991 roku, wyraziła zgodę na stacjonowanie rosyjskich baz wojskowych na swoim obszarze. Między Armenią oraz Federacja Rosyjską istnieję współpraca w zakresie wojskowości poprzez organizowanie wspólnych ćwiczeń wojskowych, a także dostarczanie broni po cenach wewnątrzrosyjskich. Wydaje się jednak, że wpływy rosyjskie na tym obszarze uległy zmniejszeniu. Główną przyczyną jest przekonanie Moskwy, iż Armenia i tak nie ma możliwości wydostania się spod władzy rosyjskiej .


3.2    Płaszczyzna ekonomiczna (gospodarcza)

W latach 90-tych XX wieku Armenia, jako republika radziecka była jedną z najbogatszych i najważniejszych republik. Mogła poszczycić się dobrze rozwiniętym przemysłem oraz ciągłym wzrostem gospodarczym. Jednak konflikty z Turcją i Azerbejdżanem doprowadziły do zapaści ekonomicznej oraz do całkowitego uzależnienia od rosyjskiego sektora energetycznego. System dystrybucji energii elektrycznej w Armenii został sprywatyzowany w 2002 roku i zakupiony przez RAO JES-Rosja w roku 2005 . Ponadto, Armenia nie posiada własnych paliw kopalnianych, co generuje uzależnienie energetyczne od Rosji . Armenia nie posiadając dostępu do morza, więc musi korzystać z dostaw gazu ziemnego i ropy naftowej z terytoriów Federacji Rosyjskiej, co w oczywisty sposób prowadzi do podporządkowania Rosji. Armenia nie mogła brać również udział  w najważniejszych budowach na Zakaukaziu, które mogłyby odciąć nieco wpływy Rosji, tj. szlaki transportowe: ropociąg Baku-Tbilisi-Ceyhan, gazociąg Baku-Tbilisi-Erzerum oraz projektowana linia kolejowa Kars-Achalkalaki-Tbilisi-Baku .    

Gospodarka armeńska może poszczycić się dobrze rozwiniętym sektorem elektroenergetycznym. Armenia posiada, co prawda tylko jedną elektrownię atomową, znajdującą się w Mecamorze na Zakaukaziu, lecz stad może eksportować energię elektryczną na terytorium Iranu oraz Gruzji. Istnieją jednak przesłanki do zamknięcia elektrowni ze względów bezpieczeństwa. Takiej likwidacji żąda szczególnie Unia Europejska, która stawia na bezpieczeństwo ekologiczne. Zamknięcie elektrowni przyczyni się jednak do tego, iż Armenia nie będzie miała w swoim zasięgu żadnego wolnego źródła energii, które nie będzie pod kontrolą ośrodka decyzyjnego w Moskwie.                        
Rosja jest głównym importerem towarów do Armenii. Przedmiotami importu jest przede wszystkim najważniejszy surowiec gaz ziemny, ropa naftowa, wyroby tytoniowe oraz żywność. W odniesieniu do exportu Rosja plasuje się zaraz za państwami Unii Europejskiej. Wskaźnik importu w 2006 roku wyniósł 1,9 mld dolarów, natomiast eksport 1,01 mld dolarów . W tabelach poniżej przedstawiono import oraz eksport Armenii w 2008 roku.


Tabela 10. Import Armenii w 2008 roku
Główni partnerzy    Wartość udziału w proc.
UE    29,7
Rosja    20,4
Chiny    9,2
Ukraina    7,6
Turcja    6,5
Źródło: Źródło: A. Moraczewska, Etiologia nieskutecznej…, [w:] T. Kapuśniak (red.), Wspólnota Niepodległych Państw…, s. 30.

Tabela 11. Eksport Armenii w 2008 roku
Główni Partnerzy    Wartość udziału w proc.
Unia Europejska    54,6
Rosja    20,3
Gruzja    7,3
Stany Zjednoczone    4,9
Iran    2,3
Źródło: Ibidem.


Armenia jest całkowicie uzależniona od dostaw surowców energetycznych                  w szczególności od Federacji Rosyjskiej. Armenia posiada na swoim terytorium tylko niewielkie złoża miedzi, boksytów i złota,  jak również niewielkie zasoby surowców budowlanych, minerałów i metali: miedzi i molibdenu, marmuru, bazaltu, granitu, perłowca, ołowiu, boksytów, cynku, złota i srebra, rud żelaza . Najistotniejsze znaczenie dla gospodarki Armenii, a w szczególności dla sektora energetycznego, ma gaz ziemny. Do wojny sierpniowej w 2008 roku gaz importowany był z terytoriów Rosji. Jednak liczne napięcia na linii Moskwa-Tbilisi wymusiły na rządzie Armenii zmianę kierunku polityki energetycznej. Wszelkie nieporozumienia pomiędzy Rosją a Gruzją wpływały na odcięcie dostaw gazu dla Armenii.

