Analiza uwarunkowań stosunków polsko-ukraińskich

• polska
• polska-ukraina
• stosunki międzynarodowe
• stosunki polsko-ukrainskie
• ukraina
• ukraińsko-polskie
• uwarunkowania stosunków polska-ukraina
• _wschod24

Zbigniew Ciosek: Uwarunkowania polityki zagranicznej RP wobec Ukrainy

W poniższym szkicu autor dokonuje krótkiego przeglądu uwarunkowań stosunków polsko-ukraińskich, zastanawiając się nad aspektami wewnętrznymi oraz międzynarodowymi ważnymi dla kształtowania wzajemnych relacji. Pracę wieńczą syntetyczne wnioski, w których zwrócono uwagę na kluczowe aspekty kontaktów Polski z Ukrainą.

1. Wyznaczniki wewnętrznej funkcji państwa

• Czynniki naturalno-demograficzne

 Wielkość i ludność Polski i Ukrainy są porównywalne, powierzchnia liczona w tysiącach kilometrów kwadratowych wynosi odpowiednio dla Polski 312, dla Ukrainy 603. Ludność Polski to 38 milionów mieszkańców, a Ukrainy 48 milionów. Oba kraje położone są w Europie Środkowo-Wschodniej, i w tym aspekcie należy badać ich odniesienie do państw sąsiednich. Pozycja demograficzno-ludnościowa Polski i Ukrainy jest podobna – w skali regionalnej są to największe i najludniejsze państwa wspomnianego regionu, nie licząc Rosji. W skali europejskiej są to państwa duże i ludne, znajdujące się w pierwszej dziesiątce państw. Natomiast w skali światowej potencjał ludnościowy obu państw nie jest znaczący.
 
• Czynniki gospodarcze

 Produkt krajowy brutto liczony według parytetu siły nabywczej (purchasing power parity) na mieszkańca Polski wynosi ponad 12 tysięcy dolarów a Ukrainy wynosi 6,5 tysiąca. Zapóźnienie gospodarcze Ukrainy względem Polski jest znaczące, a uwarunkowane jest zarówno względami historycznymi, jak i stanowi następstwo braku szybkich reform gospodarczych po uzyskaniu niepodległości. Sytuacji tej nie powinien przesłaniać nawet fakt istnienia na Ukrainie stosunkowo silnych przedsiębiorstw (zwłaszcza na uprzemysłowionym wschodzie kraju).
 W odniesieniu do regionu Polska jest krajem o największym potencjale gospodarczym, jednak zauważyć trzeba, że wiele państw regionu rozwija się szybciej, ma niższe współczynniki bezrobocia, a co najważniejsze ich PKB liczony per capita jest znacznie wyższy niż w Polsce. Tym niemniej zarówno Polska jak i Ukraina stanowią ważne gospodarki zarówno w regionie jak i w Europie, choć porównanie z gospodarkami państw starej UE jest wciąż niemożliwe. W skali światowej gospodarki Polski i Ukrainy nie osiągają znaczącej pozycji.
 
• Czynniki osobowościowo-społeczne

• Czynniki społeczne

 Zauważyć należy podobieństwo języków polskiego i ukraińskiego oraz słowiańskie pochodzenie obu nacji. Istnieje także wiele podobieństw w charakterze narodowym, ale równocześnie między Polakami i Ukraińcami odczuwalne są zaszłości, resentymenty i uprzedzenia historyczne. Ponadto ważnym czynnikiem różnicującym jest skala oddziaływania na społeczeństwo systemu totalitarnego (w postaci komunizmu radzieckiego): tu także widach różnicę wynikającą z jego łagodniejszej wersji w krajach satelickich niż w republikach związkowych ZSRR. Na Ukrainie w większym stopniu widoczne są pozostałości mentalne systemu komunistycznego i indoktrynacji ideologią sowiecką określane mianem “syndromu homo sovieticus”.
 
• Czynniki osobowościowe

 Bardzo duże znaczenie dla analizowanego zagadnienia ma zupełnie inny charakter klasy politycznej i przywódców obu państw, przy czym rozróżnić należy sytuację sprzed i po pomarańczowej rewolucji.
 Przed 2004 rokiem przywódcy obu państw zajmowali odmienną pozycję: prezydent RP Aleksander Kwaśniewski działał w ramach konstytucyjnych uprawnień w demokratycznym państwie prawa, natomiast były lider Ukrainy Leonid Kuczma oskarżany był niejednokrotnie o działanie na pograniczu prawa, a także niejednokrotnie o jego łamanie, ograniczanie swobód obywatelskich, działanie pod wpływem i naciskiem władz Rosji i grup biznesowych. Zauważyć jednak należy, że obu polityków łączyły dobre stosunki osobiste, niejednokrotnie wręcz deklarowana przyjaźń, co było nie bez znaczenia dla analizowanego tematu.
Zarówno w skali regionu jak i kontynentu Polska i Ukraina do niedawna należały w dziedzinie systemu sprawowania władzy do odmiennych kategorii. Polska od początku reform wzorowała się na liberalnych demokracjach zachodnich, natomiast Ukraina do niedawna zdawała się podążać drogą charakterystyczną dla większości byłych republik radzieckich. W skali światowej Polska jawiła się jako państwo demokratyczne, a Ukraina jako państwo demokracji oligarchicznej.
Obecnie sytuacja uległa jak się wydaje daleko idącej przemianie. Jak jednak układać się będą wzajemne relacje Lecha Kaczyńskiego (którego otoczenie polityczne wysuwa zresztą pod adresem Kwaśniewskiego zarzuty nieco podobne jak te formułowane wobec Kuczmy) i mającego demokratyczną legitymizację i korzystny „wizerunek” Wiktora Juszczenki oraz w jaki sposób wpłynie to na kształt relacji polsko-ukraińskich – trudno jest na razie przewidzieć.
 
