Urszula Róg: Reżim Czerwonych Khmerów w Kambodży

 „Przykład niespotykanego ludobójstwa”, ,,krwawa łaźnia”, ,,największa rzeź w historii” - to tylko niektóre z określeń odnoszących się do wydarzeń jakie miały miejsce w państwie  o nazwie Demokratyczna Kampucza. Reżim Czerwonych Khmerów kierowany przez Pol Pota przeszedł do historii jako jedna z najbardziej krwawych dyktatur skierowanych  przeciwko swoim obywatelom. Czystki i ludobójstwo dokonane w Kambodży w ciągu pięciu lat panowania Czerwonych Khmerów pochłonęły jedną czwartą ludności kraju. Źródła podają, że liczba ofiar reżimu w proporcji do całkowitej populacji kraju jest wyższa niż w jakimkolwiek innym kraju na świecie we współczesnej historii. Zbrodnicza utopia z lat 1975-79 pochłonęła prawie 2 mln  ludzkich istnień.

Mityczne korzenie państwowości khmerskiej sięgają pierwszego stulecia naszej ery, gdy hinduski bramin Kaundinyi założył państwo Funan[1]. Jednak nowożytne państw khmerskie Kambu-ja ma swój początek dopiero w IX wieku, kiedy to jeden z khmerskich wodzów Jayavarman II proklamuje powstanie zjednoczonego cesarstwa, rządzonego przez devaraja – boga-króla[2]. Wtedy również pojawiła się nazwa Kampuczea (Kambodża)[3]) , wywodząca się od legendarnego władcy – Kambudża lub Kambudżadesza[4]. W końcu XIV wieku wielkie programy budowlane oraz polityka zagraniczna prowadzona przez bogów-królów przyczyniła się do stopniowego upadku państwa.

Kolonialna ekspansja Francji w Indochinach rozpoczęła się wraz z końcem lat pięćdziesiątych XIX wieku. Kambodża była osłabiona nieudolnymi rządami oraz nieefektywnym funkcjonowaniem aparatu administracyjnego[5]. W 1887 roku została włączona do utworzonej wówczas jednostki polityczno-administracyjnej – Indochin Francuskich. Francja jako protektor nie było zbytnio represyjna. Kolonializm w wydaniu francuskim nie starał się zbytnio forsować modernizacji, co w praktyce oznaczało, że tolerował plagę korupcji, niezwykle charakterystyczną dla Kambodży, skostnienie systemu nauczania, czy wielożeństwo. Warto dodać, iż większość francuskich urzędników wysyłano do Kambodży na zasadzie selekcji negatywnej. Spośród miejscowych Francuzi woleli zatrudniać w administracji kambodżańskiej Wietnamczyków niż Khmerów, co nasilało antagonizmy narodowe[6].

Pod koniec lat trzydziestych XX wieku, zaczęły powstawać khmerskie ugrupowania nacjonalistyczne, inspirowane przez Khmer Krom, etnicznych Khmerów zamieszkujących Deltę Mekongu w południowym Wietnamie. Przywódcami pierwszego zorganizowanego ruchu tzw. Khmer Issarak (Wolny Khmer) zostali Son Ngoc Than i Pach Chhoeun. Członkowie ruchu podróżowali po kraju odwiedzając wiejskie świątynie buddyjskie (wat), gdzie szerzyli antyfrancuską propagandę[7].

W wyniku niemieckiej inwazji na Francję, w 1940 roku na terytorium Kambodży, zostały rozlokowane wojska japońskie. W marcu 1945 roku Japonia całkowicie usunęła z terytorium państwa kambodżańskiego francuską administrację. Nastał sześciomiesięczny okres niepodległości państwa, respektowanej przez Japończyków. W październiku 1945 roku wojska francuskie ponownie zajęły Kambodżę, która w 1946 roku uzyskała unię wewnętrzną, a w 1948 roku niepodległość, pozostając w ramach Unii Francuskiej. Ostatecznie Francja zwróciła Kambodży niepodległość 9 kwietnia 1953 roku, przekazując rządowi kambodżańskiemu kompetencje w sprawach wojskowych, ekonomicznych, finansowych i sądowych.

