Maksymilian Saczywko: Niemiecka szkoła geopolityki

• adolf hitler
• dyplomacja
• friedrich ratzel
• geopolityka
• karl haushofer
• lebensraum
• niemiecka szkoła geopolityki
• rudolf kjellén
• stosunki międzynarodowe
• _short_analizy_cywilizacje

Geopolityka to nauka badająca oddziaływania czynników geograficznych na procesy polityczne i społeczne. Ukształtowała się ona na podstawie teorii dwóch myślicieli przełomu XIX i XX wieku Friedricha Ratzela i Rudolfa Kjelléna. Ważną postacią w rozwoju szkoły niemieckiej był również generał Karl Haushofer, który bazował na teoriach poprzedników.

Geopolityka jest warunkowana przez różne czynniki, przede wszystkim historiograficzne i geograficzne. [1] Uogólnienia związane z teorią powstania i rozwoju państwa formułowane przez teoretyków geopolityki pozwalają na wykorzystywanie przez polityków i przywódców założeń owych teorii. Geopolityka niemiecka wywarła olbrzymi wpływ na politykę Cesarstwa Niemieckiego w dobie imperializmu oraz III Rzeszy, której ekspansywna retoryka czerpała szereg uzasadnień właśnie z teorii Ratzela.

Główne założenia teorii geopolityki Friedricha Ratzela

Friedrich Ratzel był niemieckim biologiem, geografem i chemikiem. Sformułował on pogląd, na którym opierała się cała strategia późniejszej geopolityki. Według niego zjawiska społeczne, w tym polityczne, są uwarunkowane geograficznie. Ratzel, opierając się na teorii darwinizmu oraz poglądach społecznych Herberta Spencera uznał, że państwo jest żywym organizmem, który stale dąży do rozwoju ekonomicznego, demograficznego i przede wszystkim terytorialnego. Wzrost terytorialny jest naturalnym skutkiem postępu w innych dziedzinach życia. Wielkie i szybko rozwijające się państwa, aby zaspokoić swoje naturalne potrzeby, muszą wchłaniać jednostki mniejsze i słabsze pod względem cywilizacyjnym. Ruchliwość narodów, czyli ich wzrost demograficzny i terytorialny jest, według niego, symptomem moralnego zdrowia i wielkości historycznej, nieuchronnie prowadzącym do wojny.

Ratzel wyodrębnił w swojej teorii pojęcia położenia (Lage) i obszaru (Raum). [2] Położenie oznaczało, że każdy członek danego narodu (niemieckie pojęcie narodu jako wspólnoty krwi) jest zawsze nieodłączną częścią tego narodu, zaś obszar oznaczał, że państwo należy rozważać względnie, pod kątem jego sąsiadów. W 1897 roku sformułował on pojęcie „przestrzeni życiowej” (Lebensraum), którą określił jako obszar niezbędny do wyżywienia danej społeczności (narodu), zapewnienia jej bezpieczeństwa oraz dalszego rozwoju. [3] Ważnym elementem jego teorii było także siedem praw ekspansji państw, które usprawiedliwiały prowadzenie wybitnie ekspansywnej polityki. [4] Swoje teorie rozwoju państwa i poczucia przestrzeni (Raumsinn) Ratzel opierał na sytuacji własnego narodu. Według badacza Niemcy, w związku z intensywnym rozwojem, potrzebowały nowych obszarów, zarówno posiadłości kolonialnych, jak i zdobytych w wyniku podbojów w Europie. Ratzel opowiadał się za rywalizacją na tych płaszczyznach z Wielką Brytanią i Rosją oraz za koncepcją niemieckiego panowania nad światem z zachowaniem własnych, czystych właściwości narodowych (rasowych).

Teoria „przestrzeni życiowej”, jak również teoria płynności granic znalazły swoje odzwierciedlenie zarówno w polityce imperializmu drugiej połowy XIX wieku, kiedy to Niemcy włączyły się do ogólnoświatowej rywalizacji kolonialnej, jak i w czasie I i II wojny światowej, które były w dużej mierze skutkiem niemieckich ambicji poszerzenia swojego terytorium, głównie w kierunku wschodnim. Przede wszystkim w okresie rządów Adolfa Hitlera i jego doktryny narodowego socjalizmu teorie Ratzela o poszerzeniu „przestrzeni życiowej” (Lebensraum) dla rasy niemieckiej znalazły odzwierciedlenie w bezpośrednich działaniach dyplomatycznych i wojennych (rozbiór Czechosłowacji, Fall Weiss, plan Barbarossa).

