Polska-Białoruś. Stan obecny i perspektywy współpracy

• białoruś
• opozycja
• polska
• reżim
• ue
• _wschod24

Wydarzenia w Mińsku w dniu 19 grudnia 2010 r. stały się cezurą w stosunkach między Polską i Białorusią. Upadł mit o możliwości demokratyzacji reżimu, rozwoju wzajemnych kontaktów i przybliżania Białorusi do Europy za pośrednictwem Polski.

Prezydent Białorusi znów zawiesił na Bugu żelazną kurtynę, za którą trwa do dziś akcja odwetowa wobec wszystkich, którym „zachciało się demokracji”. Jaki jest stan obecny i możliwe perspektywy rozwoju stosunków między obu krajami w najbliższej przyszłości?

Stosunki polityczne

Polska jako jedna z pierwszych krajów zareagowała na wydarzenia 19 grudnia 2010. r. Od 1 stycznia Polska zniosła opłaty za rozpatrzenie wniosku o wizy krajowe dla Białorusinów i opracowała listę osób bezpośrednio zaangażowanych w tłumienie manifestacji w Mińsku. Na podstawie bezpłatnych wiz Białorusini, którzy postanowią przyjechać do Polski, mogą tu pracować i uczyć się. Lista osób niepożądanych na polskim terytorium ma być uwzględniona przy tworzeniu listy osób niepożądanych na terytorium całej Unii Europejskiej. Tuż po Nowym Roku, 2 stycznia 2011 r. Sejm Polski oraz Bundestag wystosowały deklarację do szefów dyplomacji krajów członkowskich UE o zajęcie wspólnego stanowiska w sprawie braku „poszanowania dla wspólnych europejskich zasad i standardów ze strony rządu prezydenta Łukaszenki”. Decyzję w sprawie Białorusi Parlament Europejski podejmie za kilka dni.
"Nie będzie dobrych, normalnych stosunków między i Polską, i Europą a Białorusią bez zakończenia tej największej w historii Białorusi fali represji"(1) - oświadczył Marcin Bosacki, rzecznik MSZ w odpowiedzi na zarzuty o udział Polski w próbie zamachu stanu. Dzień później, 21 stycznia, polscy dyplomaci w Mińsku zbojkotowali ceremonię zaprzysiężenia Alaksandra Łukaszenki na czwartą kadencję prezydencką. Podobnie uczynili przedstawiciele innych ambasad UE w Mińsku.
W stosunku do białoruskiej opozycji, która tłumnie napłynęła do Polski w obawie przed prześladowaniami, po zawiązaniu 9 stycznia 2011 r. Narodowej Rady Koordynacyjnej Opozycji Demokratycznej (2) polski MSZ oświadczył, że będzie z nią współpracować powstające w Warszawie Biuro Solidarności z Demokratyczną Białorusią.(3) Powstanie specjalny fundusz na rzecz pomocy obywatelskiej Białorusi. Polska będzie dążyć do uczynienia tej inicjatywy przedsięwzięciem międzynarodowym.
Spróbujmy przyjrzeć się kilku aspektom obustronnych stosunków.