Niezwykle istotnym wydarzeniem była konferencja genewska w 1954 roku, kończąca I wojnę indochińską i mająca na celu stworzyć fundamenty trwałego pokoju w tym rejonie świata. Jeden z układów genewskich dotyczył właśnie Kambodży. Konferencja między innymi potwierdziła neutralność i integralność terytorialną Kambodży oraz gwarantowała wycofanie operujących z jej terytorium partyzantów Viet Minhu[8]. Część kambodżańskich komunistów uważała jednak porozumienie genewskie jako zdradę ze strony Hanoi. Niektórzy z nich, jak radykalnie lewicowe siły Khmer Issarak zostali włączeni do armii królewskiej, inni pozostali w dżungli i w przyszłości dali początek ruchowi Czerwonych Khmerów.

Aby w pełni zrozumieć skomplikowany splot wydarzeń kambodżańskiej wojny domowej należy zwrócić uwagę zarówno na sytuację polityczną jaka panowała na Półwyspie Indochińskich w latach 1968-1969 jak również, co często bywa pomijane w literaturze, istnienie ultra komunistycznego kambodżańskiego ruch Czerwonych Khmerów[9] i ich relacji z Wietnamem Północnym i Chińską Republiką Ludową. W 1969 roku trudno było przypuszczać, aby kierowane przez Pol Pota (jego prawdziwie nazwisko brzmiało Saloth Sar) ugrupowanie mogło kiedykolwiek odcisnąć piętno na dziejach Kambodży. Niemniej ruch khmerski miał już za sobą długą historię, a od 1967 roku rozpoczął własną wojnę przeciwko państwu Kambodży[10]. Należy także dodać, że Czerwoni Khmerzy objęli władzę w specyficznym, także ekonomicznym, kontekście międzynarodowym. Światowy kryzys gospodarczy, spowodowany bliskowschodnią wojną październikową i w jej następstwie podwyżką cen ropy naftowej przyczynił się do podkreślania przez kraje socjalistyczne, recesji i bezrobocia w państwach kapitalistycznych. Do przywódców Czerwonych Khmerów docierały również informacje o drastycznym pogorszeniu się kondycji gospodarczej nienaftowych krajów Trzeciego Świata.

W 1969 roku król w obliczu skomplikowanej sytuacji międzynarodowej powołał prawicowy rząd ocalenia z generałem Lon Nolem jako premierem. Lon Nol pod nieobecność króla dokonał zamachu stanu w styczniu 1970 roku. Rozpoczęła się walka o władzę w państwie, którą zakończyło wkroczenie Czerwonych Khmerów do stolicy Phnom Penh 17 kwietnia 1975 roku. Był to ostatni etap walki zbrojnej rewolucji kambodżańskiej, co oznaczało początek realizacji wymarzonej wizji rewolucji społecznej, która miała zmienić oblicze polityczne, społeczne i ekonomiczne Kambodży.