• Czynniki polityczno-ustrojowe

Badanie systemu politycznego na podstawie analizy konstytucji pokazuje pewne odmienności pomiędzy Polską a Ukrainą, państwo ukraińskie opiera się na silnej władzy prezydenckiej oraz kompetencjach administracji prezydenta, rola parlamentu jest ograniczona. Polska jest natomiast republiką parlamentarno-gabinetową, a rola prezydenta i jego kompetencje są mocno ograniczone.
Analiza funkcjonowania systemu politycznego obu republik pokazuje jeszcze większe różnice w praktyce. System partyjny na Ukrainie do niedawna można było uznać za słabo wykształcony, a opozycja miała problem w dostępie do środków masowego przekazu. Podobnie jak w przypadku czynników społecznych i osobowościowych można było zauważyć ciążenie Polski do demokracji liberalnych zachodniej Europy, a Ukrainy do modelu kształtującego się w państwach WNP.
 „Pomarańczowa rewolucja” na Ukrainie oraz będąca jednym z jej następstw reforma konstytucyjna o wciąż jeszcze nieprzesądzonym ostatecznie kształcie z jednej strony, oraz przymiarki do noweli konstytucji polskiej z drugiej sprawiają, że systemy polityczne obu państw mogą ulec pewnemu zbliżeniu.
W skali światowej oba państwa można w każdym razie uznać za republiki o stosunkowo wysokich standardach demokratycznych.

{mospagebreak} 

2. Wyznaczniki zewnętrznej funkcji państwa

• Międzynarodowy układ sił

 Pozycja międzynarodowa Polski i Ukrainy jest w pewnym sensie analogiczna w odniesieniu do wybranego bloku państw. Polska jest członkiem UE i sojusznikiem USA. Podobnie Ukraina jest członkiem WNP i partnerem USA. Oba państwa są krajami dużymi i liczącymi się w swoich ugrupowaniach. W skali regionu Europy Środkowej pozycja Polski jest silniejsza, gdyż jest ona pionierem przemian oraz członkiem UE. W skali europejskiej podobnie pozycja Polski wydaje się być większa, natomiast w skali światowej oba państwa odgrywają podobną rolę.
 Czy „opcja prozachodnia”, jaka zdobyła na Ukrainie przewagę po wydarzeniach końca 2004 roku zdobędzie trwałą przewagę i jaki to wywrze wpływ na regionalny układ sił – jest przedwcześnie przesądzać, zwłaszcza zanim poznamy rozstrzygnięcie wyborów parlamentarnych na Ukrainie (marzec 2006 rok). Na sytuację wpłynęło by zapewne również projektowane zacieśnienie więzów między Ukrainą a NATO: projekt ten ma poparcie elit obecnie rządzących Ukrainą, lecz nie cieszy się dużą popularnością w ukraińskim społeczeństwie.
 
• Dostępność zasobów produkcji

 Gospodarki obu państw są w dużym stopniu uzależnione od surowców energetycznych z importu, jednak podobnie oba państwa mają też duże zasoby swoich własnych surowców. Uzależnienie surowcowe od Rosji jest jednym z ważnych czynników wpływających na politykę obu państw (w większym jednak stopniu dotyczy to Ukrainy).
 Infrastruktura gospodarcza Polski jest bardziej rozwinięta niż ukraińska. W skali regionalnej Polska zalicza się do państw bardziej rozwiniętych, w skali europejskiej oba państwa dzieli dystans do państw starej UE, jednak dystans ten jest różnej wielkości. W skali światowej oba państwa można klasyfikować jako państwa transformacji.
 
• Bezpieczeństwo regionalne

 Rozwijana od początku transformacji współpraca w dziedzinach bezpieczeństwa i obronności stanowi czynnik wpływający pozytywnie na bezpieczeństwo w regionie. Pomimo obserwowanych od czasu do czasu tarć (zakaz importu polskich produktów do Rosji, spór wokół rosyjskiej floty czarnomorskiej stacjonującej na ukraińskim Krymie, kryzysy gazowe w stosunkach Polski z Rosją i Ukrainy z Rosją itd.), żadne z omawianych państw nie prowadzi znaczących sporów terytorialnych ani nie pozostaje w poważnym konflikcie z innym sąsiadującym państwem. Współpraca regionalna oraz kontynentalna rozwija się przy aktywnym udziale obu państw.
Należy zauważyć, ze omawiane państwa nie pełnią roli samodzielnego gwaranta czy stabilizatora bezpieczeństwa regionalnego. Oba państwa uczestniczą w europejskim mechanizmie zbiorowego bezpieczeństwa oraz aktywnie biorą udział w koalicji z USA w działaniach związanych ze zwalczaniem światowego terroryzmu.
 