Stosunki gospodarcze

Uczestnicy konferencji prasowej 20 grudnia 2010 r. usłyszeli od prezydenta Łukaszenki m.in. ocenę wydarzeń poprzedniego wieczora oraz trzech ostatnich miesięcy współpracy z Polską. Pierwsze wydarzenie nazwane zostało „bandytyzmem”, drugie było podziękowaniem: „To, co ostatnio Polska zrobiła dla Białorusi, warte jest każdych pieniędzy”(4). Efektem pierwszego było pobicie i aresztowanie 639 osób, drugiego – zaproszeniem do współpracy pod warunkiem kontynuowania przez Polskę polityki takiej, jak podczas ostatnich trzech miesięcy. Wówczas „stosunki polsko-białoruskie czeka świetlana przyszłość” (5).  
Otóż warto przypomnieć, że podstawą kontaktów gospodarczych jest „Umowa o współpracy gospodarczej między rządem RP a rządem Republiki Białorusi” (6) z maja 2004 r. Stosunki te nabrały tempa w 2010 r. Dane za pierwsze osiem miesięcy 2010 r. mówią o wzroście dwustronnych obrotów o 19% w porównaniu do analogicznego okresu roku poprzedniego. Osiągnęły 1,5 mld USD. Polski eksport wzrósł o 25%, import o 11%. W eksporcie dominują urządzenia mechaniczne i elektryczne (w 2009 r. 27%), wyroby nieszlachetne i wyroby z metali nieszlachetnych (12%), produkty przemysłu chemicznego (12%) i tworzywa sztuczne (10%), zwierzęta żywe, produkty pochodzenia zwierzęcego i roślinnego. W imporcie – produkty mineralne (64%), wyroby przemysłu chemicznego i pokrewnych (14%), wyroby nieszlachetne i z metali nieszlachetnych (6%). Wśród nich na pierwszym miejscu jest ropa naftowa, sól potasowa, gaz i cement.
Na Białorusi działają 532 spółki z udziałem polskiego kapitału (206 ze 100% udziałem).(7) Pierwszym przyczółkiem w sektorze bankowości jest pakiet kontrolny Holdingu Getin w niewielkim, rozwijającym się banku Sombiełbank (8) (0,13 proc. wartości aktywów całego sektora). Z białoruskich firm na rynku polskim działają BHN Oil Polska, Biełorusnieft Polska (9), „Kristall-Polska”(10) i wiele innych mniejszych przedsiębiorstw.
W międzyczasie zacieśniała się współpraca Mińska z Moskwą za parawanem wyimaginowanych wojen słownych. Realia są takie, że porozumienie o integracji gospodarczej z Rosją i Kazachstanem zostało przez Mińsk ratyfikowane 22 grudnia 2010 r. Dla inwestorów zagranicznych Białoruś stała się bramą na rynek rosyjski. Korzystają z tego również polskie firmy. Jedną z nich jest PESA, która podczas III Białoruskiego Forum inwestycyjnego we Frankfurcie n. Menem w listopadzie 2010 r. zawarła umowę na dostawy taboru kolejowego. Polskie spółki na Białorusi działają głównie w branży spożywczej (28,5%), meblarskiej (15,5%), opakowań (14,6%), głównie w obwodzie brzeskim i grodzieńskim. Największe z nich to „Black Red White”, Voks Chemia (produkcja saidingu), ATLAS-Tajfun (kleje, tynki, systemy ociepleń), INKOGA („Inco-Food”). Współpracą z Białoruską Giełdą Papierów Wartościowych interesuje się warszawska Giełda Papierów Wartościowych.  
Spółki już istniejące będą z pewnością funkcjonować nadal. Liczy się dla nich stabilność polityczna. Niebezpieczeństwo może dotyczyć projektów będących w fazie początkowej. Latem 2010 r. Kulczyk Holding podpisał z białoruskim przedsiębiorstwem Grodnoenergo porozumienie o współpracy inwestycyjnej przy budowie elektrowni węglowej w Zelwie.(11) W świetle informacji ze stycznia br. o zainteresowaniu budową elektrowni w Zelwie kapitału chińskiego i koreańskiego (12) rodzi się pytanie, czy polska inwestycja akceptowana w 2010 r. przez władze białoruskie(13) okaże się w 2011 r. możliwa do realizacji?(14)
W przypadku nałożenia sankcji na Białoruś przez Parlament Europejski zagrożone mogą się okazać kontrakty białoruskich firm współpracujących z UE. Już teraz białoruskim firmom i urzędnikom ministerialnym Europa cofa zaproszenia do udziału w konferencjach i targach. Pod znakiem zapytania stanie zapewne również udział Białorusi w Programie Partnerstwo Wschodnie.
Minister Radosław Sikorski zapewniał na początku stycznia br., że Polska nie zamierza powracać do polityki "totalnej izolacji i odgradzania się od Białorusi" (15), ponieważ nie służyłoby to polskim interesom, społeczeństwu białoruskiemu, ani perspektywom demokratyzacji i europeizacji Białorusi. – „Są całe sfery które, o ile będę mógł, będę chronił przed pogorszeniem - mówił. Jako przykład podał, wymianę handlową. Dodał, że Polska również nie zamierza się wycofywać z już ratyfikowanej umowy o małym ruchu granicznym, czy projektów wielostronnych w ramach Partnerstwa Wschodniego” (16).