Kambodża pod rządami Czerwonych Khmerów prowadziła najbardziej ekstremalną politykę wewnętrzną, jaką zna współczesny świat, co odzwierciedlało się nie tylko w masowych represjach, ale również w likwidacji instytucji kulturalnych, społecznych czy ekonomicznych, bez których nie jest możliwe funkcjonowanie państwa. Najważniejszą decyzją nowej kambodżańskiej administracji wojskowej była ewakuacja miast. Przymusowa deportacja objęła w skali kraju od 37 do 46,2% populacji[11]. Dla Czerwonych Khmerów miasta stanowiły kulminację wszelkiego zła. Negatywny wizerunek miast był pośrednio związany z wpływami zachodnioeuropejskimi oraz północnoamerykańskimi. Wielka akcja oczyszczania podjęta przez nowe władze miała za zadanie usunięcie brudu moralnego miast, ich zdemoralizowanych elementów. Temu zepsuciu moralnemu miast, rewolucja przeciwstawiała powrót do wiejskiej czystości. Jej podstawę stanowił kodeks moralny ujęty w dwunastu zaleceniach[12]. „Nowe” społeczeństwo zostało podzielone na dwie kategorie: pracheachon, czyli lud (czytaj: chłopi), i anou-pracheachon, pod-lud, w skład którego weszli, między innymi: mnisi, urzędnicy, studenci. Nową elitę kambodżańskiej zbiorowości podzielono na stuosobowe grupy (kromy), które w kilka tworzyły wsie (phun). Na czele tak ułożonego społecznego porządku stała tajemnicza organizacja zwana Angkar Leu, kierowana przez chłopów-analfabetów[13]. Istotnymi rozporządzeniami nowej administracji były także: odrzucenie wszelkiej obcej pomocy, likwidacja pieniądza, odizolowanie komunikacyjne Kambodży od reszty świata oraz wysiedlenie z kraju wszystkich cudzoziemców. Bezwzględna polityka wewnętrzna, postrzegana jako ludobójcza, mogła być kontynuowana przez reżim, gdyż ówczesna Kambodża działała w ramach określonej globalnej sytuacji, która gwarantowała jej bezkarność wobec własnych obywateli. Czerwnokhmerska Kambodża była państwem ignorującym wpływ środowiska międzynarodowego.

Osoby „podejrzane” zabierało się celem przesłuchania do licznych więzień, które w rzeczywistości były miejscami kaźni dla tysięcy osób. Największym z nich było Więzienie Bezpieczeństwa 21 w Tuol Sleng, dawnej szkole w stołecznym Phnom Penh, działające w latach 1975–1979, kierowane przez Kainga Gueka Eava, znanego jako „Towarzysz Duch”. Po przybyciu do miejsca, z którego nie było drogi powrotnej, każdy więzień był fotografowany[14] i otrzymywał odpowiedni numer, zapisany następnie na ścianie, po czym w ciągu kilku dni zostawał poddany nieludzkim torturom (elektrowstrząsy, upuszczanie krwi, duszenie, przypalanie), mającym wymusić przyznanie się do najczęściej absurdalnej i niedorzecznej winy (na przykład pisanie listów do ukochanej). Zabitych chowano w masowych grobach, które ze względu na wielkość otrzymały miano „pól śmierci"[15]. Z około 16 tysięcy uwięzionych w Tuol Sleng przeżyło tylko siedem osób.

Nieustannie zastraszani i niedożywieni chłopi nie stali się wydajnymi pracownikami rolnymi. Cofając się do prymitywnych metod produkcji, Kambodża nie osiągała zakładanych plonów ryżu, a więc samowystarczalności i dobrobytu. Dodatkowo armia khmerska odnosiła coraz częstsze porażki w przygranicznych walkach z Wietnamczykami (drogi obu tych państw rozeszły się, głównie poprzez rozbieżne poglądy dotyczące przyszłości ich partii komunistycznych, zbliżenie Demokratycznej Kampuczy i Chińskiej Republiki Ludowej, a później, już po dojściu Khmerów do władzy, także ze względu na prześladowania ludności wietnamskiej mieszkającej w Kambodży). W 1978 roku rozpoczął się proces „oczyszczania” partii z „niepożądanych i wrogich elementów”, które nie przyniosło jednak efektów. Opozycja rosła w siłę i już w tym samym roku powstał Zjednoczony Front Ocalenia Narodowego Kampuczy. Armia wietnamska 7 stycznia 1979 roku, współdziałając z oddziałami antykhmerskiego powstania, pod wodzą byłego dowódcy 4. Dywizji Piechoty Henga Samrina, zajęła Phnom Penh. Tego dnia zakończyła się stara-nowa era Pol Pota i Czerwonych Khmerów.