• Pozycja i aktywność w organizacjach międzynarodowych

 Oba państwa należą zarówno do ONZ, OBWE oraz Rady Europy. Polska jest członkiem NATO i UE, Ukraina współpracuje z tymi organizacjami, a ponadto jest członkiem WNP i niektórych innych organizacji integracyjnych na przestrzeni poradzieckiej. Pozycja Polski w UE jest dosyć mocna ze względu na wielkość państwa, do pewnego stopnia analogicznie mogłoby być w relacjach Ukrainy z WNP, jednak ze względów politycznych Ukraina odnosi się zasadniczo nieufnie do tego projektu.
 Pozycja obu państw wobec NATO wydaje się nabierać większego znaczenia ze względu na bliską współpracę z USA. W skali światowej pozycja i aktywność Polski i Ukrainy w organizacjach międzynarodowych jest co najwyżej przeciętna.
 
• Międzynarodowy autorytet państwa

Autorytet omawianych państw wobec siebie należy uznać raczej za nierównoważny. Ukraina uznaje Polskę za orędownika swoich spraw w organizacjach europejskich i stara się naśladować niektóre polskie reformy; dla Polski z kolei bliskie kontakty z południowo-wschodnim sąsiadem mogą być narzędziem wpływającym na podniesienie jej pozycji przynajmniej w regionie.
 Nie należy jednak lekceważyć faktu, że Ukraina rządzona przez Wiktora Juszczenkę także próbuje zaznaczyć silniej swoją pozycję, angażując się np. w rozwiązanie konfliktu w Naddniestrzu, wspierając Gruzję, pośrednicząc w kontaktach polsko-białoruskich, biorąc udział w inicjatywach regionalnych (Wspólnota Demokratycznego Wyboru), co w pewnym horyzoncie czasowym może podnieść jej znaczenie.
W stosunkach dwustronnych należy odnotować fakt deklarowanego strategicznego partnerstwa obu krajów, podkreślający równość partnerów. W skali regionalnej Polska cieszy się wyższym szacunkiem ze względu na przeprowadzone reformy, członkostwo w NATO i UE oraz stabilność demokracji, podobnie jest w skali europejskiej.
W odniesieniu do całego świata autorytet obu państw jest porównywalny, z pewną przewagą Polski zwłaszcza ze względów wspomnianych przy omawianiu autorytetu w regionie oraz z czynnikami „niewymiernymi”: identyfikowaniem Polski z ruchem “Solidarności”, postacią Lecha Wałęsy a także np. z postacią Jana Pawła II.

3. Podsumowanie

Z przeprowadzonej analizy wynika, że Polska i Ukraina są państwami pod wieloma względami podobnymi, a także mającymi na globalnej scenie podobne znaczenie. Co istotne, parametry kulturowe, a także (w mniejszym stopniu) ekonomiczne i polityczne stanowią element zbliżający oba narody i państwa. Ich interesy w niektórych obszarach (np. w sferze bezpieczeństwa energetycznego) są wręcz zbieżne, co powinno być brane pod uwagę przy kształtowaniu wzajemnych relacji.
Dla Polski wynikają z tego określone wnioski. Po pierwsze, zbliżone potencjały obu państw oznaczają, że kontakty z Ukrainą trzeba budować na zasadach rzeczywistego, równoprawnego partnerstwa: inne podejście wydaje się być skazane na niepowodzenie.
Po drugie, o ile oba państwa odgrywają w regionie rolę ważną, ale nie decydującą, to ich połączony głos nabrałby znacznie większej doniosłości. Pod względem politycznym widać tu pewną komplementarność: Polska jest zakotwiczona w strukturach zachodnich, podczas gdy Ukraina posiada dobrze rozbudowane kontakty na wschodzie.

Pytanie tylko, czy obie strony zdecydują się wykazać odpowiednio dużą determinację i czy faktycznie będą dążyły do nadania „sojuszowi strategicznemu” Polski i Ukrainy realnej wartości. Czy taki "tandem" opierałby sie na wystarczająco stabilnych, mocnych podstawach, czy nie zabrakłoby wzajemnego zaufania? Trzeba niestety powiedzieć, że dotychczasowe działania na polu wspólpracy polsko-ukraińskiej wypadają skromnie (nie powstał np. ani kilometr z dawna projektowanego rurociągu Brody-Płock).
Wielką zagadką jest też to jaką wizję stosunków wzajemnych zaprezentują nowe władze: tak nowe polskie kierownictwo, jak i ukraińskie, które zostanie wyłonione po marcowych wyborach.

Autor jest słuchaczem Krajowej Szkoly Administracji Publicznej.

Redakcja Portalu Spraw Zagranicznych psz.pl otrzymała tekst "Uwarunkowania polityki zagranicznej RP wobec Ukrainy " od autora.