{mospagebreak}

Biologiczno-organiczna teoria państwa Rudolfa Kjelléna

Kolejnym ważnym teoretykiem geopolityki był Szwed Rudolf Kjellén, prawnik i polityk z Uppsali, zadeklarowany germanofil, [5] pozostający pod ogromnym wpływem lektury „Geografii politycznej” (Politische Geographie) Ratzela. Mimo jego przynależności narodowej, spójność poglądów z głównymi teoretykami niemieckimi i wybitnie proniemiecka orientacja pozwalają przypisać go do kręgu twórców niemieckiej szkoły geopolityki.

W swojej publikacji Der Staat als Lebensform („Państwo jako forma życia”) Kjellén sformułował kryteria, według których należy badać państwo. Jednym z nich była właśnie geopolityka (Geopolitik), czyli badanie środowiska geograficznego państwa. Kjellénowi właśnie zawdzięczamy powstanie tego terminu. [6] Badacz ten, podobnie jak jego mistrz, bazował na teorii darwinizmu i determinizmu geograficznego. Jego biologiczno-organiczna teoria państwa była rozwinięciem i dopełnieniem teorii Ratzela. Kjellén uważał, że terytorium państwa jest jego najważniejszym atrybutem, dużo ważniejszym niż ludność. Zgodnie z teorią darwinizmu uważał, że państwo jest w ciągłej rywalizacji z innymi państwami. Celem nadrzędnym każdego z nich jest geograficzna indywidualność, czyli możliwie idealne położenie geograficzne oraz granice zapewniające największe bezpieczeństwo. [7]

Podobnie jak Ratzel, Kjellén przewidywał zwycięstwo wielkich mocarstw. Główną rolę w tym zwycięstwie na obszarze Europy i Bliskiego Wschodu miały odegrać oczywiście Niemcy, naturalny hegemon tego terytorium. Niemiecka tzw. Mitteleuropa miała rozciągać się od Atlantyku aż po Zatokę Perską. Zdominowanie Europy przez Niemcy było jedyną możliwością jej zjednoczenia i skutecznej rywalizacji z pozostałymi dwoma mocarstwami, Stanami Zjednoczonymi i Japonią. Teorie Kjelléna Niemcy zaczęli wykorzystywać już podczas I wojny światowej, jednak ich podstawy znalazły odzwierciedlenie również w polityce Hitlera.

{mospagebreak}

Teorie Karla Haushofera i ich relacje z polityką Niemiec

Trzecim z wielkich teoretyków niemieckiej geopolityki był generał Karl Haushofer. Ten geograf w 1919 roku został kierownikiem założonego w Berlinie Institut für Geopolitik, który skupiał badaczy usprawiedliwiających niemieckie dążenia do panowania nad światem, bazujące na teoriach Ratzela i Kjelléna. [8] Haushofer uzależniał swoje stanowisko wobec teorii geopolityki od aktualnej sytuacji politycznej Niemiec. Istotą jego rozważań były praktyczne możliwości wykorzystania geopolityki, którą traktował jako klucz do zrozumienia historii i polityki. Postulował on również zastąpienie historii w roli wychowawcy narodu geopolityką. [9] Opierając się na rywalizacji potęg morskich i lądowych, jednego z głównych konfliktów geopolitycznych, Haushofer uznał za głównego przeciwnika Niemiec Wielką Brytanię, opowiadając się za współpracą z Rosją i Japonią, odwrotnie niż Ratzel. Podstawowe teorie rozwoju państwa wcześniejszych geopolityków, takie jak dążenie Niemiec do panowania nad światem i nadrzędna pozycja narodu niemieckiego pozostały jednak bazą dla poglądów Haushofera i jego współpracowników, skupionych wokół miesięcznika Zeitschrift für Geopolitik. Mimo tego wyraźna wola współpracy ze Związkiem Radzieckim doprowadziła od oddalenia się teorii Haushofera i działań Adolfa Hitlera.

Chociaż w latach 20. i 30. XX wieku Niemcy współpracowały z państwem sowietów, czego dowodem był układ w Rapallo (1922) czy układ Ribbentrop-Mołotow, czyli pakt o nieagresji z 23 sierpnia 1939 roku, to jednak plan Barbarossa zburzył koncepcję Haushofera, który przychylał się do tradycyjnej Realpolitik oraz rozsądku geopolitycznego. [10] Linia działań Adolfa Hitlera natomiast była nastawiona na ujarzmienie Wielkiej Brytanii, którą w dalszym okresie Führer chciał sprzymierzyć z Rzeszą. Tereny wschodnie chciał natomiast Hitler podbić zgodnie z teorią Grossraum („wielkiej przestrzeni”) Friedricha Ratzela. W programie kanclerza Rzeszy zawarty był również koniec państwa niemieckiego, sprzeczny z założeniami niemieckich teoretyków geopolityki. Ideą Hitlera było wprawdzie ostateczne potwierdzenie panowania rasy germańskiej, jednak nowy podział świata oparty był na systemie federalnym tworzonym przez dwieście równoleżnikowych Gau zarządzanych przez czysto aryjskich Gauleiterów. [11]