O ile Pol Pot uniknął kary za popełnione zbrodnie, gdyż zmarł w dżungli w 1998 roku, jego współtowarzysze zostali doprowadzeni przed oblicze międzynarodowego wymiaru sprawiedliwości. W 2003 roku został powołany do życia Trybunał ONZ ds. zbrodni popełnionych przez Czerwonych Khmerów, które rozpoczął swoją pracę w lipcu 2006 roku. Pierwszym wyrokiem Trybunału było skazanie w 2010 roku na karę 35 lat wiezienia byłego szefa więzienia-katowni, Kainga Gueka Eava zwanego "Towarzyszem Duchem". Wspierany przez ONZ trybunał w Phnom Penh uznał, że "Duch" jako szef więzienia Tuol Sleng przyczynił się do śmierci 14 tys. ludzi. Został uznany za winnego między innymi: morderstw, tortur oraz zbrodni przeciwko ludzkości. W 2011 roku na ławie oskarżonych zasiedli: Noun Chea, zwany Bratem Numer Dwa, prawa ręka przywódcy Czerwonych Khmerów Pol Pota; były prezydent Kambodży Khieu Samphan oraz były minister spraw zagranicznych Ieng Sary. Z uwagi na podeszły wiek i stan zdrowia oskarżonych międzynarodowy trybunał zdecydował się podzielić sprawę na kilka procesów w nadziei, że przynajmniej w jednym z nich uda się sprawnie wydać wyrok skazujący. W przypadku czwartej oskarżonej Ieng Thirith, która pełniła funkcję ministra ds. społecznych, Trybunał uznał, że stan zdrowia (choroba Alzheimera) nie pozwala na postawienie jej przed obliczem sprawiedliwości[16].

Temat rządów Czerwonych Khmerów jest trudny. Do dnia dzisiejszego oprawcy żyją obok swoich ofiar. Wielu zbrodni jeszcze nie rozliczono, katów nie osądzono i możliwe, że nie stanie się to nigdy. Pojawiają się także zarzuty dotyczące prac Trybunału. Wobec kambodżańskich sędziów pojawiły się oskarżenia o korupcję. Niemiecki sędzia śledczy Siegfried Blunk odszedł ze stanowiska, uznawszy, że niezależność Trybunału nie jest zagwarantowana. To samo zrobiła Theary Seng, najbardziej znana przedstawicielka ofiar ( rodzice Theary Seng zostali zamordowani przez fanatyków Pol Pota), nazywana „córką Pól Śmierci”. Była oskarżycielem posiłkowym, uznała jednak, że proces zmienił się w polityczny teatr i zrezygnowała ze swojego statusu. Nie ma w Kambodży woli politycznej, aby osądzić pozostałych sędziwych dziś ludobójców. Jednak istotna jest pamięć o tragicznej przeszłości, którą z pewnością utrwalą w świadomości społecznej toczące się obecnie procesy i jednocześnie będą ostrzeżeniem dla ideologicznych fanatyków.

Bibliografia:

1. Audric J., Angkor i Imperium Khemrskie, Warszawa 1979

2. Bulletin du GRUNK nr 207/75

3. Cambodia. A Matter of Survival, pod red. M.Wright, Chicago 1989

4. Detyna T., Kambodża w okresie gwałtownych przemian społecznych i politycznych oraz polskie reakcje na wydareznia w tym kraju, Opole 2010,

5. Domarańczyk Z., Kampucza. Godzina zero, Warszawa 1981

6. Jelonek A.W., Rewolucja Czerwonych Khmerów 1975-1978. Studium autarkicznego rozwoju, Warszawa 1999

7. Ostaszewski P., Kambodża. Zapomniana wojna 1970-1975, Toruń 2003

8. “Przywódcy Czerwonych Khmerów przed sądem”, http://wyborcza.pl/1,86709,10679430,Przywodcy_Czerwonych_Khmerow_przed_sadem.html#ixzz1xLMkokhQ, dostęp: 02.06.2012 r.

9. Śliwiński M., Zbrodnia – kłamstwo – amnezja. Rewolucja Czerwonych Khmerów w Kambodży, Warszawa 1998

Przypisy:

[1] Cambodia. A Matter of Survival, pod red. M.Wright, Chicago 1989, s.4

[2] A.W. Jelonek, Rewolucja Czerwonych Khmerów 1975-1978. Studium autarkicznego rozwoju, Warszawa 1999, s.32

[3] Czerwoni Khmerzy oraz prowietnamskie władze w Phnom Penh uważały nazwę ‘’Kambodża” za efekt francuskiego kolonializmu, akceptując jako jedynie uzasadnioną historycznie nazwę ‘’Kampucza”.