Współpraca kulturalna

Spośród przykładów współpracy w sferze kultury wybrałam te, które zaistniały w roku 2010, który był na Białorusi Rokiem Chopina. Szkoła artystyczna nr 36 w Mińsku otrzymała imię kompozytora. W Warszawie stanie pomnik Janka Kupały i Jakuba Kołasa. Polska będzie pomagała przy restauracji polskich i białoruskich zabytków na Białorusi, poczynając od Grodna. Grupa konserwatorów z Białegostoku pomoże przy opracowywaniu dokumentacji restauracji zabytków.
Białoruś przygotowuje zmiany w prawie, pozwalającym na prywatyzację majątków, należących przed wojną do polskich rodzin, na ich rekonstrukcję pod nadzorem ministerstwa kultury. Zespoły białoruskie pojawią się, legalnie bądź półlegalnie, na „Basowiszczach” i „Siabrauskiej Biesiedzie” w Gródku, „Nocy Kupały” w Białowieży, „Muzycznych dialogach nad Bugiem” w Mielniku i wielu innych imprezach. Warto byłoby sporządzić i upowszechnić raport o stanie ochrony polskich zabytków na Białorusi.
Do rangi symbolu urasta wydanie jesienią 2010 r. przez Ambasady Białorusi, Polski i Litwy poematu „Polonez” Uładzimira Niaklejau w trzech wersjach językowych: białoruskiej, litewskiej i polskiej. Z księgarń białoruskich wycofywane są wszystkie książki tego autora. Ale może któreś z polskich wydawnictw pokusi się o wydanie utworów Niaklejau. Część wpływów ze sprzedaży mogłaby trafić do rąk organizacji wspierającej rodzinę poety-więźnia.
Wydaje się, że sfera kontaktów kulturalnych po wydarzeniach 19 października 2010 r. również ucierpi pod wpływem zawirowań politycznych. Współpraca między Polską i Białorusią rozwijała się w ostatnich kilku latach dość dobrze. Teraz z pewnością będzie trudniej. Nadzieje regionów przygranicznych zostały rozbudzone w związku z planowaną na kwiecień 2011 r. inauguracją małego ruchu granicznego. Na otwarcie przejścia pieszego przez Bug między Terespolem i Brześciem liczy wójt Terespola. Potencjał ludnościowy po obu stronach granicy obejmuje tam ok. 2 mln mieszkańców.
Ogromną rolę w procesie informowania o cennych inicjatywach podejmowanych po obu stronach granicy odgrywa telewizja i radio. O ile Biełsat i Radio Racja będą informować o wydarzeniach kulturalnych, to na obecność kultury polskiej w brzeskim ośrodku telewizji i w państwowej telewizji w Mińsku nie ma co liczyć Można za to spodziewać się wznowienia represji wobec nieuznawanego przez władze Związku Polaków na Białorusi i audycji szkalujących Polaków. Oskarżanie Polski o przygotowanie ‘zamachu stanu” na Białorusi może być wstępem do eskalacji napięcia.

Współpraca miast i euroregionów

Według danych Ambasady RB w Warszawie 50 regionów Białorusi i Polski ma zawarte między sobą porozumienia o współpracy.(17) Kilka lat wcześniej liczba ta sięgała 90(18). Po wydarzeniach 19 grudnia radni sejmiku mazowieckiego odłożyli decyzję o nawiązaniu współpracy między Mazowszem a obwodem mińskim (19). Najbardziej aktywną współpracę prowadziły dotąd województwa lubelskie, podlaskie, obwód brzeski i grodzieński. Lublin i Białystok generują gros środków unijnych przeznaczonych na współpracę transgraniczną, w tym na małe projekty lokalne. W ostatnich latach umowy zawarły Wisznice i Gierszony oraz Białowieża i gmina Szereszewo,(20) przez którą prowadzi rowerowy Białowieski Szlak Transgraniczny.(21)
Wymiana gospodarcza i kulturalna realizowana jest poprzez współpracę miast, rejonów oraz euroregionów. Pierwszym w Europie Wschodniej był Związek Transgraniczny „Bug” (Polska, Ukraina, Białoruś – Obwód Brzeski, działa on od 1995)(22), Niemen (1997)(23), Puszcza Białowieska (2002)(24) i Trójkąt Przyjaźni (Lublin-Brześć-Łuck, 2004).
Kontynuowana będzie współpraca samorządów gospodarczych, wśród nich  Polsko-Białoruskiej Izby Handlowo-Przemysłowej i Białoruskiej Izby Handlowo-Przemysłowej. W 2009 r. odbył się I Polsko-Białoruski Szczyt Gospodarczy, w 2010 r. kolejna edycja forum „Dobrosąsiedztwa”.
Ważnym elementem współpracy jest działalność Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej w Lublinie, Uniwersytetu MCS oraz władz miasta, które stara się o uzyskanie tytułu Europejskiej Stolicy Kultury w 2016 r. Ważną cząstkę strategii Lublina stanowią projekty skierowane na współpracę z partnerami na Białorusi.(25) Wyrosły w 2007 r. w Lublinie „Jarmark Jagielloński(26) stał się miejscem spotkań artystów ludowych również z Białorusi. Takie imprezy nie są organizowane na Białorusi, bo tam Jagiełło nadal postrzegany jest jako zdrajca. Na Festiwal Teatrów Europy Środkowej „Sąsiedzi” przyjadą zapewne teatry m.in. z Białorusi, Ukrainy, Słowacji, Czech i Węgier. Ale można spodziewać się utrudnień w realizacji działalności programowej tych instytucji.