Władze Armenii, w chęci, chociaż częściowego uniezależnienia się od dostaw gazu       i ropy z Rosji dążyły do budowy gazociągu z Iranu. Pierwszy odcinek gazociągu otworzono    w marcu 2007 roku. Mimo tego Armenia nie zdołała uniezależnić się od czynnika rosyjskiego. Armenia nawiązała z Rosją porozumienie, w wyniku, którego odcinek gazociągu Iran-Armenia został przekazany rosyjskiemu Gazpromowi. Władze rosyjskie przekonały armeński rząd do tej decyzji poprzez zapewnienie gwarancji stałej ceny gazu przez okres kilku miesięcy. Przejęcie części gazociągu było kolejnym sukcesem przemyślanej polityki ekonomicznej w stosunku do Armenii.

Również inne sektory gospodarki Armenii podlegają ośrodkowi decyzyjnemu na Kremlu. Jedyna elektrownia atomowa na Kaukazie Południowym, hydroelektrownia oraz przedsiębiorstwa Elektryczne Sieci Armenii są w całkowitym posiadaniu rosyjskiej spółki RAO JES.  Ingerencje Rosji w armeńską gospodarkę powodują to, iż Armenia musi stosować politykę zagraniczna niezakłócającą obustronnych stosunków. Zakłócenie relacji stanowi podstawę do zerwania stosunków dyplomatycznych na poziomie gospodarczym, co wiąże się z kolei kryzysem gospodarczym oraz potencjalnym bankructwem Armenii.


3.3    Płaszczyzna kulturowo-społeczna

Wpływ Rosji na Armenię zaznacza się także w sferze religijnej. W Armenii najwięcej wyznawców posiada Apostolski Kościół Ormiański, który stanowi ponad 94 % wszystkich wiernych. Drugą religią w Armenii jest katolicyzm, który stanowi jednak tylko około 3%. Inne religie to protestantyzm - około 2%, islam ponad 1% .        

Rosja wpływa na społeczeństwo ormiańskie, dając zatrudnienie dużej liczbie obywateli Armenii. Polityka paszportyzacji Federacji Rosyjskiej umożliwia obywatelom Rosji uzyskanie paszportu w zamian za osiedlenie się na terytorium Rosji. Ormanie mogą korzystać ze swoich praw na terytorium Rosji oraz podejmować legalnie pracę, natomiast Rosja podnosi swój wskaźnik demograficzny, który nie jest korzystny. Duża cześć mniejszości rosyjskiej żyje na obszarze dawnych republik Związku Radzieckiego, a w wyniku konfliktu karabaskiego duża część mniejszości ormiańskiej wyjechała i osiedliła się na terenach Rosji, co również pozwala Rosji kontrolowanie obywateli Armenii.         
Władze rosyjskie bronią Armenię przed niebezpieczeństwem zewnątrz oraz przed krytyką Unii Europejskiej. Krytyka dotyczy głównie łamania zasad demokracji. Obserwowane są jednak oznaki nacjonalizmu oraz nastrojów antyrosyjskich w społeczeństwie armeńskim. Obywatele Armenii stają się ofiarami represji ze strony Rosjan, aktów agresji takich jak pobicia, zabójstwa oraz prześladowania. W tabelach poniżej przedstawiono liczebność narodu armeńskiego według spisu powszechnego z 1989 roku i w tym kontekście mniejszość rosyjską w Armenii.



Tabela 12.Naród armeński według spisu powszechnego z 1989 roku.
Naród    Ogółem    We własnej republice związkowej    Poza własną republiką związkową
Ormianie    4623
100%    3 084
66,7%    1 539
33,3%
Źródło: T. Szyszlak, System ochrony mniejszości…, [w:] T. Kapuśniak (red.), Wspólnota Niepodległych Państw, fragmegracja…, s. 174.


Tabela 13. Mniejszość rosyjska w Armenii (w tys.)
Państwo    1989    2002    Saldo( 1989= 100%)
Armenia    52
1,6%    14
0,5%    -38
(-73%)
Źródło: Ibidem, s.172-173.