[4] J.Audric, Angkor i Imperium Khemrskie, Warszawa 1979, s.23

[5] Pol Pot przyznał, iż Francja uchroniła Kambodżę od całkowitego zniknięcia z mapy politycznej świata jako państwa

[6] T.Detyna, Kambodża w okresie gwałtownych przemian społecznych i politycznych oraz polskie reakcje na wydareznia w tym kraju, Opole 2010, s.46

[7] A.W. Jelonek, op.cit., s.33

[8] A.W.Jelonek, op.cit., 34-35

[9] Czerwoni Khmerzy – czyli Komunistyczna Partia Kampuczy, została utworzona na kongresie 30 września 1960 roku, w wyniku przekształcenia Partii Ludowo-Rewolucyjnej Kampuczy. W Komitecie Centralnym tzw. rewolucyjnej Organizacji – Angkar znaleźli się: Saloth Sar (Pol Pot), Ieng Sary i Koy Thoun. Walka frakcyjna w partii między odłamem wiejskim, prowietnamskim i miejskim, nacjonalistycznym, zakończyła się zdominowaniem partii przez tzw. grupę paryską oraz wyborem w 1963 roku Saloth Sara ba sekretarza partii.

[10] P.Ostaszewski, Kambodża. Zapomniana wojna 1970-1975, Toruń 2003, s. 108-109

[11] M. Śliwiński, Zbrodnia – kłamstwo – amnezja. Rewolucja Czerwonych Khmerów w Kambodży, Warszawa 1998, s.69

[12] Mówił on : 1.będziesz kochał robotników i chłopów, czcił ich i służył im; 2.będziesz służył ludowi, gdziekolwiek jesteś, całym swoim sercem I umysłem; 3.będziesz szanował lud, nie przynosząc uszczerbku jego interesom, nie dotkniesz jego własności i upraw, nie przywłaszczysz sobie nawet tyle co jedno ziarno pieprzu i nie powiesz nawet jednego złego słowa przeciwko nim; 4.będziesz błagał lud o wybaczenie, jeśli popełnisz błąd w zachowaniu wobec niego. Jeśli narazisz na szwank interesy ludu, wynagrodzisz mu wszelkie straty; 5.będziesz szanował prawa ludu w mowie, śnie, idąc, stojąc, siedząc, w powadze i radości; 6.nie uczynisz niczego niewłaściwego wobec kobiety; 7.w jedzeniu i piciu ograniczysz się jedynie do rewolucyjnych produktów; 8.nigdy nie będziesz uprawiał hazardu; 9.nie dotniesz pieniędzy ludu. Nie położysz ręki nawet na jednym ziarnku ryżu czy tabletce leku, będących własnością państwa czy ministerstwa; 10.będziesz zachowywał się łagodnie wobec ludu pracującego i klasy robotniczej oraz wszystkich obywateli. Wobec wrogów, amerykańskich imperialistów i ich marionetek będziesz podsycał swą nienawiść; 11.będziesz wspierał pracę ludu i kochał jej owoce; 12.będziesz walczył z determinacją i poświęceniem z każdym nowym wrogiem, przeciwnością, gotowy złożyć wszystko, nawet własne życie dla ludu, robotników i chłopów, rewolucji i Organizacji. Por. Bulletin du GRUNK nr 207/75, s.1

[13] Z.Domarańczyk, Kampucza. Godzina zero, Warszawa 1981, s.173

[14] Fotografie te można obejrzeć na stronie: tuolsleng.com. stanowią one po dzień dzisiejszy dowód ogromu zbrodni popełnionych przez Czerwonych Khmerów

[15] Największe to Choeung Ek, gdzie pochowano prawie 9 tysięcy ciał.

[16] “Przywódcy Czerwonych Khmerów przed sądem”, http://wyborcza.pl/1,86709,10679430,Przywodcy_Czerwonych_Khmerow_przed_sadem.html#ixzz1xLMkokhQ, dostęp: 02.06.2012 r.