Podsumowanie

Umiejętność wodzenie przeciwników za nos i niedotrzymywanie obietnic niektórzy politycy poczytują sobie za zaszczyt. I tym razem zwyciężyła lojalność wobec rosyjskiego partnera, który już 9 grudnia 2010 r. pewien był wygranej białoruskiego partnera. Tego dnia bowiem prezydenci Rosji Dmitrij Miedwiediew, Białorusi Alaksandr Łukaszenka i Kazachstanu Nursułtan Nazarbajew podpisali w Moskwie deklarację o utworzeniu Wspólnej Przestrzeni Gospodarczej (WPG) oraz 18 porozumień dotyczących praktycznie wszystkich aspektów życia gospodarczego integrujących się krajów. 22 grudnia 2010 r. umowy te ratyfikował parlament Republiki Białorusi. W ciągu roku 2011 w trzech krajach ma nastąpić wdrożenie porozumień , a WPG – rosyjska UE - ma w pełni zacząć funkcjonować w 2015 r.
Za cenę ustępstw na ceny ropy przywódca Białorusi podążył utartym tropem. Tym razem jednak uczeń przerósł mistrza. Skala represji wobec kandydatów na prezydenta przypomina działania aparatu represji z końca lat 30-tych XX w. W uważanej za niedemokratyczną Rosji na stronie internetowej Michaiła Chodorkowskiego(27), oskarżonego o prowadzenie niezależnej polityki przeciw Kremlowi, można przeczytać mowę obrończą, jaką wygłosił on w sądzie 2 listopada 2010 r. oraz treść apelacji. Przetrzymywani w więzieniach kandydaci w wyborach na prezydenta Białorusi, ich współpracownicy i zwykli obywatele tego kraju pozbawieni są jakichkolwiek kontaktów ze światem zewnętrznym. Rodziny nie znają stanu ich zdrowia, potrzeb i nie mogą świadczyć pomocy prawnej. W czeluściach więzień KGB toczy się śledztwo, które ma potwierdzić tezę o udziale Polski, Niemiec i Szwecji w przygotowywaniu zamachu stanu. Rękoma Białorusi dokonuje się, być może, rozprawa z krajami-odszczepieńcami, które dwadzieścia lat temu wybrały niepodległość i wysunęły się spod wpływów Wielkiego Mistrza. Niepokojąco w tym kontekście jawią się zabiegi o odzyskanie przez Rosję kontroli nad Możejkami, rozniecane na nowo przeciwko Polakom demony nacjonalizmu na Litwie, „przypadkiem” właśnie teraz artykułowane przez ukraińskich nacjonalistów żądania zagarnięcia polskich ziem, rzekomo ukraińskich(28). Nie trzeba dodawać, że eliminacja polskiej elity politycznej w katastrofie pod Smoleńskiem 10 kwietnia 2010 r., bez względu na przyczynę katastrofy, w ogromnym stopniu osłabiła potencjał Polski.
Odpowiedzialność za stosunki między Polską i Białorusią wpisuje się w ogólnoeuropejską debatę nad przyszłością tych stosunków z Unią Europejską, Stanami Zjednoczonymi i innymi krajami demokratycznymi. Otóż za kilka dni Parlament Europejski podejmie decyzję o dalszej strategii postępowania wobec Białorusi. Polska polityka zagraniczna będzie musiała przełożyć te postanowienia na język współpracy międzyrządowej, ministerialnej, lokalnej i jednostkowej. W ostatecznym rachunku decyzje dotkną każdego Polaka i Białorusina. Ilu z naszych rodaków odważy się w takiej atmosferze odwiedzić Białoruś?  
Przypisy:
1. Dziennik.com, 20.01.2011
2. „Opozycja stworzyła radę koordynacyjną”, wyborcza.pl, 09.01.2011