Haushofer chciał natomiast stworzyć ład europejski z hegemonią Niemiec, jako element ładu światowego. Według generała świat zostanie podzielony na cztery panregiony (pan-Europę, pan-Rosję, pan-Amerykę i pan-Pacyfikę). Mimo licznych rozbieżności w teorii Haushofera i działaniach Wehrmachtu na frontach II wojny światowej, geopolityk ten został uznany przez aliantów za zbrodniarza hitlerowskiego i postawiony przed Trybunałem Norymberskim. Ostateczną klęską jego ideologii, jak również założeń pozostałych wielkich teoretyków niemieckiej szkoły geopolitycznej, F. Ratzela i R. Kjelléna była bezwarunkowa kapitulacja III Rzeszy w 1945 roku i ustalenie nowego porządku światowego przez mocarstwa „morskie” (Stany Zjednoczone i Wielką Brytanię) oraz Związek Radziecki.

{mospagebreak}

Niemiecka szkoła geopolityki a rzeczywistość – klęska idei

Możemy zastanawiać się, czy geopolityka niemiecka była z góry skazana na klęskę. Jeżeli takie założenie przyjmiemy, to głównym źródłem tej klęski mogły być sprzeczności w rozumieniu samej geopolityki i jej wykorzystania w działaniach ekspansywnych kraju. Ograniczeniem byłaby tu także ograniczona liczebność narodu niemieckiego (80 mln), która dodatkowo była osłabiana przez straty wojenne, które nie mogły być zrekompensowane przez prorodzinną propagandę hitlerowską. Trzeba się jednak zastanowić, dlaczego teoria ta przetrwała w społeczeństwie Niemiec przez tak długi okres. Anna Wolff-Powęska, historyk i politolog, była dyrektor Instytutu Zachodniego w Poznaniu, zwraca tutaj uwagę na konsekwencję w uporczywym uświadamianiu społeczeństwu konieczności zmiany granic i powiększania swojego terytorium. Ten okresowy sukces teorii wielkiej przestrzeni był efektem sprawnej propagandy (działalność instytutów naukowych, wydawnictw, systemu edukacji) oraz zaangażowaniem naukowców cieszących się autorytetem. [12] Główni ideolodzy niemieckiej geopolityki byli wybitnymi naukowcami, jednak ich teorie doprowadziły do wykształcenia się i urzeczywistnienia wizji chorych na ambicję polityków.

Powojenny ład międzynarodowy zdecydowanie zmniejszył rolę Niemiec w polityce. Przede wszystkim wpłynęło na ten fakt zmniejszenie terytorium i podział państwa. Naród, który według przytoczonych przeze mnie XIX i XX-wiecznych teorii, był w stanie panować nad całym światem, lub przynajmniej znaczącą jego częścią, został brutalnie podporządkowany wielkim mocarstwom, czego dowodem była powojenna okupacja i procesy norymberskie. Polityka rozszerzania Lebensraumu skończyła się ostatecznie stworzeniem bloku państw Europy Środkowej między Niemcami a Związkiem Radzieckim i rozwojem terytorialnym tego ostatniego. Obecnie, po zjednoczeniu Niemiec i upadku dyktatury komunistycznej we wschodniej ich części, państwo to dąży do odzyskania czołowej pozycji w świecie. Nie objawia się to jednak w ekspansywnej polityce terytorialnej ani podżeganiu do nienawiści rasowo-narodowej, lecz w zwiększaniu swojego potencjału ekonomicznego i roli w światowej dyplomacji, zgodnie z liberalną wizją rzeczywistości międzynarodowej. Państwo niemieckie stanowi obecnie największą siłę demograficzną w Unii Europejskiej, a jego dążenia mocarstwowe wiążą się między innymi z próbą uzyskania pozycji światowego lidera w walce ze skutkami ocieplania klimatu (jeden z priorytetów polityki obecnej kanclerz Angeli Merkel) i staraniami o uzyskanie statusu stałego członka Rady Bezpieczeństwa ONZ.

Przypisy:
[1] Carlo Jean „Geopolityka”, Warszawa 2003, s. 60.
[2] Stanisław Otok „Geografia polityczna”, Warszawa 2006, s. 11 .
[3] Anna Wolff-Powęska „Doktryna geopolityki w Niemczech”, Poznań 1979, s. 91.
[4] Roman Kuźniar „Polityka i siła”, Warszawa 2005, s. 63.
[5] Ibidem, s. 64.
[6] C. Jean, op. cit., s. 63.
[7] A. Wolff-Powęska, op. cit., s. 113.
[8] S. Otok, op. cit., s. 12.
[9] A. Wolff-Powęska, op. cit., s. 133.
[10] C. Jean, op. cit., s. 71.
[11] Ibidem, s. 72-73.
[12] A. Wolff-Powęska, op. cit., s. 267.