3. „W Warszawie powstało Biuro Solidarności z Demokratyczną Białorusią”, bialorus.pl, 09.01.2011
4. „Łukaszenka: stosunki Polski z Białorusią czeka świetlana przyszłość”, 20.12.2010, bialorus.pl, pap, Polskie Radio TVN24
5. Tamże
6. Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Informator ekonomiczny o krajach świata. Białoruś. Pkt. 4 Dwustronna współpraca gospodarcza, 2010, msz.gov.pl
7. Tamże
8. „Szansa dla Polski: Białoruś rozpoczyna wielką prywatyzację”, forsal.pl, 29.10.2010
9. Mikołaj Niekraszewicz „Które z białoruskich przedsiębiorstw mogą ucierpieć w przypadku wprowadzenia sankcji UE?, bielarus.pl, 22.01.2011
10. „O powołaniu w Polsce białorusko-polskiego Joint-Venture w zakresie handlu produkcją alkoholową i spożywczą”, 26.05.2009, www.belembassy.org/poland
11. „Polska wybuduje w Zelwie elektrownię węglową”, 2010.07.27, bialorus.pl
12. Eksportuj.pl, 12.01.2011
13. „Białoruś oczekuje inwestorów. Rozmowa z Wiktorem Gajsionakiem – Ambasadorem Nadzwyczajnym i Pełnomocnym Republiki Białoruś” w: „Eksport & Import” nr 44-45/2010, s. 11
14. „Do Białorusi wpłynęły oferty budowy elektrowni węglowej w Zelwie od inwestorów z Chin, Korei Południowej i Polski”, 12.01.2011, eksportuj.pl
15. Wiadomosc.onet.pl, 4 stycznia 2011
16. Tamże
17. Z przemówienia ambasadora Republiki Białoruś Pawła Łatuszki z okazji 15-lecia stosunków dyplomatycznych między Białorusią i Polską 9 lutego 2009 r. w Domu Przyjaźni w Warszawie
18. Umowy o współpracy między rejonami i miastami Białorusi i Polski zostały podpisane m.in. przez partnerów: Mińsk-Łódź (1992), Mińsk-Lublin (1991), rejon Mołodeczno - powiat Kutnowski (1999), Nieśwież-Złotów, Puławy, Borysów-Żyrardów, Obwód brzeski-woj. Lubelskie, Brześć-Lublin, Biała Podlaska i Terespol, Baranowicze-Biała Podlaska, Gdynia, Pińsk-Lubartów i Strzelce, Kamieniec-Hajnówka, Siemiatycze, Obwód grodzieński-woj. Podlaskie, woj. Podkarpackie, Grodno-Białystok, Wrocław, Sulęcin, Nowogródek-Krynica Morska, Elbląg, Lida-Koszalin, rejon Mosty-Ostrołęka i województwo warszawskie (umowa o współpracy kulturalnej), Homel-Radom, Witebsk-Zielona Góra (2002), obwód witebski-woj. Łódzkie (2000), Połock-Łomża, Głębokie-Słupca i powiat Mazowiecki, Siedlce i rejon Wołkowysk. Dane uzyskałam w listopadzie 2005 r. w Ambasadzie RB w Warszawie.
19. Dominika Olszewska „Mazowsze nie chce współpracy z Białorusią. Na razie …”, 21.12.2010, warszawa.gazeta.pl
20. „Głos Białowieży” nr 9/2008
21. Wytyczony w 2007 i 2008 r. w ramach Programu Sąsiedzktwa Polska-Białoruś-Ukraina Interreg III/TACIS CBS szlak liczy po polskiej stronie 58 km, po stronie białoruskiej 60 km . Jego trasa wiedzie przez miejscowości: Narew-Tyniewicze Duże-Kamień-Kuraszewo-Nowy Kornin-Nowe Berezowo-Hajnówka-Budy-Teremiski-Stara Białowieża-Białowieża-Biały Lasek-Szereszewo-Prużany-Różany-Łyskowo-Nowy Dwór.
22. www.euroregionbug.pl
23. www.niemen.org.pl
24. www.euroregion-pb.pl
25. np. www.szlakjagiellonski.pl
26. I nagroda na II Forum Funduszy Europejskich w kategorii „turystyka transgraniczna i międzynarodowa” w 2010 r.
27. khodorkovsky.ru
28. Jarosław Jurko „Przyłączyć część ziem Polski do Ukrainy!”, 22.01.2011, PAP